Αγορά—Η Καρδιά της Αρχαίας Αθήνας

Ο ΚΥΚΛΟΣ των διανοουμένων της Αθήνας ήταν ανάστατος! Οι νέες ιδέες γίνονταν ανέκαθεν γνωστές στην αγορά της πόλης. Εντούτοις, αυτή τη φορά τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά. Κάποιος Ιουδαίος, που μόλις είχε φτάσει στην πόλη, φαινόταν ότι ήταν «διαγγελέας ξένων θεοτήτων». Έλεγε ασυνήθιστα πράγματα σε «όσους βρίσκονταν εκεί». «Τι θέλει τάχα να πει αυτός ο φλύαρος;» ρωτούσαν οι υψηλόφρονες Επικούρειοι και οι σοβαροφανείς Στωικοί. Ναι, η αγορά της Αθήνας ήταν ο ιδανικός τόπος για διεξαγωγή συζητήσεων γύρω από κάθε λογής θέματα. Αλλά το να παρουσιάζει ξένους θεούς—ε όχι, αυτό πήγαινε πολύ!—Πράξεις 17:17, 18.

Με τέτοια καχυποψία αντέδρασαν οι Αθηναίοι όταν ο απόστολος Παύλος άρχισε να κηρύττει πρώτη φορά στην αγορά της Αθήνας. Ο Παύλος μιλούσε για τον Ιησού Χριστό και την ανάσταση. Εντούτοις, για τον πολιτισμό της Αθήνας, έναν πολιτισμό με φαινομενικά ευρύτατες αντιλήψεις, γιατί ήταν τόσο παράξενο το να παρουσιάζει κανείς τέτοιες νέες ιδέες στην αγορά;

Η Αθήνα Αποκτά τη Δημόσια Αγορά Της

Στην πραγματικότητα, αυτό που είχε μοναδική ιδιαιτερότητα ήταν η ίδια η αγορά και ο ζωτικός ρόλος τον οποίο διαδραμάτιζε στη θρησκευτική και στη δημόσια ζωή των Αθηναίων. Η αγορά της Αθήνας είναι μια κάπως κατηφορική περιοχή 100 περίπου στρεμμάτων στα βορειοδυτικά της Ακρόπολης. Φαίνεται ότι στις αρχές του έκτου αιώνα Π.Κ.Χ., στη διάρκεια της ζωής του Αθηναίου πολιτικού και νομοθέτη Σόλωνα, αυτή η έκταση επιλέχθηκε για να είναι η δημόσια αγορά της πόλης. Η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας στην Αθήνα καθώς και η αυξανόμενη έμφαση που έδινε αυτή στην αστική ζωή οδήγησαν σε μια έξαρση της οικοδομικής δραστηριότητας κατά τα πρώτα χρόνια του επόμενου αιώνα. Αυτό έδωσε στην αγορά νέα ζωή και έναν πιο σημαντικό ρόλο.

Η λέξη αγορά προέρχεται από ένα ρήμα το οποίο σημαίνει «συγκεντρώνω, συνάγω». Αυτό εναρμονίζεται με το ρόλο που έπαιζε η αγορά ως ο βασικός τόπος συνάντησης της πόλης. Η αγορά έγινε η καρδιά της κοινωνικής και της δημόσιας ζωής. Ήταν η έδρα της δημόσιας διοίκησης και των δικαστικών αρχών, το κέντρο του εμπορίου και της επιχειρηματικής δραστηριότητας, ο τόπος όπου παρουσιάζονταν θεατρικές παραστάσεις αρχαίου ελληνικού δράματος, καθώς επίσης χώρος διεξαγωγής αθλητικών αγώνων και αγαπημένος τόπος των διανοουμένων για τις συναντήσεις και τις συζητήσεις τους.

Θα θέλατε να περιηγηθείτε στα ερείπια των ναών, των στοών, των αγαλμάτων, των μνημείων και των δημόσιων κτιρίων της αγοράς της Αθήνας; Σε μια προσπάθεια να ερευνήσουμε το παρελθόν της αγοράς, ας αφήσουμε πίσω το θόρυβο και τη βοή της σύγχρονης πόλης και ας περπατήσουμε στα λιθόστρωτα μονοπάτια, ανάμεσα στα σιωπηλά μαρμάρινα χαλάσματα, στις λαξευμένες πέτρες και στις ερειπωμένες εισόδους όπου έχουν φυτρώσει αγριόχορτα και αγριολούλουδα.

Ναοί, Ιερά και Προστάτες-Θεοί

Οι επισκέπτες εντυπωσιάζονται από την ύπαρξη πολλών ναών, ιερών και βωμών που ήταν αφιερωμένα σε διάφορους θεούς. Όλα αυτά έκαναν την αγορά μεγάλο κέντρο λατρείας, μόλις δεύτερο μετά την Ακρόπολη. Στη διάρκεια του Χρυσού Αιώνα της κλασικής Αθήνας, η θρησκεία είχε διεισδύσει σε κάθε πτυχή της δημόσιας ζωής. Αυτό σήμαινε ότι οι διάφορες θεότητες που είχαν οριστεί ως «προστάτες-θεοί» των κρατικών τομέων και των διοικητικών υπηρεσιών έπρεπε απαραίτητα να έχουν και τα ιερά τους στην αγορά.

Ανάμεσα σε αυτά τα οικοδομήματα ξεχώριζε ο Ναός του Ηφαίστου. Η θεά Αθηνά ήταν συνδεδεμένη με τον Ήφαιστο. Οι δύο αυτές θεότητες λατρεύονταν εδώ ως προστάτες-θεοί των τεχνών και των επαγγελμάτων. Αρχαιολογικά ευρήματα, όπως είδη μεταλλουργίας και κεραμικής, τα οποία έχουν εντοπιστεί γύρω από αυτόν το ναό, τον έχουν ταυτίσει με τον Ήφαιστο, το θεό των τεχνών που απαιτούσαν τη χρήση φωτιάς. Πιθανώς τον έβδομο αιώνα Κ.Χ., αυτός ο καλοδιατηρημένος ναός μετατράπηκε σε Ορθόδοξη εκκλησία, την εκκλησία του Αγ. Γεωργίου, η οποία όμως δεν λειτουργεί σήμερα.

Ασφαλώς, η αγορά χρειαζόταν το δικό της προστάτη-θεό. Αυτός ήταν ο Αγοραίος Δίας, ο υποτιθέμενος εμπνευστής της ρητορικής τέχνης, στον οποίο ήταν αφιερωμένος ένας καλλωπισμένος βωμός φτιαγμένος από πολύτιμο πεντελικό μάρμαρο. (Παράβαλε Πράξεις 14:11, 12.) Εκεί κοντά βρισκόταν το ιερό της Μητέρας των Θεών, απέναντι από μια εντυπωσιακή σειρά μνημείων που ήταν αφιερωμένα σε ήρωες.

Λίγο πιο πέρα, συναντούμε ένα μικρό ιωνικό ναό. Ο γεωγράφος Παυσανίας τον ταύτισε με το Ναό του Πατρώου Απόλλωνος. Γιατί; Επειδή σύμφωνα με έναν αρχαίο ελληνικό μύθο, αυτός ήταν ο πατέρας του Ίωνος, του ιδρυτή της ιωνικής φυλής στην οποία ανήκαν οι Αθηναίοι.a Με αυτή την ιδιότητα, ο Απόλλων ήταν ένας από τους θεούς που προστάτευαν την οργάνωση της κρατικής διοίκησης, και ιδιαίτερα τις διάφορες ενώσεις που υπήρχαν στην πόλη.

Προς βορρά, βλέπουμε τα ασβεστολιθικά ερείπια ενός μικρότερου ναού, χτισμένου στα μέσα του τέταρτου αιώνα Π.Κ.Χ. Εδώ λάτρευαν τον Φράτριο Δία και τη Φρατρία Αθηνά, τις κύριες θεότητες των αρχαίων θρησκευτικών ενώσεων. Για να είναι κανείς Αθηναίος πολίτης ήταν σχεδόν απαραίτητο να ανήκει σε κάποια από αυτές τις ενώσεις. Στην απέναντι πλευρά του δρόμου, συναντούμε τα ερείπια του βωμού των Δώδεκα Θεών.

Στην κοντινή Στοά του Ελευθερίου Διός τιμούνταν πάλι η μεγαλύτερη θεότητα των Ελλήνων, αυτή τη φορά ως ο θεός της ελευθερίας και της σωτηρίας. Αυτή η στοά ήταν ένας δημοφιλής τόπος περιπάτου και συναντήσεων. Λέγεται πως ο φημισμένος φιλόσοφος Σωκράτης συναντιόταν με τους φίλους του σε αυτή τη στοά, όπου και κάθονταν να συζητήσουν ή περπατούσαν. Πολλά αφιερώματα και προσφορές που κοσμούσαν αυτή τη στοά, όπως οι ασπίδες πολεμιστών οι οποίοι είχαν πεθάνει μαχόμενοι για την Αθήνα, είχαν άμεση σχέση με τη σωτηρία της πόλης από τους εχθρούς της ή με τη διατήρηση της ελευθερίας της.

Η Παναθηναϊκή Οδός

Την αγορά διασχίζει διαγώνια ένας πλατύς, λιθόστρωτος δρόμος που ονομάζεται Παναθηναϊκή Οδός. Αυτή οφείλει το όνομα και την ιδιαιτερότητά της στην εθνική γιορτή της Αθήνας, τα Παναθήναια. Στη διάρκεια αυτής της γιορτής, το πέπλο της θεάς Αθηνάς μεταφερόταν από το Πομπείο (δίπλα στην πύλη της πόλης) στην Ακρόπολη μέσω αυτού του δρόμου. Η ζωφόρος του Παρθενώνα μάς βοηθάει να οραματιστούμε τη λαμπρότητα και τη μεγαλοπρέπεια της γιορταστικής πομπής—το ιππικό, τις αγωνιστικές άμαξες, τα βόδια και τα πρόβατα της θυσίας, τους νεαρούς και τα κορίτσια που μετέφεραν τον εξοπλισμό ο οποίος θα χρησιμοποιούνταν στη θυσία. Την πομπή παρακολουθούσαν οι πολίτες της Αθήνας και οι προσκεκλημένοι τους, για την άνεση των οποίων οι αρχιτέκτονες είχαν προνοήσει επαρκώς όταν σχεδίαζαν την αγορά. Λόγου χάρη, οι στοές με τις βεράντες και τα σκαλοπάτια τους είχαν χτιστεί με δεξιοτεχνία λαβαίνοντας υπόψη την πορεία της πομπής. Τα πολυάριθμα σκαλοπάτια που είχαν λαξευτεί στην πρόσοψή τους μπορούσαν να εξυπηρετήσουν πολλούς θεατές.

«Γεμάτη Είδωλα»

Με τόσο πολλούς ναούς, αγάλματα και μνημεία μαζί, δεν απορούμε που «το πνεύμα [του αποστόλου Παύλου] μέσα του παροξυνόταν βλέποντας την πόλη γεμάτη είδωλα». (Πράξεις 17:16) Αυτά που είδε ο Παύλος όταν μπήκε στην αγορά θα πρέπει να τον συγκλόνισαν. Τα φαλλικά αγάλματα του θεού Ερμή ήταν τόσο πολλά ώστε χρειαζόταν μια ολόκληρη στοά, η Στοά των Ερμών, για να τα στεγάσει. Τα ρούχα σε άλλα ζωγραφισμένα ομοιώματα του Ερμή απεικονίζουν αγκυλωτούς σταυρούς—σύμβολα γονιμότητας και ζωής. Υπήρχε ένα άγαλμα της Αφροδίτης Γενετυλλίδος, της θεάς του έρωτα, και ένα του Διονύσου το οποίο έχει αρκετούς φαλλικούς σταυρούς. Για να τονιστεί ότι ο χώρος της αγοράς ήταν «ιερός», υπήρχε ένα ορόσημο με μια λεκάνη που περιείχε «άγιο» νερό για τον τελετουργικό καθαρισμό όλων όσων έμπαιναν.

Μέσα σε ένα τόσο έντονα θρησκευτικό κλίμα, μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε γιατί η θέση του Παύλου ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη. Τον υποπτεύονταν ως “διαγγελέα ξένων θεοτήτων”, και ο νόμος εκείνης της εποχής όριζε ότι “κανένα άτομο δεν θα έχει χωριστούς θεούς ή νέους θεούς· ούτε μπορεί να λατρεύει κατ’ ιδίαν οποιουσδήποτε ξένους θεούς εκτός αν αυτό επιτρέπεται δημόσια”. Δεν είναι παράξενο, λοιπόν, που ο απόστολος Παύλος οδηγήθηκε στον Άρειο Πάγο για να υποβληθεί σε ανάκριση.—Πράξεις 17:18, 19.

Διοικητικό Κέντρο

Ένα κυκλικό κτίριο, η λεγόμενη Θόλος, στέγαζε τη διοίκηση της αθηναϊκής κυβέρνησης. Πολλοί βουλευτές της πόλης διανυκτέρευαν σε αυτό το κτίριο ώστε να υπάρχουν πάντα διαθέσιμοι κάποιοι υπεύθυνοι αξιωματούχοι. Στη Θόλο φυλάσσονταν τα πρότυπα μέτρα και σταθμά. Τριγύρω υπήρχαν τα κτίρια όπου στεγάζονταν τα διάφορα τμήματα της διοίκησης. Η Βουλή καταλάμβανε μια επιφάνεια σκαμμένη στη λοφοπλαγιά, βορειοδυτικά της Θόλου. Εκεί συνεδρίαζαν τα μέλη της Βουλής των 500 για να πάρουν αποφάσεις και να προετοιμάσουν τους νόμους για την Εκκλησία του Δήμου.

Ένα άλλο σημαντικό δημόσιο κτίριο ήταν η Βασίλειος Στοά. Εκεί είχε την έδρα του ο Άρχων Βασιλεύς της Αθήνας—ένας από τους τρεις ανώτερους αξιωματούχους της πόλης. Από εκεί χειριζόταν διάφορες διοικητικές ευθύνες που σχετίζονταν τόσο με θρησκευτικά όσο και με νομικά θέματα. Πιθανότατα, σε αυτό το μέρος ζητήθηκε να εμφανιστεί ο Σωκράτης όταν κατηγορήθηκε για ασέβεια. Οι προγονικοί νόμοι της Αθήνας ήταν χαραγμένοι πάνω στους τοίχους ενός κτιρίου που βρισκόταν απέναντί της. Σε μια πέτρα που υπήρχε μπροστά από το ίδιο κτίριο, στέκονταν κάθε χρόνο οι άρχοντες, δηλαδή οι ανώτεροι αξιωματούχοι, για να δώσουν τον όρκο τους.

Η Στοά του Αττάλου

Το πιο καλοδιατηρημένο κτίριο της αγοράς είναι η Στοά του Αττάλου. Όταν ήταν νεαρός, ο Άτταλος, ο Βασιλιάς της Περγάμου (δεύτερος αιώνας Π.Κ.Χ.), είχε σπουδάσει στις σχολές της Αθήνας, όπως και πολλοί άλλοι γόνοι βασιλικών οικογενειών στην περιοχή της Μεσογείου. Μόλις ανέβηκε στο θρόνο, έκανε αυτό το θαυμάσιο δώρο—τη Στοά του Αττάλου—στην πόλη που τον σπούδασε.

Η βασική λειτουργία της Στοάς του Αττάλου ήταν να προσφέρει ένα στεγασμένο και ευχάριστο τόπο για περίπατο, ανεπίσημες επαφές και ανταλλαγές απόψεων. Οι όροφοι και οι βεράντες της ήταν θαυμάσιοι χώροι από όπου μπορούσε να βλέπει κανείς τις πομπές, ενώ η δημοτικότητά της ως τόπου περιπάτου θα πρέπει επίσης να εξασφάλιζε και την επιτυχία της ως εμπορικού κέντρου. Τα καταστήματα νοικιάζονταν προφανώς από το Κράτος σε εμπόρους, και έτσι το κτίριο αποτελούσε μια πηγή εσόδων.

Η Στοά του Αττάλου, η οποία έχει αναστηλωθεί, αποτελεί άριστο παράδειγμα γεωμετρικού σχεδίου. Οι συνολικές αναλογίες της, οι ευχάριστες διαφορές κλίμακας ανάμεσα στις χαμηλές και στις ψηλές κιονοστοιχίες της, η ενδιαφέρουσα εναλλαγή της σκιάς με το φως, καθώς και ο πλούτος και η ομορφιά των υλικών της, την κάνουν να είναι μοναδική. Η μονοτονία εξουδετερώνεται με διάφορους τρόπους, κυρίως με τη χρήση τριών διαφορετικών τύπων κιονόκρανου—δωρικό, ιωνικό και αιγυπτιακό.

Τόπος Πολιτιστικών Εκδηλώσεων

Ένα κτίριο που χρησίμευσε ως χώρος πολλών καλλιτεχνικών γεγονότων στην Αθήνα ήταν το Ωδείο. Αυτό ήταν δώρο του Βιψάνιου Αγρίππα, γαμπρού του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Αυγούστου. Το μπροστινό τμήμα του ήταν στρωμένο με ποικιλόχρωμα μάρμαρα. Η κύρια αίθουσα, χωρητικότητας περίπου 1.000 ατόμων, είχε πλευρά 25 μέτρων περίπου και η σκεπή της αρχικά δεν είχε εσωτερικά στηρίγματα. Αυτό ήταν ένα από τα πιο τολμηρά εγχειρήματα του αρχαίου κόσμου όσον αφορά την κατασκευή σκεπής! Εντούτοις, μεγάλο μέρος της ψυχαγωγίας που παρουσιαζόταν εκεί μπορεί να ήταν αμφισβητήσιμο για τους αληθινούς Χριστιανούς, οι οποίοι είχαν υψηλά ηθικά πρότυπα.—Εφεσίους 5:3-5.

Πιθανώς, οι φιλομαθείς των αρχαίων χρόνων θα επισκέπτονταν τη Βιβλιοθήκη του Πανταίνου. Οι τοίχοι της ήταν γεμάτοι με προθήκες όπου φυλάσσονταν χειρόγραφοι ρόλοι από πάπυρο και περγαμηνή. Η κύρια αίθουσα της βιβλιοθήκης έβλεπε προς δυσμάς, και διαμέσου μιας κιονοστοιχίας μπορούσε κάποιος να δει μια περίστυλη αυλή—έναν ευχάριστο τόπο για περίπατο, διάβασμα ή περισυλλογή. Έχει βρεθεί μια επιγραφή με δύο από τους κανονισμούς της βιβλιοθήκης. Αυτοί ήταν οι εξής: «Κανένα βιβλίο δεν επιτρέπεται να απομακρυνθεί» και «[Η βιβλιοθήκη] είναι ανοιχτή από την πρώτη ως την έκτη ώρα».

Η Αγορά Σήμερα

Τα τελευταία χρόνια, έχουν γίνει ανασκαφές σε όλη σχεδόν την αγορά από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών. Καθώς κείτεται σιωπηλή στη σκιά της Ακρόπολης που ορθώνει το ανάστημά της, έχει γίνει ένα αγαπημένο μέρος για τον τουρίστα ο οποίος θέλει να ρίξει μια σύντομη ματιά στην ιστορία της αρχαίας Αθήνας.

Εκεί κοντά, το Μοναστηράκι—δυο βήματα από την αγορά και την Ακρόπολη—οδηγεί σε έναν άλλο συναρπαστικό κόσμο. Δίνει στον επισκέπτη μια απρόσμενη αλλά και ευχάριστη γεύση από ελληνική λαογραφική παράδοση και από παζαρέματα τιμών που θυμίζουν παζάρια της Μέσης Ανατολής. Και, ασφαλώς, ο επισκέπτης θα δει εκεί τους Μάρτυρες του Ιεχωβά να κάνουν με χαρά αυτό ακριβώς που έκανε και ο απόστολος Παύλος πριν από 1.900 και πλέον χρόνια—να κηρύττουν δημόσια τα καλά νέα της Βασιλείας “σε όσους βρίσκονται εκεί”.

[Υποσημείωση]

[Πλαίσιο στη σελίδα 28]

Το Εμπόριο στην Αθήνα

Η αγορά δεν ήταν μόνο η καρδιά της διανόησης και της αστικής ζωής της Αθήνας αλλά και ο βασικός τόπος αγοραπωλησιών. Η Αθήνα έγινε κέντρο εμπορίου και φημιζόταν τόσο για την αξία του νομίσματός της όσο και για την αυστηρότητα των αρχόντων της, οι οποίοι είχαν εξουσιοδοτηθεί να διασφαλίζουν την τιμιότητα και τη διαφάνεια όλων των εμπορικών συναλλαγών.

Η Αθήνα εξήγε κρασί, ελαιόλαδο, μέλι, μάρμαρο και βιομηχανικά προϊόντα, όπως είδη κεραμικής και μεταλλουργίας. Ως αντάλλαγμα, εισήγε κυρίως σιτάρι. Εφόσον η Αττική (η περιοχή γύρω από την Αθήνα) δεν παρήγε επαρκή αγαθά για να συντηρήσει τους κατοίκους της, οι προδιαγραφές του εμπορίου ήταν αυστηρές. Η αγορά του Πειραιά (του λιμανιού της Αθήνας) έπρεπε να έχει πάντα επαρκή ποσότητα φρέσκων τροφίμων ώστε να εφοδιάζει την πόλη και το στρατό. Οι έμποροι δεν επιτρεπόταν να αποθηκεύουν τρόφιμα ώστε να τα πουλούν σε αυξημένες τιμές σε καιρούς έλλειψης.