«Η Μελαχρινή Κυρία της Συριακής Ερήμου»

ΤΟ ΔΕΡΜΑ της ήταν σκουρόχρωμο, τα δόντια της κατάλευκα σαν μαργαριτάρια, τα μάτια της μαύρα και λαμπερά. Ήταν πολύ μορφωμένη και μιλούσε αρκετές γλώσσες. Αυτή η πολεμίστρια βασίλισσα λέγεται πως ήταν πιο ευφυής από την Κλεοπάτρα και ίσως εξίσου όμορφη. Επειδή τόλμησε να υψώσει το ανάστημά της στην κυριαρχούσα παγκόσμια δύναμη των ημερών της, εκπλήρωσε έναν προφητικό ρόλο σε κάποιο Γραφικό δράμα. Πολύ καιρό μετά το θάνατό της, την εγκωμίαζαν οι συγγραφείς και την εξιδανίκευαν οι ζωγράφοι. Ένας ποιητής του 19ου αιώνα την περιέγραψε ως τη «μελαχρινή κυρία της συριακής ερήμου». Αυτή η θρυλική γυναίκα ήταν η Ζηνοβία—η βασίλισσα της συριακής πόλης Παλμύρα.

Πώς απέκτησε αυτή την εξοχότητα η Ζηνοβία; Ποιο ήταν το πολιτικό κλίμα που οδήγησε στην άνοδό της στην εξουσία; Τι μπορεί να λεχθεί για το χαρακτήρα της; Και ποιον προφητικό ρόλο εκπλήρωσε αυτή η βασίλισσα; Εξετάστε πρώτα το γεωγραφικό χώρο στον οποίο εκτυλίσσεται η υπόθεση.

Μια Πόλη στις Παρυφές της Ερήμου

Η πόλη της Ζηνοβίας, η Παλμύρα, βρισκόταν περίπου 210 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Δαμασκού, στις βόρειες παρυφές της συριακής ερήμου, εκεί όπου η οροσειρά του Αντιλιβάνου κατηφορίζει προς την πεδιάδα. Αυτή η πόλη-όαση βρισκόταν περίπου στο μέσο της απόστασης ανάμεσα στη Μεσόγειο Θάλασσα προς τα δυτικά και στον Ευφράτη Ποταμό προς τα ανατολικά. Ο Βασιλιάς Σολομών πιθανόν να την ήξερε ως Θαδμώρ, έναν τόπο που ήταν ζωτικός για την ευημερία του βασιλείου του από δύο απόψεις: ως οχυρό για την άμυνα των βόρειων συνόρων και ως σημαντικός κρίκος στην αλυσίδα των πόλεων από τις οποίες περνούσαν τα καραβάνια. Γι’ αυτόν το λόγο, ο Σολομών «ανοικοδόμησε τη Θαδμώρ στην έρημο».—2 Χρονικών 8:4.

Στη διάρκεια των χιλίων ετών που ακολούθησαν τη βασιλεία του Σολομώντα, η ιστορία παραμένει σιωπηλή όσον αφορά τη Θαδμώρ. Αν ορθά ταυτίζεται με την Παλμύρα, αυτή άρχισε να ακμάζει αφότου η Συρία έγινε παραμεθόρια επαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 64 Π.Κ.Χ. «Η Παλμύρα είχε διπλή σημασία για τη Ρώμη: οικονομική και στρατιωτική», λέει ο Ρίτσαρντ Στόουνμαν στο βιβλίο του Η Παλμύρα και η Αυτοκρατορία Της—Η Επανάσταση της Ζηνοβίας Εναντίον της Ρώμης (Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome). Εφόσον αυτή η πόλη με τους φοίνικες βρισκόταν πάνω σε κεντρική εμπορική οδό που συνέδεε τη Ρώμη με τη Μεσοποταμία και την Ανατολή, από αυτήν διέρχονταν τα εμπορικά πλούτη του αρχαίου κόσμου—μπαχαρικά από τις Ανατολικές Ινδίες, μετάξι από την Κίνα και διάφορα άλλα προϊόντα από την Περσία, την Κάτω Μεσοποταμία και τις μεσογειακές χώρες. Η Ρώμη εξαρτόταν από την εισαγωγή αυτών των προϊόντων.

Από στρατιωτική άποψη, η επαρχία της Συρίας αποτελούσε ουδέτερη ζώνη ανάμεσα στις αντίπαλες δυνάμεις της Ρώμης και της Περσίας. Ο ποταμός Ευφράτης χώριζε τη Ρώμη από τον ανατολικό γείτονά της στη διάρκεια των πρώτων 250 χρόνων της Κοινής μας Χρονολογίας. Η Παλμύρα βρισκόταν στην άκρη της ερήμου, δυτικά της πόλης Δούρα-Ευρωπός στον Ευφράτη. Αναγνωρίζοντας τη στρατηγική της θέση, Ρωμαίοι αυτοκράτορες όπως ο Αδριανός και ο Βαλεριανός επισκέφτηκαν την Παλμύρα. Ο Αδριανός συνέβαλε στην αρχιτεκτονική της μεγαλοπρέπεια και έκανε πολλές γενναιόδωρες προσφορές. Ο Βαλεριανός αντάμειψε έναν Παλμυρηνό ευγενή ονόματι Οδαίναθο—το σύζυγο της Ζηνοβίας—δίνοντάς του το αξίωμα του ύπατου της Ρώμης, το 258 Κ.Χ., επειδή είχε εκστρατεύσει με επιτυχία εναντίον της Περσίας και είχε επεκτείνει τα σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Μεσοποταμία. Η Ζηνοβία έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην άνοδο του συζύγου της στην εξουσία. Ο ιστορικός Έντουαρντ Γκίμπον έγραψε: «Η επιτυχία του Οδαίναθου οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην απαράμιλλη φρόνηση και στην ψυχική δύναμη της [Ζηνοβίας]».

Στο μεταξύ, ο Βασιλιάς Σαπώρ της Περσίας αποφάσισε να αμφισβητήσει την εξουσία της Ρώμης και να επιβάλει τη δική του κυριαρχία πάνω σε όλες τις πρώην επαρχίες της Περσίας. Με ένα φοβερό στρατό, προέλασε προς δυσμάς, κατέλαβε τις πόλεις Νίσιβις και Κάρρες (Χαράν), που ήταν ρωμαϊκά οχυρά, και συνέχισε την καταστροφική του προέλαση στη βόρεια Συρία και Κιλικία. Ο Αυτοκράτορας Βαλεριανός ήρθε προσωπικά να ηγηθεί των δυνάμεών του εναντίον των επιτιθέμενων αλλά ηττήθηκε και αιχμαλωτίστηκε από τους Πέρσες.

Ο Οδαίναθος θεώρησε ότι ήταν η κατάλληλη στιγμή να στείλει ακριβά δώρα και ένα άγγελμα ειρήνης στον Πέρση μονάρχη. Ο Βασιλιάς Σαπώρ διέταξε αλαζονικά να ριχτούν τα δώρα στον Ευφράτη και απαίτησε να εμφανιστεί μπροστά του ο Οδαίναθος ως αιχμάλωτος ικέτης. Σε απάντηση, οι Παλμυρηνοί συγκέντρωσαν στρατό από νομάδες της ερήμου και υπολείμματα των ρωμαϊκών δυνάμεων και άρχισαν να παρενοχλούν τους Πέρσες που τώρα υποχωρούσαν. Σε αυτή την τακτική της παρενόχλησης που ακολουθούσαν οι πολεμιστές της ερήμου, οι δυνάμεις του Σαπώρ—εξαντλημένες από την εκστρατεία και φορτωμένες λάφυρα—δεν μπορούσαν να προβάλουν ισχυρή αντίσταση και αναγκάστηκαν να τραπούν σε φυγή.

Σε αναγνώριση της νίκης του Οδαίναθου επί του Σαπώρ, ο γιος και διάδοχος του Βαλεριανού, ο Γαλλιηνός, του απένειμε τον τίτλο κορέκτορ τότιους Οριέντις (κυβερνήτης πάσης Ανατολής). Αργότερα, ο Οδαίναθος προσέδωσε στον εαυτό του τον τίτλο «βασιλιάς βασιλιάδων».

Η Ζηνοβία Φιλοδοξεί να Δημιουργήσει μια Αυτοκρατορία

Το 267 Κ.Χ., στο αποκορύφωμα της σταδιοδρομίας του, ο Οδαίναθος και ο κληρονόμος του δολοφονήθηκαν από έναν εκδικητικό ανιψιό, όπως εικάζεται. Η Ζηνοβία ανέλαβε τη θέση του συζύγου της, εφόσον ο γιος της ήταν πολύ μικρός. Όμορφη, φιλόδοξη, ικανή στη διοίκηση, συνηθισμένη να εκστρατεύει μαζί με τον εκλιπόντα σύζυγό της και καλή γνώστρια πολλών γλωσσών, κατάφερε να αποσπάσει το σεβασμό και την υποστήριξη των υπηκόων της—καθόλου μικρό επίτευγμα μεταξύ των Βεδουίνων. Η Ζηνοβία αγαπούσε τη μάθηση και περιστοιχιζόταν από διανοουμένους. Ένας από τους συμβούλους της ήταν ο φιλόσοφος και ρήτορας Κάσσιος Λογγίνος—ο οποίος, όπως λέγεται, ήταν «ζωντανή βιβλιοθήκη και κινητό μουσείο». Ο συγγραφέας Στόουνμαν επισημαίνει: «Στη διάρκεια των πέντε ετών μετά το θάνατο του Οδαίναθου . . . η Ζηνοβία είχε εδραιωθεί στη διάνοια του λαού της ως η κυρία της Ανατολής».

Από τη μια πλευρά της επικράτειας της Ζηνοβίας ήταν η Περσία, την οποία είχε αποδυναμώσει η ίδια και ο σύζυγός της, και από την άλλη η καταρρέουσα Ρώμη. Σχετικά με τις συνθήκες που επικρατούσαν τότε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ο ιστορικός Τζ. Μ. Ρόμπερτς λέει: «Ο τρίτος αιώνας ήταν . . . ένας φοβερός καιρός για τη Ρώμη στα ανατολικά και δυτικά σύνορά της, ενώ εντός της επικράτειας είχε αρχίσει μια νέα περίοδος εμφύλιου πολέμου και αμφισβητούμενων διαδόχων. Είκοσι δύο αυτοκράτορες (εκτός των διεκδικητών) ήρθαν και παρήλθαν». Η κυρία της Συρίας, από την άλλη μεριά, ήταν καλά εδραιωμένη ως απόλυτη μονάρχης στο βασίλειό της. «Ελέγχοντας την ισορροπία μεταξύ των δύο αυτοκρατοριών [της περσικής και της ρωμαϊκής]», παρατηρεί ο Στόουνμαν, «μπορούσε να φιλοδοξεί ότι θα δημιουργούσε μια τρίτη η οποία θα υπερίσχυε αυτών των δύο».

Η ευκαιρία για επέκταση της βασιλικής της εξουσίας ήρθε για τη Ζηνοβία το 269 Κ.Χ., όταν εμφανίστηκε στην Αίγυπτο κάποιος διεκδικητής που αμφισβητούσε τη ρωμαϊκή διακυβέρνηση. Ο στρατός της Ζηνοβίας προέλασε αμέσως στην Αίγυπτο, συνέτριψε το στασιαστή και κατέλαβε τη χώρα. Η Ζηνοβία αυτοανακηρύχτηκε βασίλισσα της Αιγύπτου και έκοψε νομίσματα με το όνομά της. Το βασίλειό της εκτεινόταν τώρα από τον ποταμό Νείλο ως τον ποταμό Ευφράτη. Σε αυτή τη φάση της ζωής της, προσέλαβε τη θέση «του βασιλιά του νότου» για τον οποίο γίνεται λόγος στη Γραφική προφητεία του Δανιήλ, εφόσον το βασίλειό της δέσποζε τότε στην περιοχή νότια της πατρίδας του Δανιήλ. (Δανιήλ 11:25, 26) Επίσης, κατέκτησε το μεγαλύτερο μέρος της Μικράς Ασίας.

Η Ζηνοβία ενίσχυσε και εξωράισε την πρωτεύουσά της, την Παλμύρα, σε τέτοιο βαθμό ώστε να συγκαταλέγεται στις μεγαλύτερες πόλεις του ρωμαϊκού κόσμου. Ο πληθυσμός της υπολογίζεται ότι υπερέβαινε τους 150.000 κατοίκους. Μεγαλοπρεπή δημόσια κτίρια, ναοί, κήποι, κίονες και μνημεία αφθονούσαν στην πόλη, της οποίας τα τείχη λέγεται πως είχαν περίμετρο 21 χιλιόμετρα. Κιονοστοιχίες από κίονες κορινθιακού ρυθμού ύψους άνω των 15 μέτρων—περίπου 1.500 σε αριθμό—υψώνονταν κατά μήκος της κεντρικής λεωφόρου. Αγάλματα και προτομές ηρώων και πλούσιων ευεργετών υπήρχαν παντού στην πόλη. Το 271 Κ.Χ., η Ζηνοβία έστησε δύο αγάλματα του εαυτού της και του εκλιπόντος συζύγου της. Στις παρυφές της ερήμου, η Παλμύρα έλαμπε σαν πετράδι.

Ο Ναός του Ήλιου ήταν ένα από τα πιο όμορφα οικοδομήματα στην Παλμύρα και αναμφίβολα δέσποζε στη θρησκευτική σκηνή της πόλης. Είναι πιθανό ότι και η ίδια η Ζηνοβία λάτρευε κάποια θεότητα που σχετιζόταν με το θεό του ήλιου. Εντούτοις, η Συρία του τρίτου αιώνα ήταν ένας τόπος όπου υπήρχαν πολλές θρησκείες. Στην επικράτεια της Ζηνοβίας υπήρχαν καθ’ ομολογία Χριστιανοί, Ιουδαίοι, αστρολόγοι και λάτρεις του ήλιου και της σελήνης. Ποια ήταν η στάση της απέναντι στις διάφορες μορφές λατρείας που υπήρχαν στο βασίλειό της; Ο συγγραφέας Στόουνμαν παρατηρεί: «Η σοφή ηγέτιδα δεν θα αψηφήσει οποιαδήποτε έθιμα τα οποία μπορεί να φαίνονται κατάλληλα στο λαό της. . . . Ήταν διάχυτη η ελπίδα ότι οι θεοί είχαν παραταχθεί στο πλευρό της Παλμύρας». Προφανώς, η Ζηνοβία ήταν ανεξίθρησκη. Αλλά είχαν πράγματι “παραταχθεί οι θεοί στο πλευρό της Παλμύρας”; Τι επιφυλασσόταν για την Παλμύρα και τη «σοφή ηγέτιδά» της;

Ένας Αυτοκράτορας “Εξεγείρει την Καρδιά του” Εναντίον της Ζηνοβίας

Το έτος 270 Κ.Χ., ο Αυρηλιανός έγινε αυτοκράτορας της Ρώμης. Οι λεγεώνες του απώθησαν με επιτυχία και έθεσαν υπό έλεγχο τους βαρβάρους του βορρά. Το 271 Κ.Χ.—αντιπροσωπεύοντας τώρα «το βασιλιά του βορρά» της προφητείας του Δανιήλ—ο Αυρηλιανός “εξήγειρε τη δύναμή του και την καρδιά του εναντίον του βασιλιά του νότου”, ο οποίος αντιπροσωπευόταν από τη Ζηνοβία. (Δανιήλ 11:25α) Ο Αυρηλιανός έστειλε μερικές από τις δυνάμεις του απευθείας στην Αίγυπτο και οδήγησε τον κύριο στρατό του ανατολικά μέσω της Μικράς Ασίας.

Ο βασιλιάς του νότου—η κυβερνητική οντότητα που είχε επικεφαλής τη Ζηνοβία—“ξεσηκώθηκε” για πόλεμο εναντίον του Αυρηλιανού «με υπερβολικά μεγάλη και κραταιά στρατιωτική δύναμη», υπό την ηγεσία δύο στρατηγών, του Ζαβδά και του Ζαββαΐ. (Δανιήλ 11:25β) Αλλά ο Αυρηλιανός κατέλαβε την Αίγυπτο και κατόπιν εκστράτευσε στη Μικρά Ασία και στη Συρία. Η Ζηνοβία ηττήθηκε στην Έμεσα (τώρα Χομς) και αποσύρθηκε στην Παλμύρα.

Όταν ο Αυρηλιανός πολιόρκησε την Παλμύρα, η Ζηνοβία, ελπίζοντας να λάβει βοήθεια, έφυγε με το γιο της προς την Περσία, αλλά πιάστηκε από τους Ρωμαίους στον Ευφράτη Ποταμό. Οι Παλμυρηνοί παρέδωσαν την πόλη τους το 272 Κ.Χ. Ο Αυρηλιανός τούς φέρθηκε μεγαλόψυχα, συνέλεξε μια τεράστια ποσότητα από λάφυρα, περιλαμβανομένου και του ειδώλου από το Ναό του Ήλιου, και αναχώρησε για τη Ρώμη. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας δεν θανάτωσε τη Ζηνοβία, αλλά την παρουσίασε ως το καλύτερο λάφυρό του στη θριαμβευτική πομπή του διαμέσου της Ρώμης το 274 Κ.Χ. Το υπόλοιπο της ζωής της το έζησε ως Ρωμαία αρχόντισσα.

Η Πόλη της Ερήμου Καταντά Ερείπια

Μερικούς μήνες αφότου ο Αυρηλιανός κατέλαβε την Παλμύρα, οι Παλμυρηνοί κατέσφαξαν τη ρωμαϊκή φρουρά που είχε αφήσει εκεί. Όταν ο Αυρηλιανός έμαθε τα νέα για αυτή την επανάσταση, διέταξε αμέσως τους στρατιώτες του να επιστρέψουν, και αυτή τη φορά εκείνοι εκδικήθηκαν με φρικτό τρόπο τον πληθυσμό. Όσοι γλίτωσαν την ανελέητη σφαγή οδηγήθηκαν σε δουλεία. Η υπερήφανη πόλη λεηλατήθηκε και καταστράφηκε ανεπανόρθωτα. Έτσι, η ανθηρή μεγαλούπολη υποβιβάστηκε στην αρχική της κατάσταση—έγινε η «Θαδμώρ στην έρημο».

Όταν η Ζηνοβία ύψωσε το ανάστημά της στη Ρώμη, τόσο η ίδια όσο και ο Αυτοκράτορας Αυρηλιανός έπαιξαν, χωρίς να το ξέρουν, το ρόλο «του βασιλιά του νότου» και «του βασιλιά του βορρά», εκπληρώνοντας μέρος μιας προφητείας η οποία καταγράφηκε με πολλές λεπτομέρειες από τον προφήτη του Ιεχωβά περίπου 800 χρόνια νωρίτερα. (Δανιήλ, κεφάλαιο 11) Με την πολύπτυχη προσωπικότητά της, η Ζηνοβία κέρδισε το θαυμασμό πολλών. Εντούτοις, μεγαλύτερης σημασίας ήταν ο ρόλος τον οποίο έπαιξε αντιπροσωπεύοντας μια πολιτική οντότητα που προειπώθηκε στην προφητεία του Δανιήλ. Η βασιλεία της δεν διήρκεσε πάνω από πέντε χρόνια. Σήμερα, η Παλμύρα, η πρωτεύουσα του βασιλείου της Ζηνοβίας, δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα χωριό. Ακόμη και η κραταιά Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έχει παρακμάσει προ πολλού και έχει δώσει τη θέση της σε σύγχρονα βασίλεια. Ποιο θα είναι το μέλλον αυτών των δυνάμεων; Και η δική τους τύχη διέπεται από τη βέβαιη εκπλήρωση των Γραφικών προφητειών.—Δανιήλ 2:44.

[Πλαίσιο στη σελίδα 29]

Η Κληρονομιά της Ζηνοβίας

Όταν ο Αυτοκράτορας Αυρηλιανός επέστρεψε στη Ρώμη μετά την ήττα της Ζηνοβίας, της βασίλισσας της Παλμύρας, έχτισε ένα ναό αφιερωμένο στον ήλιο. Εκεί τοποθέτησε τα αγάλματα του θεού του ήλιου τα οποία είχε φέρει από την πόλη της. Σχολιάζοντας τις περαιτέρω εξελίξεις, το περιοδικό Η Ιστορία Σήμερα (History Today) λέει: «Από όλες τις ενέργειες του Αυρηλιανού, αυτή που έχει τον πιο μακροχρόνιο αντίκτυπο είναι ίσως η θέσπιση, το 274 μ.Χ., μιας ετήσιας γιορτής για τον ήλιο η οποία συνέπιπτε με το χειμερινό ηλιοστάσιο, στις 25 Δεκεμβρίου. Όταν η αυτοκρατορία έγινε Χριστιανική, η επέτειος της γέννησης του Χριστού μεταφέρθηκε σε εκείνη την ημερομηνία ώστε να γίνει η νέα θρησκεία πιο αποδεκτή από όσους απολάμβαναν τους παλιούς εορτασμούς. Είναι παράδοξο το ότι, τελικά, θα πρέπει να αποδοθεί στην Αυτοκράτειρα Ζηνοβία . . . ο εορτασμός των Χριστουγέννων μας».

[Χάρτης/Εικόνα στη σελίδα 28, 29]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΣΥΡΙΑ

Αντιόχεια

Έμεσα (Χομς)

ΠΑΛΜΥΡΑ

Δαμασκός

ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ

Ευφράτης

Κάρρες (Χαράν)

Νίσιβις

Δούρα- Ευρωπός

[Ευχαριστίες]

Χάρτης: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

Κιονοστοιχία: Michael Nicholson/Corbis

[Εικόνα στη σελίδα 29]

Ρωμαϊκό νόμισμα που απεικονίζει πιθανώς τον Αυρηλιανό

[Εικόνα στη σελίδα 30]

Ο ναός του ήλιου στην Παλμύρα

[Ευχαριστίες]

The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Εικόνα στη σελίδα 31]

Η Βασίλισσα Ζηνοβία ενώ απευθύνεται στους στρατιώτες της

[Ευχαριστίες]

Giovanni Battista Tiepolo, Η Βασίλισσα Ζηνοβία Ενώ Απευθύνεται στους Στρατιώτες Της, Samuel H. Kress Collection, Φωτογραφία © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 28]

Λεπτομέρεια από: Giovanni Battista Tiepolo, Η Βασίλισσα Ζηνοβία Ενώ Απευθύνεται στους Στρατιώτες Της, Samuel H. Kress Collection, Φωτογραφία © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington