Είναι η Ηθική Χειρότερη από Ό,τι Παλιότερα;
ΑΝ ΡΩΤΗΣΕΤΕ τους ιστορικούς: «Είναι η ηθική των ανθρώπων σήμερα καλύτερη ή χειρότερη από ό,τι στο παρελθόν;» μερικοί ίσως απαντήσουν ότι είναι δύσκολο να συγκριθεί η ηθική κατάσταση διαφορετικών χρονικών περιόδων. Ίσως πιστεύουν ότι η κάθε εποχή πρέπει να κρίνεται με βάση τα δικά της δεδομένα.
Για παράδειγμα, εξετάστε την εξέλιξη του βίαιου εγκλήματος στην Ευρώπη από το 16ο αιώνα και έπειτα. Οι φόνοι δεν ήταν και τόσο ασυνήθιστοι πριν από 400 χρόνια. Οι άνθρωποι συχνά έπαιρναν το νόμο στα χέρια τους, και οι αιματηρές βεντέτες ήταν κάτι το κοινό.
Εντούτοις, οι ιστορικοί Άρνε Γιάρικ και Γιόχαν Σέντερμπεργκ γράφουν στο βιβλίο Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια και Δύναμη (Människovärdet och makten) ότι η περίοδος μεταξύ των ετών 1600 και 1850 «χαρακτηριζόταν από γνήσιο εξευγενισμό της κοινωνικής ζωής» σε ορισμένα μέρη. Οι άνθρωποι είχαν αναπτύξει μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τις ανάγκες των άλλων—είχαν γίνει πιο συμπονετικοί. Άλλοι ιστορικοί επισημαίνουν, λόγου χάρη, ότι η κλοπή και τα εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας ήταν πολύ πιο σπάνια το 16ο αιώνα από ό,τι σήμερα. Οι οργανωμένες συμμορίες που έκλεβαν ήταν λίγες, κυρίως στους πληθυσμούς της υπαίθρου.
Βέβαια υπήρχε και ο θεσμός της δουλείας ο οποίος προκάλεσε μερικά από τα σοβαρότερα εγκλήματα στην ιστορία—την απαγωγή ανθρώπων στην Αφρική από Ευρωπαίους εμπόρους και την κτηνώδη μεταχείριση αυτών των εκατομμυρίων σκλάβων στις χώρες στις οποίες μεταφέρονταν.
Άρα, αν ανατρέξουμε στους περασμένους αιώνες, πιθανώς θα διαπιστώσουμε ότι, από ιστορική σκοπιά, ορισμένες συνθήκες ήταν καλύτερες, ενώ άλλες ήταν χειρότερες. Μολαταύτα, κάτι πολύ διαφορετικό και πολύ σοβαρό—κάτι πρωτοφανές—συνέβη τον 20ό αιώνα και εξακολουθεί να συμβαίνει ως τώρα.
Ο 20ός Αιώνας—Σημείο Στροφής
Οι ιστορικοί Γιάρικ και Σέντερμπεργκ σχολιάζουν: «Τη δεκαετία του 1930, οι φόνοι και οι ανθρωποκτονίες άρχισαν να αυξάνονται πάλι και, δυστυχώς, έκτοτε αυτή η τάση συνεχίζεται επί μισό αιώνα και πλέον».
Σύμφωνα με πολλούς σχολιαστές, υπήρξε ευρείας κλίμακας κατάρρευση της ηθικής στη διάρκεια του 20ού αιώνα. Ένα δοκίμιο ηθικής φιλοσοφίας λέει: «Μπορεί κανείς να διακρίνει ξεκάθαρα ότι η άποψη της κοινωνίας σχετικά με το σεξ και το τι θεωρείται ηθικά αποδεκτό έχει αλλάξει πολύ τα τελευταία 30 με 40 χρόνια—ενώ παλιότερα η κοινωνία καθόριζε με σαφήνεια τι είναι ηθικά ορθό μέσω αυστηρών κανόνων, τώρα επικρατεί μια πιο φιλελεύθερη και εξατομικευμένη άποψη».
Αυτό σημαίνει πως τα περισσότερα άτομα σήμερα πιστεύουν ότι μπορούν να αποφασίζουν μόνα τους σε ό,τι αφορά τη σεξουαλική συμπεριφορά και άλλες πτυχές της ηθικής. Για να το υποστηρίξει αυτό, το δοκίμιο παραθέτει στατιστικά στοιχεία με βάση τα οποία το 1960 μόνο το 5,3 τοις εκατό όλων των παιδιών στις Ηνωμένες Πολιτείες είχαν γεννηθεί χωρίς γάμο. Το 1990 αυτό το ποσοστό ήταν 28 τοις εκατό.
Σε μια διάλεξη στο Πανεπιστήμιο της Νοτρ Νταμ των Η.Π.Α., ο γερουσιαστής Τζο Λίμπερμαν περιέγραψε την ηθική των ημερών μας ως «κενή από αξίες, . . . όπου οι παραδοσιακές ιδέες περί ορθού και εσφαλμένου έχουν διαβρωθεί σταδιακά». Σύμφωνα με τον Λίμπερμαν, αυτό το φαινόμενο «βρίσκεται σε εξέλιξη εδώ και δύο γενιές σχεδόν».
Εκκοσμίκευση
Ποια λένε οι ιστορικοί και οι υπόλοιποι αναλυτές ότι είναι η αιτία αυτής της αξιοσημείωτης εξέλιξης που σημειώθηκε τον 20ό αιώνα; «Μία από τις σημαντικότερες κοινωνικές αλλαγές στη διάρκεια των περασμένων δύο αιώνων είναι η εκκοσμίκευση», παρατηρεί το βιβλίο Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια και Δύναμη. Μέσω της εκκοσμίκευσης, «θα δινόταν στους ανθρώπους η ευκαιρία να διαμορφώνουν τη δική τους ανεξάρτητη άποψη για τα διάφορα ζητήματα. Αυτή η ιδέα . . . έχει τις ρίζες της στους φιλοσόφους του Διαφωτισμού, το 18ο αιώνα, οι οποίοι για πρώτη φορά . . . απέρριψαν την Αγία Γραφή ως τη μοναδική πηγή της αλήθειας». Ως αποτέλεσμα, οι θρησκείες, και ειδικά αυτές του Χριστιανικού κόσμου, δεν αναγνωρίζονται πια ως πηγές ηθικής καθοδήγησης, όπως συνέβαινε στο παρελθόν.
Γιατί, όμως, χρειάστηκε να περάσουν πάνω από 200 χρόνια ώσπου να γίνει δημοφιλής μια φιλοσοφία που διατυπώθηκε το 18ο αιώνα; «Αυτές οι ιδέες δεν διαδίδονταν εύκολα στο κοινό», λέει το βιβλίο που προαναφέρθηκε. «Η πορεία προς την εκκοσμίκευση ήταν αργή».
Μολονότι η τάση απόρριψης των παραδοσιακών ηθικών κανόνων και των Χριστιανικών αξιών εξελίχθηκε αργά στο μεγαλύτερο μέρος των προηγούμενων 200 χρόνων, επιταχύνθηκε απότομα τον 20ό αιώνα. Αυτό ισχύει κυρίως για τις τελευταίες δεκαετίες. Γιατί;
Ιδιοτέλεια και Απληστία
Ένας καταλυτικός παράγοντας είναι η ταχεία τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη της κοινωνίας στη διάρκεια του 20ού αιώνα. Ένα άρθρο του γερμανικού ειδησεογραφικού περιοδικού Ντι Τσάιτ (Die Zeit) ανέφερε ότι ζούμε σε μια «δυναμική εποχή και όχι, όπως τους περασμένους αιώνες, σε έναν κόσμο που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί στατικός». Σύμφωνα με το παραπάνω άρθρο, αυτό έχει οδηγήσει στην οικονομία της αγοράς, ένα σύστημα το οποίο βασίζεται στον ανταγωνισμό και υποκινείται από την ιδιοτέλεια.
«Αυτή η ιδιοτέλεια», έλεγε στη συνέχεια το άρθρο, «δεν μπορούσε να αναχαιτιστεί με τίποτα. Εξαιτίας της αυξάνεται η βαρβαρότητα που χαρακτηρίζει την καθημερινή μας ζωή και η διαφθορά η οποία σε πολλές χώρες έχει φτάσει μέχρι και στην κυβέρνηση. Οι άνθρωποι σκέφτονται τον εαυτό τους, καθώς και το πώς θα ικανοποιήσουν τις επιθυμίες τους στο μέγιστο βαθμό».
Ο κοινωνιολόγος Ρόμπερτ Γούθναου, του Πανεπιστημίου Πρίνστον, διαπίστωσε μέσω μιας ενδελεχούς δημοσκόπησης ότι οι Αμερικανοί σήμερα ενδιαφέρονται για τα χρήματα περισσότερο από ό,τι πριν από μια γενιά. Σύμφωνα με αυτή την έρευνα, «πολλοί Αμερικανοί φοβούνται ότι η λαχτάρα για τα χρήματα έχει επισκιάσει άλλες αξίες, όπως το σεβασμό για τους άλλους, την εντιμότητα στην εργασία και τη συμμετοχή σε ό,τι αφορά το κοινωνικό σύνολο».
Η απληστία στην κοινωνία έχει αυξηθεί ακόμη περισσότερο διότι πολλά ανώτερα στελέχη επιχειρήσεων παρέχουν στον εαυτό τους τεράστιες αυξήσεις αποδοχών και παχυλές συντάξεις, ενώ παροτρύνουν τους υπαλλήλους τους να είναι συγκρατημένοι ως προς τις μισθολογικές τους απαιτήσεις. «Το πρόβλημα με το κυνήγι του κέρδους από μέρους των μεγαλοεπιχειρηματιών είναι ότι η νοοτροπία τους είναι μεταδοτική και υποβαθμίζει τα ηθικά όρια των ανθρώπων γενικά», παρατηρεί ο Τσελ Ούβε Νίλσον, επίκουρος καθηγητής ηθικής και διευθυντής θεολογίας στο Χριστιανικό Συμβούλιο της Σουηδίας. «Φυσικά, αυτό έχει επιδράσει καταστροφικά στην ηθική—τόσο σε κοινωνικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο».
Η Κουλτούρα των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας
Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που συντέλεσε στην ταχεία ηθική παρακμή στη διάρκεια του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα είναι η κουλτούρα των μέσων μαζικής επικοινωνίας. «Οι φορείς των νέων αξιών είναι οι παραγωγοί της τηλεόρασης, οι μεγιστάνες του κινηματογράφου, οι διαφημιστές μόδας, οι γκάνγκστα ράπερ και ένα σωρό άλλα σημαίνοντα πρόσωπα στην κουλτούρα των ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας», λέει ο γερουσιαστής Λίμπερμαν. «Αυτά τα άτομα που διαμορφώνουν τις νέες τάσεις ασκούν τεράστια επιρροή στην κουλτούρα μας και κυρίως στα παιδιά μας, συχνά δε έχουν ελάχιστη, ή και καθόλου, συναίσθηση της ευθύνης για τις επιβλαβείς αξίες που προωθούν».
Ως παράδειγμα, ο Λίμπερμαν αναφέρει το δίσκο κάποιου συγκροτήματος χέβι μέταλ που τιτλοφορείται Πτώμα Κανιβάλου. Οι τραγουδιστές περιγράφουν με λεπτομέρειες το βιασμό μιας γυναίκας υπό την απειλή μαχαιριού. Ο Λίμπερμαν αναφέρει ότι ο ίδιος και ένας συνεργάτης του έκαναν έκκληση στη δισκογραφική εταιρία με σκοπό την απόσυρση του δίσκου, αλλά χωρίς αποτέλεσμα.
Συνεπώς, οι υπεύθυνοι γονείς σήμερα έχουν εμπλακεί σε ένα σκληρό ανταγωνισμό με την κουλτούρα των μέσων μαζικής επικοινωνίας για το ποιος θα καταφέρει να επηρεάσει και να αναθρέψει τα παιδιά τους. Τι γίνεται, όμως, με τις οικογένειες στις οποίες οι γονείς δεν είναι και τόσο επιμελείς; «Σε αυτές τις περιπτώσεις», λέει ο Λίμπερμαν, «η κουλτούρα δρα ανενόχλητη θεσπίζοντας τους δικούς της κανόνες, ενώ οι απόψεις του παιδιού περί ορθού και εσφαλμένου, καθώς και οι προτεραιότητές του στη ζωή, διαμορφώνονται κυρίως με βάση αυτά που μαθαίνει από την τηλεόραση, τον κινηματογράφο και το ψηφιακό πικάπ». Επίσης, τώρα τελευταία θα μπορούσε να προστεθεί σε αυτόν τον κατάλογο και το Ιντερνέτ.
Επιστροφή στη «Λίθινη Εποχή της Ηθικής»
Πώς εκδηλώνονται τα αποτελέσματα αυτών των αρνητικών επιρροών στα νεαρά άτομα σήμερα; Βασικά, τα πρόσφατα χρόνια έχει αυξηθεί ο αριθμός των παιδιών και των εφήβων που διαπράττουν ωμές πράξεις βίας εναντίον άλλων παιδιών, καθώς και ενηλίκων.
Ένα συγκλονιστικό περιστατικό συνέβη στη Σουηδία το 1998—δύο αγόρια ηλικίας πέντε και εφτά ετών στραγγάλισαν ένα τετράχρονο αγόρι με το οποίο έπαιζαν μαζί! Πολλοί αναρωτήθηκαν: Δεν έχουν τα παιδιά έναν έμφυτο ανασταλτικό μηχανισμό που να τους λέει να σταματήσουν όταν έχουν υπερβεί τα όρια; Μια παιδοψυχίατρος έκανε το εξής σημαντικό σχόλιο: «Ο ανασταλτικός μηχανισμός που αποτρέπει την υπέρβαση των ορίων είναι κάτι το οποίο πρέπει να μάθει κανείς». Και πρόσθεσε: «Θα μπορούσε να σχετίζεται με . . . αυτούς που έχουν για πρότυπα τα παιδιά και με ό,τι μαθαίνουν από τους ενηλίκους οι οποίοι τα περιβάλλουν».
Ένα παρόμοιο φαινόμενο μπορεί να παρατηρηθεί στους βίαιους εγκληματίες. Σύμφωνα με τον Στεν Λέβαντερ, καθηγητή ψυχιατρικής στη Σουηδία, το 15 με 20 τοις εκατό όλων των φυλακισμένων σήμερα είναι ψυχοπαθείς—άνθρωποι εξαιρετικά εγωκεντρικοί, χωρίς καμιά συμπόνια και ανίκανοι ή απρόθυμοι να συλλάβουν την ιδέα του ορθού και του εσφαλμένου. Ακόμη και σε παιδιά και νεαρά άτομα που φαίνονται φυσιολογικά, οι παρατηρητές έχουν διαπιστώσει μια άμβλυνση της ηθικής. «Έχουμε επιστρέψει στη Λίθινη Εποχή της ηθικής», υποστηρίζει η Κριστίνα Χοφ Σόμερς, καθηγήτρια φιλοσοφίας. Η ίδια σχολίασε πως, όταν οι νεαροί φοιτητές της αντιμετωπίζουν το ερώτημα του τι είναι ορθό και τι εσφαλμένο, οι περισσότεροι αντιδρούν εκδηλώνοντας μεγάλη ανασφάλεια. Τότε απαντούν ότι δεν υπάρχει ορθό και εσφαλμένο. Πιστεύουν ότι το κάθε άτομο πρέπει να εξετάζει τι είναι καλύτερο για τον εαυτό του.
Τα πρόσφατα χρόνια, πολλοί φοιτητές της αντιτίθενται στην αρχή της απόλυτης αξιοπρέπειας και αξίας της ανθρώπινης ζωής. Παραδείγματος χάρη, όταν ρωτήθηκαν τι θα έκαναν σε περίπτωση που χρειαζόταν να επιλέξουν αν θα σώσουν τη ζωή του κατοικίδιου ζώου τους ή τη ζωή ενός άγνωστου συνανθρώπου τους, πολλοί απάντησαν ότι θα επέλεγαν το ζώο.
«Το πρόβλημα δεν είναι ότι τα νεαρά άτομα είναι ακαλλιέργητα, δύσπιστα, απάνθρωπα ή ύπουλα», λέει η καθηγήτρια Σόμερς και προσθέτει: «Για να το διατυπώσουμε ωμά, δεν έχουν ιδέα για το τι είναι ορθό και τι εσφαλμένο». Υποστηρίζει δε ότι πολλοί νεαροί σήμερα αμφισβητούν το αν υπάρχει καν ορθό και εσφαλμένο, και πιστεύει ότι αυτή η νοοτροπία αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες απειλές για την κοινωνία.
Άρα, ο υποβιβασμός της ηθικής στην εποχή μας αποτελεί πραγματικότητα. Πολλοί φοβούνται ότι οι συνέπειες θα μπορούσαν να είναι τραγικές. Το άρθρο του περιοδικού Ντι Τσάιτ που αναφέρθηκε πιο πάνω λέει ότι η σύγχρονη οικονομία της ελεύθερης αγοράς θα μπορούσε σταδιακά «να εκφυλιστεί και ενδέχεται να καταρρεύσει κάποια μέρα όπως έγινε πρόσφατα με το σοσιαλιστικό σύστημα».
Τι σημαίνουν όλα αυτά; Και τι είδους μέλλον μπορούμε να αναμένουμε;
[Εικόνες στη σελίδα 6, 7]
«Οι φορείς των νέων αξιών είναι οι παραγωγοί της τηλεόρασης, οι μεγιστάνες του κινηματογράφου, οι διαφημιστές μόδας, οι γκάνγκστα ράπερ . . . »