Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας Αναβιώνει

ΗΤΑΝ μια από τις πιο ξακουστές βιβλιοθήκες της εποχής της. Η πόλη που τη φιλοξενούσε, η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, είχε γίνει η μέκκα των σπουδαιότερων διανοουμένων του κόσμου. Όταν εξαφανίστηκε​—κανείς δεν γνωρίζει πώς ακριβώς—​χάθηκαν μαζί της ανεκτίμητα έργα, η έλλειψη των οποίων επηρέασε δυσμενώς τη λόγια μελέτη. Σήμερα, εκείνη η σπουδαία βιβλιοθήκη έχει, στην ουσία, αναβιώσει.

Η ανοικοδομημένη περίφημη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας είναι ένα κτίσμα με ασυνήθιστο σχήμα. Το κύριο κτίριο της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης μοιάζει με γιγάντιο κεκλιμένο τύμπανο. Στην οροφή από γυαλί και αλουμίνιο (1)​—που έχει έκταση περίπου όσο δύο γήπεδα ποδοσφαίρου—​είναι προσαρμοσμένοι φεγγίτες με βορινό προσανατολισμό οι οποίοι φωτίζουν το κύριο αναγνωστήριο (2). Ο μεγάλος, κομμένος διαγώνια κύλινδρος περιλαμβάνει τους κύριους χώρους για το κοινό και ένα μέρος του εκτείνεται κάτω από τη στάθμη της θάλασσας. Η επίπεδη, λαμπερή οροφή του κτιρίου γέρνει ομαλά προς τα κάτω από ύψος εφτά ορόφων και καταλήγει σχηματίζοντας μια βαθιά τάφρο. Από μακριά, καθώς το φως του ήλιου αντανακλάται στη μεταλλική του οροφή, το κτίριο μοιάζει με ήλιο που ανατέλλει.

Ο εξωτερικός τοίχος του κυλινδρικού κτιρίου είναι επενδυμένος με αστίλβωτο, γκρίζο γρανίτη πάνω στον οποίο έχουν λαξευτεί γραμματοσειρές αρχαίων και σύγχρονων αλφαβήτων (3). Τοποθετημένα σε σειρές, τα γράμματα αποτελούν κατάλληλο σύμβολο των δομικών στοιχείων της γνώσης.

Ένα ανοιχτό, πολυεπίπεδο αναγνωστήριο καταλαμβάνει τον περισσότερο χώρο μέσα στο κυλινδρικό κτίριο (4). Στις υπόγειες εσοχές του κτιρίου έχει δημιουργηθεί αποθηκευτικός χώρος για 8.000.000 τόμους. Άλλα χαρακτηριστικά της είναι οι εκθεσιακοί χώροι, οι αίθουσες διαλέξεων, η ειδική πρόβλεψη για όσους έχουν προβλήματα όρασης (5) και ένα πλανητάριο​—μια ανεξάρτητη σφαιρική κατασκευή που μοιάζει με δορυφόρο ακινητοποιημένο πάνω στην τροχιά του (6). Εξελιγμένα συστήματα κομπιούτερ και πυρόσβεσης συμπληρώνουν αυτό το υπερσύγχρονο ίδρυμα.

Η Δημιουργία ενός Θρύλου

Στην αρχαιότητα η πόλη της Αλεξάνδρειας ήταν γνωστή για αριστουργήματα που τώρα έχουν εξαφανιστεί, όπως ο Φάρος​—ο οποίος, σύμφωνα με τα λεγόμενα, ξεπερνούσε σε ύψος τα 110 μέτρα και θεωρούνταν ένα από τα εφτά θαύματα του αρχαίου κόσμου—​και ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η ελληνική δυναστεία των Πτολεμαίων κληρονόμησε την Αίγυπτο από τον Αλέξανδρο και κυβέρνησε τη χώρα ωσότου ο Οκταβιανός νίκησε τον Αντώνιο και την Κλεοπάτρα το 30 Π.Κ.Χ. Υπό την κυριαρχία των Πτολεμαίων, η Αλεξάνδρεια μεταμορφώθηκε. Πράγματι, «για κάποιο χρονικό διάστημα, είχε γίνει το εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο του κόσμου», αναφέρει ο Άτλας του Ελληνικού Κόσμου (Atlas of the Greek World). Στο απόγειο της δόξας της, η Αλεξάνδρεια είχε 600.000 περίπου κατοίκους.

Το σπουδαιότερο αξιοθέατο της πόλης ήταν η βασιλική βιβλιοθήκη της. Αυτή η βιβλιοθήκη, η οποία μαζί με το Μουσείον (Ναός των Μουσών) ιδρύθηκε στις αρχές του τρίτου αιώνα Π.Κ.Χ. και υποστηρίχτηκε πλουσιοπάροχα από την οικογένεια των Πτολεμαίων, έγινε κέντρο μάθησης και επινόησης του ελληνιστικού κόσμου.

Πιστεύεται ότι η βιβλιοθήκη περιείχε 700.000 ρόλους από πάπυρο. Σε σύγκριση με αυτήν, το 14ο αιώνα η βιβλιοθήκη της Σορβόνης​—η οποία καυχιόταν ότι είχε τη μεγαλύτερη συλλογή στην εποχή της—​στέγαζε μόλις 1.700 βιβλία. Οι κυβερνήτες της Αιγύπτου ήταν τόσο αποφασισμένοι να εμπλουτίσουν τη συλλογή τους ώστε έβαζαν στρατιώτες να ψάχνουν για κείμενα σε κάθε πλοίο που ερχόταν. Αν έβρισκαν κάποια, κρατούσαν τα πρωτότυπα και επέστρεφαν αντίγραφα. Σύμφωνα με μερικές πηγές, όταν η Αθήνα δάνεισε στον Πτολεμαίο Γ΄ τα ανεκτίμητα πρωτότυπα κείμενα των κλασικών ελληνικών δραμάτων, εκείνος υποσχέθηκε ότι θα πλήρωνε εγγύηση για να τα αντιγράψει. Αντιθέτως, ο βασιλιάς κράτησε τα πρωτότυπα, θυσίασε την εγγύηση που είχε δώσει και επέστρεψε αντίγραφα των έργων.

Ο κατάλογος των σπουδαίων στοχαστών που εργάστηκαν στη βιβλιοθήκη και στο μουσείο της Αλεξάνδρειας είναι πράγματι εντυπωσιακός. Οι διανοούμενοι της Αλεξάνδρειας διακρίνονται για τα σπουδαία έργα τους στον τομέα της γεωμετρίας, της τριγωνομετρίας και της αστρονομίας, καθώς και της φιλολογίας, της λογοτεχνίας και της ιατρικής. Σύμφωνα με την παράδοση, 72 Ιουδαίοι λόγιοι μετέφρασαν εδώ τις Εβραϊκές Γραφές στην ελληνική δημιουργώντας έτσι τη φημισμένη Μετάφραση των Εβδομήκοντα.

Μια Βιβλιοθήκη Εξαφανίζεται

Η ειρωνεία είναι ότι οι χρονικογράφοι δεν ένιωσαν την ανάγκη να αναφέρουν λεπτομέρειες σχετικά με τα ιδρύματα της Αλεξάνδρειας. Χαρακτηριστική είναι μια δήλωση του Αθηναίου, ενός ιστορικού του τρίτου αιώνα: «Αναφορικά με τον αριθμό των βιβλίων, την ίδρυση των βιβλιοθηκών και τη συλλογή στην Αίθουσα των Μουσών, γιατί να χρειαστεί να μιλήσω εγώ, εφόσον υπάρχουν όλα αυτά στη μνήμη των ανθρώπων;» Τέτοια σχόλια απογοητεύουν τους σύγχρονους μελετητές, οι οποίοι λαχταρούν να μάθουν περισσότερα σχετικά με αυτή την εκπληκτική αρχαία βιβλιοθήκη.

Τον καιρό που οι Άραβες κατέλαβαν την Αίγυπτο, το 640 Κ.Χ., η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας πιθανότατα δεν υπήρχε πια. Οι απόψεις των μελετητών εξακολουθούν να διίστανται όσον αφορά το πώς και πότε ακριβώς εξαφανίστηκε. Μερικοί λένε ότι πολλά από τα περιεχόμενά της πιθανότατα χάθηκαν όταν ο Ιούλιος Καίσαρας πυρπόλησε μέρος της πόλης το 47 Π.Κ.Χ. Όποια και αν ήταν η αιτία, το τέλος της βιβλιοθήκης σήμανε την απώλεια ενός πλούτου γνώσης. Χάθηκαν για πάντα εκατοντάδες έργα Ελλήνων δραματουργών μαζί με τα πρώτα 500 χρόνια της ελληνικής ιστοριογραφίας, με εξαίρεση μερικά έργα του Ηροδότου, του Θουκυδίδη και του Ξενοφώντα.

Μεταξύ του τρίτου και του έκτου αιώνα Κ.Χ., η πόλη της Αλεξάνδρειας βρισκόταν συνεχώς σε αναβρασμό. Ειδωλολάτρες, Εβραίοι και αποκαλούμενοι Χριστιανοί έριζαν συνεχώς, τόσο μεταξύ τους όσο και με τους ομοϊδεάτες τους, για μυστηριώδη δογματικά ζητήματα. Σε πολλές περιπτώσεις η ίδια η εκκλησία υποκινούσε τους στασιαστές να λεηλατούν ειδωλολατρικούς ναούς. Αμέτρητα αρχαία κείμενα καταστράφηκαν με αυτόν τον τρόπο.

Αποκατάσταση της Παλαιάς Αίγλης

Η ανοικοδομημένη βιβλιοθήκη άνοιξε τον Οκτώβριο του 2002 και περιέχει 400.000 περίπου βιβλία. Ένα άρτιο ηλεκτρονικό σύστημα παρέχει πρόσβαση σε άλλες βιβλιοθήκες. Η κύρια συλλογή επικεντρώνεται στους πολιτισμούς της ανατολικής Μεσογείου. Διαθέτοντας χώρους για 8.000.000 βιβλία, η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας φιλοδοξεί να ανυψώσει το ανάστημα αυτής της αρχαίας πόλης.

[Πλαίσιο στη σελίδα 14]

ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΑΡΧΟΣ Ο ΣΑΜΙΟΣ: Αστρονόμος, τρίτος αιώνας Π.Κ.Χ. Ο πρώτος που υπέθεσε ότι οι πλανήτες περιστρέφονται γύρω από τον ήλιο. Με βάση τις αρχές της τριγωνομετρίας προσπάθησε να υπολογίσει το μέγεθος του ήλιου και της σελήνης καθώς και την απόστασή τους από τη γη.

ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ: Μαθηματικός και εφευρέτης, τρίτος αιώνας Π.Κ.Χ. Σε αυτόν αποδίδονται πολλές ανακαλύψεις και οι πρώτες επιστημονικές προσπάθειες για τον προσδιορισμό του αριθμού π.

ΓΑΛΗΝΟΣ: Γιατρός, δεύτερος αιώνας Κ.Χ. Τα 15 βιβλία του σχετικά με την επιστήμη της ιατρικής αποτελούσαν πρότυπα κείμενα για πάνω από 12 αιώνες.

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ: Πολυμαθής και ένας από τους πρώτους βιβλιοθηκάριους της Αλεξάνδρειας, τρίτος αιώνας Π.Κ.Χ. Υπολόγισε την περιφέρεια της γης με σχετική ακρίβεια.

ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ: Μαθηματικός, τέταρτος αιώνας Π.Κ.Χ. Πατέρας της γεωμετρίας και πρωτοπόρος στη μελέτη της οπτικής. Το έργο του Στοιχεία ήταν το πρότυπο εγχειρίδιο γεωμετρίας μέχρι το 19ο αιώνα.

ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΣ: Ποιητής και διευθυντής της βιβλιοθήκης, τρίτος αιώνας Π.Κ.Χ. Συνέταξε το πρώτο ευρετήριο της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, ένα έργο το οποίο αποτέλεσε τον κανόνα της κλασικής ελληνικής φιλολογίας.

ΚΛΑΥΔΙΟΣ ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΣ: Αστρονόμος, δεύτερος αιώνας Κ.Χ. Τα γεωγραφικά και αστρονομικά του συγγράμματα ήταν πρότυπα κείμενα.

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 13]

Όλες οι φωτογραφίες και στις δύο σελίδες: Ευγενής παραχώρηση από Bibliotheca Alexandrina: Mohamed Nafea, Φωτογράφος