Ο Χρυσός Αιώνας της Βασίλισσας Ελισάβετ Α΄—Μύθος ή Πραγματικότητα;
ΥΠΗΡΞΕ θρύλος στη διάρκεια της ζωής της. Συγγραφείς, ποιητές, δραματουργοί και σύγχρονοι κινηματογραφιστές έχουν διαιωνίσει τη φήμη της. Τα πρόσφατα χρόνια, παρατηρήθηκε καταιγισμός βιβλίων και εκθέσεων για το πρόσωπό της. Μια διεθνής δημοσκόπηση την κατέταξε στους δέκα μεγαλύτερους Βρετανούς. Ήταν η Βασίλισσα Ελισάβετ Α΄ της Αγγλίας.
Γιατί εξακολουθεί να αιχμαλωτίζει την προσοχή του κοινού αυτή η μονάρχης, γνωστή στην εποχή της ως η Παρθένος Βασίλισσα και Καλή Βασίλισσα Μπες (χαϊδευτικό του «Ελισάβετ» στην αγγλική); Αποτέλεσε όντως η βασιλεία της χρυσό αιώνα;
Κληρονομεί Πληθώρα Προβλημάτων
Η Ελισάβετ Τιδόρ γεννήθηκε το 1533—προς μεγάλη απογοήτευση του πατέρα της, του Ερρίκου Η΄, ενός βασιλιά που ήθελε απεγνωσμένα έναν άρρενα διάδοχο. Η μητέρα της, η Άννα Μπόλεϊν, δεν κατάφερε να του χαρίσει γιο. Ο Ερρίκος διέταξε τον αποκεφαλισμό της με βάση κατηγορίες που πολλοί θεωρούν χαλκευμένες. Τότε η Ελισάβετ ήταν μόλις δύο ετών.
Εκείνον τον καιρό ο Ερρίκος είχε ήδη κόψει τους δεσμούς με τον πάπα της Ρώμης και είχε αυτοανακηρυχτεί ανώτατη κεφαλή της Εκκλησίας της Αγγλίας. Μετά το θάνατο του Ερρίκου το 1547, οι πνευματικοί σύμβουλοι του νεαρού γιου του, του Εδουάρδου ΣΤ΄, επιχείρησαν να κάνουν την Αγγλία αληθινά Προτεσταντική χώρα. Ο Εδουάρδος πέθανε έπειτα από έξι μόνο χρόνια βασιλείας, και το έθνος επέστρεψε στη Ρωμαιοκαθολική πίστη υπό τη σύντομη και αιματοβαμμένη διακυβέρνηση της Μαρίας Α΄, ετεροθαλούς αδελφής της Ελισάβετ.a Όταν η Ελισάβετ ανήλθε στο θρόνο το 1558 σε ηλικία 25 ετών, η Αγγλία όχι μόνο σπαρασσόταν από θρησκευτικές διαμάχες αλλά βρισκόταν και στο χείλος της χρεοκοπίας. Είχε χάσει και την τελευταία κτήση της στη Γαλλία, ενώ η Ισπανία αποτελούσε πραγματική απειλή.
Η Ελισάβετ στην αρχή της διακυβέρνησής της φρόντισε να την περιβάλλουν ικανοί σύμβουλοι, μερικοί εκ των οποίων επρόκειτο να μείνουν κοντά της στο μεγαλύτερο μέρος της 44χρονης βασιλείας της. Το πρώτο πρόβλημα με το οποίο καταπιάστηκε ήταν η θρησκεία. Σύμφωνα με το Εθνικό Ναυτικό Μουσείο της Βρετανίας, η Ελισάβετ επέλεξε «να επαναφέρει τη Μεταρρύθμιση και να δημιουργήσει μια Εκκλησία της Αγγλίας η οποία δεν θα ήταν ούτε Καθολική ούτε άκρως Προτεσταντική». Αντί να είναι ανώτατη κεφαλή της, έγινε ανώτατη επίτροπός της, προκειμένου να κατευνάσει εκείνους που δεν μπορούσαν να δεχτούν μια γυναίκα ως κεφαλή της εκκλησίας. Κατόπιν, το κοινοβούλιο ενέκρινε την Πράξη της Ενοποίησης, η οποία καθόρισε τις πεποιθήσεις και το τελετουργικό της Εκκλησίας της Αγγλίας παρότι διατήρησε ορισμένες Καθολικές τελετές. Αναπόφευκτα, αυτή η «μέση λύση» δεν ικανοποίησε τους περισσότερους Καθολικούς αλλά ούτε και τους πιο σκληροπυρηνικούς Προτεστάντες, τους Πουριτανούς.
Υπήρχε όμως και ένα άλλο πρόβλημα, πιο προσωπικό, το οποίο απασχολούσε την Ελισάβετ. Πώς θα μπορούσε να κερδίσει την αφοσίωση και το σεβασμό ενός έθνους που ακόμα παρέπαιε από την ολέθρια βασιλεία της Μαρίας Α΄; Αποφάσισε να μετατρέψει το φύλο της σε πλεονέκτημα. Ο ιστορικός Κρίστοφερ Χέιγκ εξηγεί: «Πάνω στο θρόνο της, η Ελισάβετ ήταν η Παρθένος Βασίλισσα· για την Εκκλησία ήταν μητέρα, για τους ευγενείς της θεία, για τους συμβούλους της γκρινιάρα σύζυγος και για τους αυλικούς της ξελογιάστρα». Το μυστικό της ήταν ότι διαβεβαίωνε συνεχώς το λαό της για την ιδιαίτερη αγάπη που του είχε. Και αυτοί με τη σειρά τους την αγαπούσαν, ή τουλάχιστον έτσι τους έλεγε συχνά πυκνά εκείνη, οπότε δεν άργησαν να το πιστέψουν.
Το κοινοβούλιο αδημονούσε να παντρευτεί η Ελισάβετ και να αποκτήσει Προτεστάντη διάδοχο. Οι επίδοξοι βασιλικοί μνηστήρες εμφανίζονταν ο ένας μετά τον άλλον. Η Ελισάβετ προσποιούνταν ότι ενδιαφερόταν και άρχιζε διαπραγματεύσεις για το γάμο τις οποίες παρέτεινε επί μήνες, ενίοτε και χρόνια, προτού απορρίψει τελικά την πρόταση όταν κάτι τέτοιο κρινόταν πολιτικά σκόπιμο.
Καθώς η Ελισάβετ ακολουθούσε «μετριοπαθή» πορεία στα θρησκευτικά ζητήματα, έγινε στόχος συνωμοσιών. Στα παρασκήνια καιροφυλακτούσε η Καθολική εξαδέλφη της, η Μαρία Στιούαρτ, την οποία η Καθολική Ευρώπη θεωρούσε δικαιωματική διάδοχο της Μαρίας Α΄. Ο κίνδυνος από αυτή την πλευρά εντάθηκε το 1568, όταν η Μαρία αναγκάστηκε να παραιτηθεί από το θρόνο της Σκωτίας και να καταφύγει στην Αγγλία. Παρότι βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό, γρήγορα έγινε το κεντρικό πρόσωπο σε συνωμοσίες Καθολικών που αποσκοπούσαν στην ανατροπή της Προτεστάντισσας βασίλισσας. Η Ελισάβετ, όμως, αρνούνταν κατηγορηματικά να θανατώσει μια άλλη βασίλισσα. Το 1570, ο Πάπας Πίος Ε΄ εξέδωσε μια παπική βούλα με την οποία αφόρισε την Ελισάβετ και απάλλαξε τους υπηκόους της από την υποχρέωση να υποτάσσονται σε αυτήν. Ο επόμενος πάπας, ο Γρηγόριος ΙΓ΄, έκανε ένα βήμα πιο πέρα, δηλώνοντας ότι η εισβολή στην Αγγλία και η βίαιη απομάκρυνση της βασίλισσας δεν θα ήταν αμαρτία. Τα πράγματα έφτασαν στο απροχώρητο όταν αποκαλύφτηκε η σκευωρία του Άντονι Μπάμπινγκτον για τη δολοφονία της Ελισάβετ και η Μαρία θεωρήθηκε συνένοχη. Η Ελισάβετ αναγκάστηκε εν τέλει να πάρει μια απόφαση για τη Μαρία και, με την προτροπή του κοινοβουλίου, τελικά συναίνεσε στην εκτέλεσή της το 1587. Η Καθολική Ευρώπη εξοργίστηκε—ιδίως ο Φίλιππος Β΄ της Ισπανίας.
Το Μεγαλεπήβολο Σχέδιο του Καθολικού Φιλίππου
Ο Φίλιππος, ο ισχυρότερος ηγέτης της Ευρώπης εκείνη την εποχή, είχε προσπαθήσει να κρατήσει την Αγγλία Καθολική ζητώντας από την Ελισάβετ να τον παντρευτεί όταν έγινε βασίλισσα, αλλά εκείνη είχε απορρίψει την πρότασή του. Χρόνια ολόκληρα, Άγγλοι κουρσάροι λεηλατούσαν πλοία και λιμάνια της Ισπανίας, αμφισβητώντας την αποικιακή της υπεροχή. Σαν να μην έφτανε αυτό, η Ελισάβετ υποστήριζε τους Ολλανδούς στον αγώνα τους για ανεξαρτησία από την ισπανική κυριαρχία. Για τον Φίλιππο, η εκτέλεση της Μαρίας Στιούαρτ ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Με την παρότρυνση του πάπα, σχεδίασε να χρησιμοποιήσει την Ισπανική Αρμάδα, έναν τεράστιο στόλο με πάνω από 130 πλοία, η οποία θα κατέπλεε στην Ολλανδία, θα παραλάμβανε έναν μεγάλο στρατό ξηράς και έπειτα θα διέσχιζε τη Μάγχη για να εισβάλει στην Αγγλία. Προτού όμως κινητοποιηθεί πλήρως ο στόλος, Άγγλοι κατάσκοποι ανακάλυψαν το σχέδιο. Η Ελισάβετ έστειλε τον Σερ Φράνσις Ντρέικ με 30 πλοία στο ισπανικό λιμάνι Κάδιξ, όπου κατέστρεψαν αρκετά από τα άριστα εκείνα σκάφη, καθυστερώντας την Αρμάδα έναν χρόνο.
Όταν η Αρμάδα απέπλευσε τελικά το 1588, το αγγλικό ναυτικό ήταν έτοιμο να την αντιμετωπίσει. Παρότι δεχόταν πυρά, ο ισπανικός στόλος πέρασε τη Μάγχη σχετικά αλώβητος και αγκυροβόλησε στα ανοιχτά του γαλλικού λιμανιού Καλαί. Το επόμενο βράδυ οι Άγγλοι έστειλαν οχτώ πυρπολικά.b Ο ισπανικός στόλος διασκορπίστηκε πανικόβλητος, ενώ έπειτα από άγρια ναυμαχία, ένας νοτιοδυτικός άνεμος τους παρέσυρε μακριά από την Αγγλία και βόρεια προς τη Σκωτία. Θύελλες γύρω από τη Σκωτία και τις δυτικές ακτές της Ιρλανδίας ρήμαξαν τα μισά ισπανικά πλοία, ενώ τα υπόλοιπα επέστρεψαν όπως όπως στην Ισπανία.
Αρχίζει ο «Χρυσός Αιώνας»
Στην αρχή της βασιλείας της Ελισάβετ, η Αγγλία δεν είχε υπερπόντιες κτήσεις. Αντιθέτως, η Ισπανία αντλούσε τεράστιο πλούτο από τις αχανείς εκτάσεις που είχε κατακτήσει στη Βόρεια, στην Κεντρική και στη Νότια Αμερική. Η Αγγλία διψούσε και εκείνη για δράση. Γι’ αυτό, πολυμήχανοι τυχοδιώκτες άρχισαν να οργώνουν τους ωκεανούς γυρεύοντας δόξα, πλούτη και νέες εμπορικές οδούς προς την Κίνα και την Άπω Ανατολή. Ο Σερ Φράνσις Ντρέικ έγινε ο πρώτος πλοίαρχος που περιέπλευσε τον κόσμο με το δικό του σκάφος, και καθώς έπλεε παραλλήλως των δυτικών ακτών της Νότιας και της Βόρειας Αμερικής, λεηλατούσε ισπανικά πλοία φορτωμένα με θησαυρούς. Ο Σερ Γουόλτερ Ράλι, αμφισβητώντας το μονοπώλιο της Ισπανίας στο Νέο Κόσμο, χρηματοδότησε τις προσπάθειες για την ίδρυση μιας αποικίας στην ανατολική ακτή της Βόρειας Αμερικής. Την περιοχή που διεκδίκησε εκεί την ονόμασε Βιρτζίνια για να τιμήσει την Παρθένο Βασίλισσα της Αγγλίας (Virgin Queen, στην αγγλική). Παρότι εκείνες οι πρώτες απόπειρες αποικισμού απέτυχαν, ξύπνησαν το ενδιαφέρον της Αγγλίας για μελλοντικά εγχειρήματα. Όταν νικήθηκε η «Αήττητη Αρμάδα» της Ισπανίας, η Αγγλία άρχισε να έχει μεγαλύτερη πεποίθηση στις ναυτικές της δυνατότητες, και η Ελισάβετ υποστήριξε καινούριες εμπορικές πρωτοβουλίες στην άλλη πλευρά του κόσμου, τη νοτιοανατολική Ασία. Είχε προετοιμαστεί το έδαφος για την ίδρυση μιας Βρετανικής Αυτοκρατορίας που εν τέλει θα απλωνόταν απανταχού της γης.c
Στο εσωτερικό της χώρας, προωθούνταν η παιδεία. Ιδρύθηκαν καινούρια σχολεία, ανοίγοντας σε περισσότερους μαθητές την πόρτα του φιλολογικού κόσμου. Η δίψα για λογοτεχνία σε συνδυασμό με την πρόοδο της τυπογραφίας προκάλεσε έκρηξη πολιτιστικής δραστηριότητας. Αυτή ήταν η εποχή του Γουίλιαμ Σέξπιρ και άλλων μεγάλων δραματουργών. Πλήθη θεατών κατέκλυζαν τα καινούρια θέατρα για να ψυχαγωγηθούν με τα έργα τους. Ποιητές έγραφαν γλαφυρά σονέτα και συνθέτες δημιουργούσαν πρωτοποριακή μουσική. Επιδέξιοι καλλιτέχνες ζωγράφιζαν εξαίσιες μινιατούρες της βασίλισσας και των αυλικών. Καινούριες μεταφράσεις της Αγίας Γραφής καταλάμβαναν περίοπτες θέσεις στις εκκλησίες και στα σπίτια. Αλλά οι χρυσές ημέρες δεν κράτησαν πολύ.
Ο Χρυσός Αιώνας Χάνει τη Λάμψη Του
Τα τελευταία χρόνια της Ελισάβετ σημαδεύτηκαν από πλήθος προβλημάτων. Όταν οι έμπιστοι σύμβουλοί της είχαν πια πεθάνει, εκείνη έδωσε προνόμια σε λίγους εκλεκτούς, πυροδοτώντας άγριες αντιζηλίες στην αυλή καθώς και μια ανεπιτυχή εξέγερση. Για μια ακόμα φορά, στο βασίλειό της επήλθε ρήξη λόγω θρησκευτικού διχασμού. Οι Καθολικοί αρνούνταν να παρακολουθήσουν τις Προτεσταντικές λειτουργίες και υφίσταντο αυξανόμενο διωγμό. Ως το τέλος της βασιλείας της, περίπου 200 ιερείς και λαϊκοί είχαν εκτελεστεί. Πουριτανοί επίσης φυλακίζονταν και εκτελούνταν. Στην Ιρλανδία ξέσπασε εξέγερση κατά της αγγλικής κυριαρχίας, ενώ ο πόλεμος με την Ισπανία συνεχιζόταν. Τέσσερις διαδοχικές κακές σοδειές οδήγησαν στην αύξηση της ανεργίας και της αλητείας, ενώ ξεσπούσαν ταραχές με αφορμή τις υψηλές τιμές των τροφίμων. Η μεγάλη δημοτικότητα της Ελισάβετ ήταν πλέον παρελθόν. Η Αγγλία δεν αγαπούσε πια την Παρθένο Βασίλισσά της.
Η Ελισάβετ έχασε σταδιακά τη θέλησή της για ζωή και πέθανε στις 24 Μαρτίου 1603. Ήταν η τελευταία ηγεμόνας του οίκου των Τιδόρ. Το έθνος αρχικά έμεινε άφωνο όταν έμαθε για το θάνατό της, αλλά το ίδιο κιόλας βράδυ πανηγύριζαν για το νέο τους μονάρχη με φωτιές και γλέντια στους δρόμους. Επιτέλους είχαν βασιλιά—τον Ιάκωβο ΣΤ΄ της Σκωτίας, τον Προτεστάντη γιο της Μαρίας Στιούαρτ. Στο ρόλο του ως Ιάκωβος Α΄ της Αγγλίας, έκανε αυτό που δεν είχε καταφέρει η Ελισάβετ—ένωσε τα δύο βασίλεια υπό έναν μονάρχη. Η αρχική αισιοδοξία, όμως, σύντομα μετατράπηκε σε απογοήτευση, και το έθνος άρχισε να νοσταλγεί τις ημέρες της Καλής Βασίλισσας Μπες.
Ήταν Όντως Χρυσός Αιώνας;
Οι πρώτοι ιστορικοί έγραψαν διθυράμβους για την Ελισάβετ. Λίγα χρόνια μετά το θάνατό της, ο Γουίλιαμ Κάμντεν χαρακτήρισε τη βασιλεία της χρυσή εποχή προόδου κατά την οποία η βασίλισσα ενέπνευσε το λαό της να μεγαλουργήσει. Κανείς δεν αμφισβήτησε ουσιαστικά αυτή την άποψη επί αιώνες. Η φήμη της Ελισάβετ μάλιστα αυξήθηκε προς τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν της αποδόθηκε η γέννηση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, η οποία κάλυπτε τότε το ένα τέταρτο του κόσμου.
Μερικοί σύγχρονοι ιστορικοί δεν θεωρούν τη βασιλεία της Ελισάβετ τόσο ρόδινη. Η Εικονογραφημένη Ιστορία της Βρετανίας, Έκδοση Οξφόρδης (The Oxford Illustrated History of Britain) δηλώνει: «Η Ελισάβετ έχει αποκτήσει υστεροφημία που ξεπερνάει κατά πολύ τα πραγματικά της επιτεύγματα. Είναι σαφές ότι η προπαγάνδα της, . . . η μακροβιότητά της, το ότι συνέπεσε με τη σεξπιρική εποχή, καθώς και η ευτυχής συγκυρία της νίκης επί της Αρμάδας μάς έχουν παρασύρει σε έναν υπέρμετρο θαυμασμό ο οποίος αγνοεί την απλή αλήθεια ότι η βασίλισσα παρέδωσε αθόρυβα την Αγγλία στην ακυβερνησία». Ο Κρίστοφερ Χέιγκ, λόγια του οποίου παρατέθηκαν νωρίτερα, εξηγεί γιατί ορισμένοι ιστορικοί έγραψαν ό,τι έγραψαν: «Το 1603, η Ελισάβετ φαινόταν ανόητη γριά, καθώς οι άνθρωποι ανέμεναν με προσμονή έναν βασιλιά από τον οίκο των Στιούαρτ. Το 1630, όταν οι βασιλιάδες της δυναστείας των Στιούαρτ είχαν μάλλον απογοητεύσει, η Ελισάβετ θεωρούνταν πλέον πρότυπο κάθε ηγεμονικής αρετής».
Αναμφίβολα, η Ελισάβετ ήταν μια γυναίκα που ξεχώρισε σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο. Ευφυής και αποφασιστική, διέπρεπε στις δημόσιες σχέσεις με τη βοήθεια των υπουργών της, οι οποίοι σκηνοθετούσαν επιδέξια τους λόγους και τις δημόσιες εμφανίσεις της και επιμελούνταν προσεκτικά το ντύσιμο και τα πορτραίτα της ώστε να προωθήσουν την εικόνα της βασίλισσας και την ιδέα για το θρυλικό χρυσό αιώνα της.
[Υποσημειώσεις]
a Βλέπε το άρθρο «Θρησκευτική Μισαλλοδοξία—Τώρα Παραδέχονται Ότι Υπήρξε», στο Ξύπνα! 8 Απριλίου 2000, σελίδες 12-14.
b Το πυρπολικό ήταν πολεμικό πλοίο φορτωμένο με εκρηκτικά και άλλα εύφλεκτα υλικά, το οποίο αφηνόταν φλεγόμενο ανάμεσα στα εχθρικά πλοία και προκαλούσε καταστροφή.
c Βλέπε το πλαίσιο «Ο Τζον Ντι και η Βρετανική Αυτοκρατορία».
[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 22]
«Η Ελισάβετ έχει αποκτήσει υστεροφημία που ξεπερνάει κατά πολύ τα πραγματικά της επιτεύγματα»
[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 22]
Ο ΤΖΟΝ ΝΤΙ ΚΑΙ Η ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
Η Ελισάβετ αποκαλούσε τον Τζον Ντι (1527-1608/9) φιλόσοφό της. Διακεκριμένος μαθηματικός, γεωγράφος και αστρονόμος, ο Ντι ενδιαφερόταν επίσης βαθιά για την αστρολογία και τον αποκρυφισμό. Υπέδειξε στη βασίλισσα ποια θα ήταν η πιο ευοίωνη ημέρα για τη στέψη της και ασκούσε τις τέχνες του στην αυλή της. Ο Ντι, στον οποίο αποδίδεται η ευρεία καθιέρωση του όρου «Βρετανική Αυτοκρατορία», παρότρυνε την Ελισάβετ να θεωρεί τον εαυτό της αυτοκράτειρα μιας μελλοντικής αυτοκρατορίας, η οποία επρόκειτο να αποκτηθεί με τον έλεγχο των ωκεανών και τον αποικισμό νέων χωρών. Για το σκοπό αυτόν, εκπαίδευε εξερευνητές στη ναυσιπλοΐα, ιδιαίτερα στα πλαίσια της αναζήτησης για βορειοανατολικό και βορειοδυτικό πέρασμα προς την Ανατολή, και υποστήριζε τα σχέδια για τον αποικισμό της Βόρειας Αμερικής.
[Ευχαριστίες]
Photograph taken by courtesy of the British Museum
[Εικόνες στη σελίδα 20, 21]
Α. Αγγλικά πυρπολικά εν μέσω της Ισπανικής Αρμάδας Β. Σερ Φράνσις Ντρέικ Γ. Βασίλισσα Ελισάβετ Δ. Θέατρο Γκλόουμπ Ε. Γουίλιαμ Σέξπιρ
[Ευχαριστίες]
A: From the book The History of Protestantism (Vol. III); B: ORONOZ; C: From the book Heroes of the Reformation; D: From the book The Comprehensive History of England (Vol. II); E: Encyclopædia Britannica/11th Edition (1911)
[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 19]
© The Bridgeman Art Library International