Na Wai Vusoi​—E Yaga Beka?

E SE makawa sara na kena vakayagataki tu mai na wai vusoi ena qaravi ni tauvimate. Laurai oqo ena ivolavivigi na Ebers Papyrus, a vakarautaki mai Ijipita ena ika16 ni senitiuri B.S.K. E volai tu kina e vica vata na drau na veimataqali iwali kei na wai vusoi e rawa ni vakayagataki me vakaotia na tauvimate. Ia, e dau kena ivakarau me veitukuniyaki me dewa kina mai na dua na itabatamata ina kena e tarava.

E nanumi ni a tekivuna na vakayagataki ni wai vusoi na vuniwai ni Kirisi ena imatai ni senitiuri, o Dioscorides, a vola na De Materia Medica. Yaco me ivola ni wai e vakayagataki vakalevu duadua ena loma ni 1,600 na yabaki. Ena veiyasa i vuravura, se taleitaki tu ga kina na wai vusoi. Mai Jamani, e so na porokaramu e cicivaka na tabana ni bula e rawa sara mada ga ni sauma na ilavo e vakayagataki me voli kina na wainimate e buli mai na wai vusoi.

Dina ni so era kaya ni vinaka cake na wai vusoi mai na wainimate vakavalagi, ia e tiko tale ga na ka me qarauni. Vure kina na taro: Na cava me qarauna o koya e nanuma me vakayagataka na wai vusoi kei na vakasama cava soti e vakaturi e dodonu tale ga me kauaitaka? Ena ituvaki cava beka e yaga kina na veiqaravi vakavuniwai, se so tale na mataqali veiqaravi ni vakatauvatani kei na gunuvi ni wai vusoi?a

Sala e Veivuke Kina na Wai Vusoi

Na wai vusoi e tukuni ni levu na kena yaga. E so era nanuma ni veivuke ena valuti ni mate. E so tale na wai e tukuni ni vukea na cakacaka ni davuibuco, vakamalumutaka na nave, lako vinaka kina na kete, se vukea na cakacaka ni gacagaca tale e so.

Na wai vusoi e solia na bulabula ni yago, e wainimate tale ga. Kena ivakaraitaki, e so na draunikau e vakarawarawataka na suasua, me vaka na parsley, ia e tiko tale ga kina na potassium. Na potassium gona ena draunikau oqo e sosomitaka na kena e vakayalia na yago ena gauna ni suasua. Dua tale na kau draudrau na valeria (Valeriana officinalis), e levu kina na calcium, sa dede na kena vakayagataki tiko na calcium ena kau draudrau oqo me ivakamalumu ni mosi.

Sala e So e Vakayagataki Kina na Draunikau

E levu na sala e rawa ni vakayagataki kina na draunikau, me gunuvi vaka na ti, e saqa me gunuvi na kena wai sosoko, gunuvi me vaka na alakaolo, se me ibulu ni mavoa. E caka na ti ni livi na waibuta ina draunikau. Era vakarota na kenadau ni vinaka cake me kua ni saqa na draunikau e vakayagataki me ti. Na kena mataqali e saqa me gunuvi na kena wai sosoko, oya ni saqa vata na wai, waka kei na kuli ni kau draudrau me rawati kina na kena vinaka duadua.

Vakacava na kena e gunuvi me vaka na alakaolo? E kaya e dua na ivola ni kena mataqali oqo “e saqa vata na tikitiki ni kau draudrau e waki vata kei na alakaolo, se brandy, se vodka.” Sa qai tiko na ibulu, e levu tu na sala e rawa ni vakarautaki kina. E dau vakavuqa me bulu se boroi kina na mavoa se masiraki kina na tikiniyago e momosi.

Na wai vusoi e duatani mai na levu na vitamin kei na wainimate gaga, ni rawa ni vakayagataki ke mani lala sara tu mada ga na kete. E vakarawarawataka tale ga na kena gunuvi ni sa buli tu me vaka na vuanikau qai tawani tu ena pakete lalai. Ke o digia mo taurivaka na wai vusoi e vinaka mo kere ivakasala vei ira na kenadau.

Mai na gauna makawa sara, sa dau vakayagataki na wai vusoi me tarova na matetaka, mulonikete, qaconikete, moce vakaca, kei na lomalomaca. Ia, so na gauna na wai vusoi e dau vakayagataki ena so na mate lelevu sara​—me kua wale ga ni tarova ia me vakaotia vakadua. Kena ivakaraitaki, e Jamani kei Austria, na kau na saw palmetto (Serenoa repens) e imatai sara ga ni wai e taurivaki vua e dua e tauvi prostate (oqo na kedra mate na turaga), e sega ni kune kina na kenisa. Ena so na vanua na mate oqo e tauvi ira e 50 ina 60 na pasede na turaga. Ia, e bibi me laurai vakavuniwai na vu ni vuce, vakauasivi ke kune kina na kenisa, ni na vinakati na veiqaravi e kaukaua cake mai na wai vusoi.

So na Ka me Qarauni

E dina beka ni kilai raraba e dua na draunikau me wai vusoi yaga, ia e se gadrevi ga na qaqarauni. Kua sara ni o nuidei ke wainimate e “draunikau ga.” Na ivola e veivosakitaki kina na wai vusoi e kaya: “Na ka wale ga e leqa kina ni so na wai vusoi era vakarerevaki sara. [E ka ni rarawa] ni levu era sega ni vakabauta ni rawa ni veivakaleqai na wai vusoi.” Na wainimate e tiko ena wai vusoi e rawa ni vakatotolotaka na tatuki ni uto, vakavuna me tubu na dra, qai vakaleqa na levu ni suka ena dra. O koya gona, e dodonu mera qaqarauni sara ga o ira na tauvi mateniuto, tubunidra, se matenisuka.

Ia, ena vuqa na gauna e sega soti ni dau lakovakaca na wai vusoi, e rawa beka ga ni vakavuna na mosi ni ulu, boiri ni mata, lomalomaca, se milamila. E dau kainaki tale ga ni wai vusoi e “vakacaraka na bula,” ni gauna e vakayagataki oti kina e rawa ni vakavuna na matetaka se veilecayaki na yago i koya e gunuva. Ena rairai ca sara na ituvaki i koya e vakayagataka na wai vusoi ni bera ni qai bula vinaka. E tukuni ni yaco oqo ena kena kautani mai na veika duka e tu e yagona ni se qai tekivu cakacaka ga na wai vusoi.

Ni so era sa mate mai na wai vusoi, e gadrevi kina na qaqarauni kei na qarai ni ivakasala. Kena ivakaraitaki na draunikau na ephedra, e dau taurivaki me vakalutuma na yago, ia e rawa tale ga ni vakavuna na tubunidra. E tukuni mai Mereke nira mate e sivia e 100 mai na wai na ephedra, dina ga ni tukuna o Steven Karch na vuniwai mai San Francisco: “Na kisi duadua ga au kila era mate kina [o ira na taurivaka na ephedra], oya ni sa tauvi ira rawa tu na mateniuto se sa rui sivia tale na ka era gunuva.”

E kaya o Vuniwai Logan Chamberlain, ena nona ivola me baleta na wai vusoi: “Ena veiyabaki wale tiko ga oqo voleka ni kisi kece ga e ciqomi me baleta na ca ni wai vusoi e vu mai na nodra sega ni muria na tamata na veidusimaki. . . . E yaga qai rawa ni veivakabulai ke muri na ivakasala me baleta na levu ni wai me taurivaki. Kua ni lewa ga na levu ni ka o gunuva, kere ivakasala vua e dua na kenadau.”

Oqo na ivakasala ni kenadau o Linda Page: “Ke mani bibi sara vakacava na mate, gunuva ga vakarauta na wai vusoi, me kua ni vakasivia. E rawa ni vinaka sara na bula ke tauri vagauna qai vakalalai. E taura na gauna me bulabula tale kina e dua e tauvimate.”

E dua na ivola ni wai vusoi e kaya ni so na draunikau sa buli kaya ga mai na kena itatarovi. Kena ivakaraitaki, e dua na draunikau e taurivaki me vakamalumutaka na yago, e rawa ni lua kina o koya e taura vakasivia. Ia ni sega ni tiko na ka oqo vei ira kece na wai vusoi, e kena ibalebale ni sega ni rawa ni o gunuva ga na kena levu o vinakata.

Me rawa ni yaga na wai vusoi, e so era nanuma ni dodonu ga me levu na kena ivakarau me gunuvi, me tauri tale ga ena kena ivakavakayagataki dodonu. Ia, ena so na gauna, e sa na gadrevi ga me tauri vakalalai. E dina oqo ena wai vusoi na ginkgo biloba, sa dede na kena vakayagataki tu mai me vakavinakataka na vakasama kei na drodro ni dra. Ni matailalai qai mamare na draunikau oqo, e vinakati e vica vata na bibi me rawa kina ni qai okati me yaga e dua na kena ivakarau.

Rawa ni Veivakaleqai ke Tauri Vata

E levu na sala e rawa ni lai tawayaga kina na wainimate vakavalagi ke tauri vata kei na wai vusoi. Kena ivakaraitaki, na wai vusoi e rawa ni lai sivia tale kina na kaukaua ni wainimate vakavalagi se rawa ni lai vakamalumalumutaka sara, e rawa ni vakavuna me drodro tani vakatotolo na wainimate mai na yago, se lakovakaca vua na tauvimate. Na kau na St. John’s wort, e tauri vakawasoma mai Jamani mera qaravi kina o ira se mamada ga na nodra lomabibi se sa qai tekivu tauvi ira. Ia na wai vusoi oqo e vakavuna me drodro tani mai na yago e levu na mataqali wainimate, e vakaruataki na kena totolo mai na kena ivalavala dina. Kena ibalebale ni sa na sega soti ni kaukaua na wainimate vakavalagi e soli. O koya gona, ke o gunu vuanikau tiko, me vaka na vuanikau ni itatarovi ni vakaluveni, e vinaka mo kere ivakasala rawa vua na nomu vuniwai ni bera ni o gunu wai vusoi.

E dua na ivola me baleta na wai vusoi e kaya: “Na yaqona ni valagi, mariwana, cocaine, se so tale na waimate gaga vaka oqo, okati kina na tavako, e rawa ni veivakaleqai ke tauri vata kei na so na mataqali wai vusoi. . . . Sa da kila ga, ni dodonu meda kua ni tara na wainimate gaga, vakauasivi ke da tauvimate.” E yaga tale ga mera muria na ivakasala oqo na marama era tiko bibi se ra vakaluveni lalai. Ia vei ira na lotu Vakarisito e taqomaki ira na nodra sega ni vakatavako se vakayagataka na wainimate gaga ena vuku ni nodra muria na ivakaro vakaivolatabu mera ‘vakasavasavataki ira mai na dukadukali kece ga ni yago kei na yalo.’​—2 Korinica 7:1.

Me baleta na wai vusoi, e veivakasalataki kina vaka oqo e dua na ivola: “Ke o mani tiko bibi donuya na gauna o gunu wai vusoi tiko kina, muduka mada, mo lai tukuna vua na nomu vuniwai qai vakatau na nomu tomana se kua ena ka drau na veivosakitaka. Tovolea mo nanuma na levu ni wai kei na dede ni gauna o sa gunuva tiko kina.”

Dua tale na ivola me baleta na wai vusoi e kaya: “Levu na leqa e rawa ni yaco ke o via lewa ga vakataki iko na nomu gunu [wai vusoi].” Ena kato, “Ca ni Nomu Lewa ga na Wai Vusoi O Gunuva,” o rawa ni wilika kina na leqa e so e vauca na gunuvi vakaveitalia ni wai vusoi.

O koya gona, me vaka ga na wainimate vakavalagi eda gunuva, e dodonu meda qarauna tale ga na wai vusoi, meda kila vinaka na ka eda gunuva da qai gunuva vakarauta​—meda nanuma tale ga ni so na mate e sega na kena iwali ena gauna oqo. O ira na lotu Vakarisito dina era vakanamata ena gauna sa na vakaoti vakadua kina na vu ni tauvimate kei na mate oya na ivalavala ca e dewa mai vei rau na noda itubutubu taumada​—ena ruku ni veiliutaki vinaka ni Matanitu ni Kalou.​—Roma 5:​12; Vakatakila 21:​3, 4.

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 18]

Ca ni Nomu Lewa ga na Wai Vusoi o Gunuva

E koto e ra na leqa e rawa ni votu ke ra sega ni lewa na kenadau na wai vusoi me gunuvi.

O na sega beka ni kila na mate cava e tauvi iko tiko.

De na sega ni veirauti na levu ni ka o gunuva, e dina beka ni sa na veisotari vinaka kei na kemu mate.

E rawa ni vakaberaberataka nomu lai qaravi vinaka sara vakavuniwai.

Na memu wai vusoi e rawa ni veicoqacoqa kei na wainimate e solia na vuniwai​—kena ivakaraitaki, ke o taura tiko na vuanikau ni tubunidra se allergy.

E rawa ni vakabulai iko mai na mate e sega soti ni bibi, ia e rawa ni vakavuna na mate lelevu, me vaka na tubunidra.

[Credit Line]

Source: Rodale’s Illustrated Encyclopedia of Herbs