Wase Ono

Kilai na iBalebale ni Kau Vakaitamera

1. Na cava a yacovi Tui Nepukanesa, na taro cava soti e vakavurea?

A VAKATARA o Jiova me iliuliu qaqa kei vuravura o Tui Nepukanesa. Ni tui kei Papiloni, e levu nona iyau, sautu ena kakana, qai tiko ena valenitui totoka​—e sega na ka e leqa kina. Ia, e vakasauri ga nona vakamadualaki. E sese nona vakasama, e lai vaka tale kina na manumanu! Sega ni qai tiko o Nepukanesa ena nona teveli vakatui kei na nona valenitui, sa lai bula i tautuba me kana co me vaka na bulumakau. Na cava e vu ni leqa levu oqo? Na cava tale ga meda kauai kina?​—Vakatauvatana Jope 12:17-​19; Dauvunau 6:1, 2.

VAKALEVULEVUI KOYA SA CECERE SARA NA TUI

2, 3. Na cava e vinakata na Tui Papiloni me vakalevutaki vei ira na nona tamata, na cava na nona rai me baleta na Kalou Cecere Sara?

² Ni bula oti ga o Nepukanesa mai na leqa ni nona vakasama, e vakauta ena vanua kece e lewa na volaitukutuku vinaka sara me baleta na ka e yacovi koya. O Jiova e qai uqeti Taniela na parofita me maroroya na itukutuku ni veika e volai oya. E tekivu ena veivosa oqo: “O Nepukanesa na tui, vei ira na tamata, na lewe ni veivanua, kei ira na dui vosavosa, era tiko e vuravura taucoko; Me vakalevutaki vei kemudou na vakacegu. Au sa vaka e vinaka me’u tukuna nai vakatakilakila kei na ka mana sa cakava vei au ko koya na Kalou cecere sara. Na kena levu ni nonai vakatakilakila! na kena kaukauwa ni nona ka mana! a nona matanitu na matanitu e sega ni mudu, kei na nona lewa mai nai tabatamata ka yaco ki nai tabatamata.”​—Taniela 4:1-3.

³ O ira na vakarurugi ena lewa i Nepukanesa “era tiko e vuravura taucoko”​—ni robota na nona lewa na iwase levu ni vuravura ena gauna se volai kina na iVolatabu. Me baleta na Kalou nei Taniela, e kaya na tui: “A nona matanitu na matanitu e sega ni mudu.” Ena veivosa oqori, e vakalevulevui sara ga kina o Jiova ena Matanitu Vakapapiloni! Sa ikarua tale ga ni gauna oqo me vakaraitaki kina vei Nepukanesa ni Matanitu ni Kalou duadua ga ena tudei, ena tu ga me “sega ni mudu.”​—Taniela 2:44.

4. Ena vuku i Nepukanesa, e tekivu vakacava na ‘ivakatakilakila kei na ka mana’ i Jiova?

⁴ Na “[i]vakatakilakila” cava kei na “ka mana” cava e vakayacora na Kalou Cecere Sara? E tekivu ena ka sara ga a sotava na tui me vaka e vakamacalataka: “Oi au ko Nepukanesa ka’u a tiko vakacegu e na noqu vale, ka’u sa kalougata e na noqui tikotiko vakatui: ka’u a tadrataka e dua na tadra sa vakarerei au, ia na nanuma ni lomaqu e na noqui mocemoce kei na raivotu ka’u sa raica sa vakidroataki au.” (Taniela 4:4, 5) Na cava e cakava na Tui Papiloni me baleta na tadra e veivakidroataki oqo?

5. E raici Taniela vakacava o Nepukanesa, ena vuku ni cava?

⁵ A kacivi ira na tamata vuku e Papiloni o Nepukanesa qai tukuna vei ira na nona tadra. Ia era guce ga! E sega sara ga nira vakaibalebaletaka rawa. E kaya tale na kena itukutuku: “A sa curu mai emuri sara kivei au ko Taniela, a yacana ko Pelitisasari, me vaka na yaca ni noqu kalou, ia na yalodra na kalou tabu sa tiko vua: ka’u a tukuna talega vua na tadra.” (Taniela 4:6-8) Ena itikotiko ni tui, e yaca i Taniela o Pelitisasari. Na kalou lasu e kaya na tui ni “noqu kalou” e rawa ni o Peli se o Nibo se o Matuki. Dau vakabauta o Nepukanesa ni levu na kalou, e nanuma kina ni tiko vei Taniela “na yalodra na kalou tabu.” Ni nodra iliuliu tale ga na tamata vuku ni Papiloni, e vakamacalataki Taniela na tui me “nodra turaga na daucaka mana.” (Taniela 2:48; 4:9; vakatauvatana Taniela 1:20.) Ia, o Taniela e tamata yalodina, e macala kina ni sega vakadua ni biuta na sokalou vei Jiova me lai cakamana vata kei ira na Papiloni.​—Vunau ni Soro 19:26; Vakarua 18:10-​12.

NA KAU CECERE DINA

6, 7. O na vakamacalataka vakacava na ka a tadra o Nepukanesa?

⁶ Na cava na tadra vakarerevaki a tadra na Tui Papiloni? “Sa vakaoqo na raivotu ka’u a raica e na noqui mocemoce,” e kaya o Nepukanesa, “au a vakaraica, ka raica, sa dua na kau ka tu e loma i vuravura, ia na kena cecere sa ka vakaidina. Sa tubu na kau oqori me kaukauwa, ia na kena cecere sa yala ki lomalagi, ka sa raici mai nai yalayala kei vuravura: a drauna sa matavinaka, kei na vuana sa ka levu, a sa tu kina na kakana e rauta kecega: sa vakaruru e rukuna na manumanu ni vanua, sa ro talega e na tabana na manumanu vuka, a sa kana kina na ka kecega sa bula.” (Taniela 4:10-12) E kainaki ni dau taleitaka o Nepukanesa na vu ni sitari lelevu ni Lepanoni. A lako sara me lai sarava, bau kau sara i Papiloni e so na kena kauvaro. Ia se sega ni raica vakadua e dua na vunikau me vaka na kena a tadra. E tubu ena dua na vanua, e “tu e loma i vuravura,” e raici e vuravura taucoko ra qai sobi na vuana me kedra kakana na ka bula kece.

⁷ E laurai e so tale na ka ena tadra ni tomana o Nepukanesa: “Au a raica e na raivotu, e na noqui mocemoce, ka raica, sa dua nai vakatawa ka yalosavasava sa lako sobu mai lomalagi; sa kaci vakadomoilevu ko koya, ka vaka, Taya sobu na kau, ka taya laivi na tabana, kurea na drauna, ka duibiubiuta na vuana: me lako tani na manumanu mai na rukuna, kei na manumanu vuka mai na tabana: ia na vu ni wakana me laivi tu ga e na qele, ka me sa vauci e na wa aironi ka parasa, ki na veico ni vanua; me sa suasua talega e na tegu ni lomalagi, ia me sa votai vata ko koya kei ira na manumanu e na co ni qele.”​—Taniela 4:13-15.

8. O cei na ‘ivakatawa’?

⁸ Ena nodra lotu na Papiloni, era vakabauta nira tiko e so na yalo era dau vinaka, e so era dau ca. Ia o cei beka na “[i]vakatawa” se yadra e lako mai lomalagi? E vakatokai me “yalosavasava,” e dua gona na agilosi vinaka e nona mata na Kalou. (Vakatauvatana Same 103:20, 21.) Sa na wacava na lomatarotaro i Nepukanesa! Na cava me ta kina na kau? Na cava na betena me vauci kina na vu ni wakana ena wa aironi kei na parasa? Se cava beka na yaga ni vu ni wakanikau vaka oya?

9. Na cava e kaya o koya na ivakatawa, vure kina na taro cava soti?

⁹ E rairai kurabui sara ga o Nepukanesa ni rogoca na ka e qai tukuna tale na ivakatawa: “Me kakua [ni] tiko vua na yalo ni tamata, ia me soli vua na yalo ni manumanu; ka me oti mada vua e vitu na gauna. Ni sa nodra lewa oqo ko ira nai vakatawa; kei na taro e na nodra vosa na yalosavasava: me ra kila kina ko ira sa bula ni sa lewa ko Koya sa Cecere sara e na matanitu ni tamata, ka sa solia vua sa lomana kina, ia na tamata wale sa lesia ko koya me lewa kina.” (Taniela 4:16, 17) E sega ni dau tiko na yalo se uto ni tamata ena vu ni wakanikau. Ia me qai lai soli tu vakacava na yalo ni manumanu ina dua na vu ni wakanikau? Na cava na “vitu na gauna”? Qai lako vata vakacava oqo kei na veiliutaki ena “matanitu ni tamata”? Sega ni sega ni a via kila sara ga o Nepukanesa.

ITUKUTUKU CA VUA NA TUI

10. (a) Ena rai vakaivolatabu, na cava beka e vakaibalebaletaka na kau? (b) Na cava e vakatakarakarataka na kau vakaitamera?

¹⁰ Ni rogoca na tadra, a kurabui mada o Taniela, sa qai tuburi koya na rere. A uqeti koya o Nepukanesa me vakamacala ga, mani kaya kina na parofita: “Noqu turaga, me yacovi ira sa cati kemuni na tadra oqo, kei na kenai balebale, vei ira na nomuni meca. Na kau ko ni a raica ka tubu me kaukauwa, . . . sai kemuni na tui, ka sa tubu me kaukauwa mai: ni sa tubu na kemu levu, ka sa yala ki lomalagi, kei na nomuni lewa, sa yaco ki nai yalayala kei vuravura.” (Taniela 4:18-22) Ena iVolatabu, dau rawa ni vakaibalebaletaka na kau na tamata yadua, o ira na iliuliu, se dua na matanitu. (Same 1:3; Jeremaia 17:7, 8; Isikeli wase e 31) Me vaka ga na kau vakaitamera a tadra, a “tubu me kaukauwa mai” o Nepukanesa ena nona liutaka e dua na matanitu qaqa ena vuravura. Ia na kau vakaitamera oya e baleta na ‘lewa sa yaco ina iyalayala kei vuravura,’ e kovuti ira kina na kawatamata kece. E vakatakarakarataka gona na lewa cecere i Jiova, vakauasivi na vakatakilai ni nona lewa e vuravura.​—Taniela 4:17.

11. E vakaraitaki vakacava ena nona tadra na tui ni na vakarau sotava e dua na veisau ca?

¹¹ E dua na veisau ca ena vakarau yacovi Nepukanesa. E tukuna na ka oqo o Taniela ena nona vakamacalataka: “Ni sa raica na tui ni sa dua nai vakatawa ka yalosavasava sa lako sobu mai lomalagi, ka kaya, Taya sobu na kau, ka vakarusa; ia na vu ni wakana me tu ga e na qele, ka me sa vauci kina e na wa aironi ka parasa, ki na veico ni vanua; ka me sa suasua e na tegu ni lomalagi, ia me sa votai vata ko koya kei ira na manumanu ni vanua e na co ni qele: ka me oti mada vua e vitu na gauna; sa vakaoqo, kemuni na tui, na kenai balebale, ka sa vakaoqo na lewa i Koya sa Cecere sara, sa yacovi koya na noqu turaga na tui.” (Taniela 4:23, 24) E vinakati sara ga na yalodoudou me tukuni kina na itukutuku vaka oya vua na tui!

12. Na cava ena vakarau yacovi Nepukanesa?

¹² Na cava ena yacovi Nepukanesa? Sa na wacava nona veilecayaki ni rogoca nona tomana tale o Taniela: “Era na vakasavi kemuni tani mai vei ira na tamata, ia kemuni na tiko vata kei ira na manumanu, ka ra na vakani kemuni e na co me vaka ko ni sa pulumokau, ia kemuni na suasua e na tegu ni lomalagi, ka me oti mada vei kemuni e vitu na yabaki, mo ni kila mada kina ni sa lewa ko Koya sa Cecere sara e na matanitu ni tamata, ka sa solia vua sa lomana kina.” (Taniela 4:25) E kena irairai ni o ira sara ga na vakailesilesi i Nepukanesa era na ‘vakasavi koya tani mai vei ira na tamata.’ Ia e vakacava, era na maroroi koya beka na ivakatawa ni manumanu se ivakatawa ni sipi dau loloma? Sega, ni sa vakarota oti na Kalou me na bula vata “kei ira na manumanu,” me kana co.

13. Ena tadra ni kau i Nepukanesa, na cava e vakaraitaka ni na yaco ena nona itutu vakailiuliu kei vuravura?

¹³ Me vaka ni a musu na kau, ena kau tani tale ga vei Nepukanesa na nona itutu vakailiuliu kei vuravura​—ena loma ni dua na gauna. E vakamacalataka o Taniela: “Ni ra a vakarota me laiva tu ga na vu ni waka ni kau; ena vakataudeitaki vei kemuni na nomuni matanitu, ni kemuni sa kila oti mada ni sa lewa ko lomalagi.” (Taniela 4:26) Ena tadra nei Nepukanesa, a sega ni kau tani na vu ni wakanikau, a vau ga me kua tu mada ni tubu. Ena sega tale ga ni kau tani na “vu ni waka” ni lewa i Tui Papiloni, ena vau ga me kua tu mada ni veiliutaki me “vitu na gauna.” Na nona lewa gona na vuravura ena vaka na vu ni wakanikau e vauci oya. Ena maroroi tiko ga me yacova ni oti mada na vitu na gauna. De a lewa vakatawa tiko o Ivili-mirotaki na luvena tagane, ia a raica o Jiova me kua ni dua e sosomitaki Nepukanesa ena loma ni gauna oya, ni na tui tiko ga kei Papiloni o koya.

14. Na cava e uqeta o Taniela me cakava o Nepukanesa?

¹⁴ Ena vuku ni veika e parofisaitaki me baleti Nepukanesa, e veiuqeti kina o Taniela ena doudou: “O koya oqo, na tui, me vinaka kina vei kemuni na noqui vakavuvuli, ia mo ni muduka mada na nomuni valavala ca ka me kenai sosomi nai valavala dodonu, kei na nomuni caka cala me vakaisosomitaki e na loloma vei ira na dravudravua; de vakadedetaki kina na nomuni tiko vinaka.” (Taniela 4:27) De na veisau na ka ena yacovi Nepukanesa ke veisau mai na nona bula ni valavala ca, ena nona dau veivakalolomataki kei na levu ni qaciqacia. Ena 200 na yabaki mada ga yani e liu, a nakita o Jiova me vakarusai ira na lewe i Ninive, na koroturaga kei Asiria. Ia qai veisautaka na lomana o Jiova ni veivutuni na tui kei ira na lewe i Ninive. (Jona 3:4, 10; Luke 11:32) Ia qai vakacava ga o Nepukanesa na tui dokadoka? Ena veisautaki koya beka?

NA IMATAI NI IBALEBALE NI TADRA

15. (a) E tiko ga vei Nepukanesa na itovo cava? (b) Na cava soti e volai me baleta na veika e dau cakava o Nepukanesa?

¹⁵ A dokadoka tiko ga o Nepukanesa. Ni oti e 12 na vula mai na nona a tadra na kau, a gade voli o koya ena dela ni nona valenitui. E kaya sara ena qaciqacia: “Sa sega beka ni ko Papiloni levu oqo, ka’u sa tara koi au me vale levu ni matanitu e na noqu kaukauwa levu, ka me sa rogo kina na noqu lagilagi?” (Taniela 4:28-30) A tauyavutaki Papiloni (Pepeli) o Nimiroti, ia a qai vakalagilagia na koro o Nepukanesa. (Vakatekivu 10:8-10) A kaya ena dokadoka o koya ena dua na nona ivola makawa: “Nepukanesa na Tui Papiloni, o koya a vakatikori Esagila kei Esida, o yau na luve tagane i Nabopolassar. . . . Au a vakaukauataka na yavu kei Esagila kei Papiloni, au qai vakadeitaka me kua vakadua ni guilecavi na noqu veiliutaki.” (Archaeology and the Bible, vola o George A. Barton, 1949, taqana e 478-9) E dua tale na ivola e kaya ni vakavinakataka se tara tale e rauta ni 20 na valenisoro. “Ena lewa nei Nepukanesa,” e kaya na World Book Encyclopedia, “e mai dua vei ira na koro rairai vinaka duadua e vuravura ena gauna makawa o Papiloni. Vakavudua sara na ka e vola o koya me baleta na nona ravuravu vakaivalu, e vakavola ga na veivale e tara kei na nona kauaitaki ira na kalou ni Papiloni. Rairai tara o Nepukanesa na Basenikau Lili kei Papiloni, a dua vei ira na Vitu na iSakisaki ena Vuravura Makawa.”

16. Ena vakarau vakamadualaki vakacava o Nepukanesa?

¹⁶ E qaciqacia dina o Nepukanesa, ia sa na vakarau vakamadualaki ena levu ni nona dokadoka. E kaya na kena ivakamacala e uqeta na Kalou: “Ni sa vosataka tiko na vosa oqo ko koya na tui, sa dua na domo sa rogo mai lomalagi, ka kaya, Sa tukuni vei iko, Nepukanesa na tui, Ni sa qai suka tani vei iko na nomu matanitu: ia era na vakasavi iko tani mai vei ira na tamata, ia ko na tiko kei ira na manumanu ni vanua era na vakani iko e na co, me vaka na pulumokau, ka me oti mada vei iko e vitu na gauna, mo kila mada kina ni sa lewa ko Koya sa Cecere sara e na matanitu ni tamata, ka sa solia vua sa lomana kina.”​—Taniela 4:31, 32.

17. Na cava e qai yacovi Nepukanesa ena levu ni nona dokadoka, e lai bula tu vakacava?

¹⁷ Sa lialia sara ga e ke o Nepukanesa. E vakatalai tani mai vei ira na tamata, sa lai kana co “me vaka na pulumokau.” Ni bula vata kei ira na manumanu, e sega ni lai dadabe voli ena veico o Nepukanesa me vaka na lai gade ena dua na parataisi, ena veivanua mudremudre ena veisiga. E tiko mai Iraki na rusarusa kei Papiloni, ia mai kea ena gauna oqo na ivakarau ni katakata ena rawa ni tubu sara ina 50 na dikiri Celsius ena vulaikatakata, qai lutu me liliwa sara ena vulaibatabata. Ni sa sega tu ni qaravi qai kena na tau ni uca kei na todra ni siga, e tubu na drauniulu i Nepukanesa me vaka na vuti ni ikeli, qai tubu na itaukuku ni ligana kei na yavana me vaka na itaukuku ni manumanu vuka. (Taniela 4:33) Sa dua na ka vakamadua dina vua na iliuliu qaqa kei vuravura dokadoka oqo!

18. Ena loma ni vitu na gauna, na cava e yaco tu ena idabedabe vakatui mai Papiloni?

¹⁸ Ena tadra i Nepukanesa, a vakabalei na kau vakaitamera qai vau na vu ni wakana me kua tu ni tubu me vitu na gauna. E vaka tale ga kina o Nepukanesa, ni “vakasivoi ko koya mai na nonai tikotiko vakatui” ena gauna e lewa kina o Jiova me tauvi lialia o Nepukanesa. (Taniela 5:20) Sa rawa ni tukuni ni lai veisau kina na ivakarau ni tui me sa tiko vua na ivakarau vakabulumakau, sega ni ivakarau vakatamata. Ia a raica o Jiova me maroroi tiko ga na idabedabe vakatui nei Nepukanesa me yacova ni cava na vitu na gauna. De a lewa vakatawa tiko ena matanitu o Ivili-mirotaki, ia o Taniela a “lewa na yasana taucoko vaka-Papiloni, ka me liu talega vei ira na turaga ni tamata vuku kecega e Papiloni.” Eratou vakaitavi tale tiko ga na nona itokani Iperiu le tolu ena cicivaki ni yasana. (Taniela 1:11-19; 2:48, 49; 3:30) Eratou vakanamata na va na tu vakavesu oqo ena gauna sa na vinaka tale kina na nona vakasama na tui, me lewa tale kina. Sa na kila kina o Nepukanesa “ni sa lewa ko Koya sa Cecere sara e na matanitu ni tamata, ka sa solia vua sa lomana kina.”

TUI TALE O NEPUKANESA

19. Ni vakaotia na lialia nei Nepukanesa o Jiova, na cava e qai liaca na tui kei Papiloni?

¹⁹ E vakaotia o Jiova na lialia nei Nepukanesa ni cava na vitu na gauna. Ena nona vakadinata na Kalou Cecere Duadua, e kaya na tui: “Ni sa oti na kena gauna, koi au ko Nepukanesa, ka’u a ta cake ki lomalagi, ia sa lesu tale mai vei au na lomaqu, ka’u a qai vakavinavinakataki Koya sa Cecere sara, io ko koya sa bula ka sega ni mudu ka’u a vakacaucautaka ka vakarokorokotaka, ia sa sega ni mudu na nona lewa, kei na nona matanitu mai nai tabatamata ka yaco ki nai tabatamata: ia na kai vuravura kecega sa nanumi me ra ka wale: ka sa cakava na ka e vinakata ko koya e na kedra maliwa nai vavakoso vakalomalagi, kei ira talega na kai vuravura: ka sa sega e dua e vakadaroya rawa na ligana, se kaya vua, A cava ko sa cakava?” (Taniela 4:34, 35) Io, sa qai mai liaca o Nepukanesa ni o Koya e Cecere Sara e Turaga Sau dina ga ni kawatamata kece.

20, 21. (a) E lako vata vakacava na kena sere na ivau mai na vu ni wakanikau kei na ka e yacovi Nepukanesa? (b) Na cava e qai vakadinata o Nepukanesa, e mai vakavuna beka oqo me dua kina na dau qaravi Jiova?

²⁰ Ni dabe tale ena nona idabedabe vakatui o Nepukanesa, e vaka ga me sa sere na ivau ena vu ni wakanikau. E kaya o koya me baleta na nona sa tui tale: “E na gauna ko ya sa lesu tale mai vei au na lomaqu; ia me rogo kina na noqu matanitu, sa lesu mai vei au na noqu lagilagi kei na noqu serau; ka ra sa mai qaravi au tale ko ira na noqu lewe ni bose, kei ira na noqu tamata turaga; ia ka’u a vakataudeitaki tale e na noqu matanitu ka sa vakaikuritaki vei au na ka vakaturaga sa uasivi cake.” (Taniela 4:36) Ke ra a sevaka na tui na nona vakailesilesi ena gauna a lialia tu kina, sa ra “mai qaravi” koya tale oqo ena nodra vakarorogo sara ga vei Nepukanesa.

²¹ E dua dina na “[i]vakatakilakila” kei na “ka mana” e cakava na Kalou sa Cecere Sara! Sega ni kurabuitaki gona nona kaya na tui vakalesui mai oqo ni Papiloni: “Ia koi au ko Nepukanesa ka’u sa qai vakavinavinakataka ka vakalevulevuya ka vakarokorokotaka na Tui kei lomalagi, ni sa dinadina kecega na nona cakacaka, ka sa dodonu na nonai valavala: ia ko ira era viavialevu voli sa rawa vua me vakamalumalumutaka.” (Taniela 4:2, 37) Mai vakadinata oqo o Nepukanesa, ia e sega ga ni mai dua kina o koya na kai Matanitu Tani dau qaravi Jiova.

E TIKO E SO TALE NA IVOLA ME VAKADINADINATAKA?

22. Na mate cava era kaya e so ni rairai tauvi Nepukanesa, ia na cava meda nanuma me baleta na kena mate?

²² Era kaya e so ni lialia a tauvi Nepukanesa e mate e vakatokai me lycanthropy. E kaya e dua na ivolavosa ni vuniwai ni: “LYCANTHROPY . . . e kau mai na vosa na [lyʹkos], lupus, olifa; [anʹthro·pos], homo, tamata. Dau tau na yaca oqo ena mate e tauva na tamata, ena nona vakabauta ni sa vuki me manumanu, qai dau vakamurimuria na rorogo era cakava, vaka kina na ibulibuli se itovo ni manumanu. Era dau nanuma o ira vaka oqo nira sa veisau mera olifa, koli se pusi; so sara na gauna mera bulumakau, me vaka a yacovi Nepukanesa.” (Dictionnaire des sciences médicales, par une société de médicins et de chirurgiens, Parisi, 1818, Volume 29, taqana e 246) Na ivakatakilakila ni dua e tauvi lycanthropy e vaka sara ga a laurai vei Nepukanesa ena gauna e lialia voli kina. Ia, a lewai vakalou na kena mate, e sega ni macala vinaka sara kina na kena vakacava a tauvi koya.

23. Na cava era kaya e so tale na ivola me baleta na lialia nei Nepukanesa?

²³ E raica na vuku o John E. Goldingay e vica na ka e lakolako vata kina nona lialia o Nepukanesa kei na nona bula vinaka tale. Me kena ivakaraitaki, e kaya: “E dua na tikinivola makawa e rairai tukuna tiko na kena vaka me leqa na vakasama i Nepukanesa, qai rairai vakawaleni Papiloni me biu vanua sara.” E cavuta o Goldingay e dua na ivola e vakatokai “The Babylonian Job” (O Jope Mai Papiloni) e kaya ni “vakadinadinataki tiko kina na veicudruvi ni Kalou, na tauvimate, veivakamadualaki, vaqarai na ibalebale ni tadra rerevaki, vakabalei me vaka na kau, biu e tautuba, kana co, yalowai, bula me vaka na bulumakau, tauci uca ena lewa i Matuki, leqa na itaukuku, tubu na drauniulu, nona vesu voli, kei na nona suka tale me vakacerecerea kina na kalou.”

BALETI KEDA NA VITU NA GAUNA

24. (a) Na cava e vakaibalebaletaki ena kau vakaitamera? (b) Na cava a vauraki tu me vitu na gauna, e yaco vakacava oya?

²⁴ Ni vakatakarakarataki ena kau vakaitamera o Nepukanesa, e vakaraitaka oqo na nona itutu vakailiuliu kei vuravura. Nanuma ga ni ibalebale ni kau e baleta na veiliutaki kei na lewa e uasivia sara na lewa ni tui kei Papiloni. E vakaibalebaletaka nona Turaga Sau o Jiova, “na tui ni lomalagi,” vakauasivi na vakatakilai ni nona lewa e vuravura. Ni bera ni rusa o Jerusalemi ena ligadra na Papiloni, na tui e lewa ena koro oya vata kei Tevita kei ira na nona kawa era dabe tiko ena “[i]tikotiko vakaturaga i Jiova.” E vakatakarakarataka oqo na lewa ni Kalou me baleta na vuravura. (1 Veigauna 29:23) A nakita sara ga na Kalou me vakabalei qai vauraki na lewa oqo ena 607 B.S.K. ena nona vakayagataki Nepukanesa me vakavuai Jerusalemi. Mai vauraki tu kina me vitu na gauna na nona lewa na Kalou e vuravura ena yatukawa i Tevita. E vakaevei na dede ni vitu na gauna? E tekivu e naica, qai vakatakilai vakacava na kena itinitini?

25, 26. (a) E vakacava na dede ni “vitu na gauna” me baleti Nepukanesa, o kila vakacava? (b) E tekivu e naica, e tekivu tale ga vakacava na ikarua ni ibalebale ni “vitu na gauna”?

²⁵ Ni lialia voli o Nepukanesa, “na drau ni uluna sa tubu me vaka na lawe ni ikeli, kei na nonai taukuku me vaka nai qaso ni manumanu.” (Taniela 4:33) Ena sega ni yaco oqo ena loma ga ni vitu na siga se vitu na macawa. E so na ivakadewa ni iVolatabu era tukuna me “vitu na gauna,” se “gauna (nakiti) lokuci” se “itabagauna.” (Taniela 4:16, 23, 25, 32) E dua na ivakadewa ni vosa Vakirisi Makawa (na Septuagint) e kaya me “vitu na yabaki.” O Josephus na Jiu e daunitukutuku makawa ena imatai ni senitiuri e raica tale ga na “vitu na gauna” me “vitu na yabaki.” (Antiquities of the Jews, iVola 10, Wase e 10, parakaravu e 6) E vica tale ga na Iperiu vuku era raica na “gauna” me “yabaki.” E taurivaki na “vitu na yabaki” ena ivakadewa ni An American Translation, Today’s English Version, kei na ivakadewa i James Moffatt.

²⁶ E vakadinadinataki ni “vitu na gauna” i Nepukanesa e kena ibalebale na vitu na yabaki. Ena parofisai, na yabaki oqo e tiko kina e 360 na siga, se 12 na vula me 30 na siga dua na vula. (Vakatauvatana Vakatakila 12:6, 14.) Na nona “vitu na gauna” gona na tui, se vitu na yabaki, e 2,520 na siga, ni vakalevutaki ena 7 na 360 na siga. E qai vakacava ga na ikarua ni gauna me yaco kina na ibalebale ni nona tadra? Na balavu ni “vitu na gauna” vakaparofisai e sivia sara na 2,520 na siga. E kilai oqo ena vosa i Jisu: “A ra na butuki Jerusalemi sobu ko ira na veimatanitu, me yacova nai vakataotioti ni nodra gauna na veimatanitu.” (Luke 21:24) Tekivu na ‘veibutuki’ ena 607 B.S.K. na yabaki a vakarusai kina o Jerusalemi, mai mudu tale ga kina nona vakatakarakarataka o Juta na Matanitu ni Kalou. Ena qai oti e naica na veibutuki oqo? Ni sa “yaco mada na gauna ena caka tale me vinaka kina na ka kecega,” na gauna me laurai tale kina ena vuravura na lewa vakalou mai Jerusalemi vakaivakatakarakara, na Matanitu ni Kalou.​—Cakacaka 3:21.

27. Na cava o kaya kina ni sega ni mai cava na “vitu na gauna” a tekivu ena 607 B.S.K. ena loma ga ni 2,520 na siga?

²⁷ Ke da wilika e 2,520 na siga mai na rusa nei Jerusalemi ena 607 B.S.K., eda na yacova na yabaki 600 B.S.K., e sega ni yabaki bibi vakaivolatabu. Nira sereki mada ga na Jiu mera lesu i Juta ena 537 B.S.K., se sega ni laurai tale na lewa i Jiova ena vuravura. Eda kila oqo baleta o koya na kawa i Tevita me tui, o Serupapeli e se sega ni tui, a buli ga me kovana kei Juta ni se qali tu i Perisia.

28. (a) Na lawa cava me vakayagataki ena 2,520 na siga vakaparofisai ni “vitu na gauna”? (b) E vakacava na dede ni “vitu na gauna” vakaparofisai, na cava gona na yabaki e tekivu kina kei na yabaki e cava kina?

²⁸ Ni vakaparofisai na “vitu na gauna,” e dodonu me vakayagataki na lawa vakaivolatabu ena 2,520 na siga: ‘Na dua na siga me dua na yabaki.’ E virikotori na lawa oqo ena parofisai me baleta na nodra kabai Jerusalemi o ira na kai Papiloni. (Isikeli 4:6, 7; vakatauvatana Tiko Voli mai na Lekutu 14:34.) O koya gona, ena taura e 2,520 na yabaki na “vitu na gauna” ni nodra lewa na vuravura na kai Matanitu Tani qai sega ni tarova na Matanitu ni Kalou. Se tekivu ena kena vakavuai o Juta kei Jerusalemi ena ikavitu ni vula ni yabaki na lunar (15 Tishri), oya ena 607 B.S.K. (2 Tui 25:8, 9, 25, 26) E 606 taucoko na yabaki mai na yabaki oqori me yacova na 1 B.S.K. Na vo ni 1,914 na yabaki e tekivu mai na gauna oya me yacova na 1914 S.K. Na “vitu na gauna” gona se 2,520 na yabaki, e cava ena 15 Tishri, se 4/5 Okotova, 1914 S.K.

29. O cei “na tamata wale,” na cava e cakava o Jiova me mai tui kina o koya na tamata wale oqo?

²⁹ Ena yabaki oqori, mai oti kina na “nodra gauna na veimatanitu,” me solia kina na Kalou na lewa vua “na tamata wale”​—o Jisu Karisito. Ra beci koya na tamata wale oqo na nona meca, ra vakamatei koya sara ga. (Taniela 4:17) Me rawa ni dabe me Tui na Mesaia, a sereka o Jiova na wa aironi kei na parasa vakaivakatakarakara a vau voli kina na “vu ni waka” ni nona veiliutaki. E vakatara gona na Kalou sa Cecere Sara me tubu mai kina e dua na “coke” vakatui, me vakaraitaka na lewa ni Kalou ina vuravura ena nona vakayagataka na Matanitu vakalomalagi ena liga i Jisu Karisito, na kawa lagilagi duadua i Tevita. (Aisea 11:1, 2; Jope 14:7-9; Isikeli 21:27) Eda vakavinavinakataki Jiova dina ena nona vakayacora na veika vinaka oqo, nona mai vakatakila tale ga na ibalebale ni kau vakaitamera oya!

NA CAVA O RAICA RAWA?

• Na cava e vakatakarakarataka na kau vakaitamera ena tadra nei Nepukanesa?

• Na cava e yacovi Nepukanesa ena imatai ni ibalebale ni nona tadra?

• Ni sa mai dina na nona tadra, na cava e qai vakadinata o Nepukanesa?

• Ena ikarua ni ibalebale ni nona tadra na kau vakaparofisai o Nepukanesa, e vakacava na dede ni “vitu na gauna,” e tekivu e naica, e oti tale ga e naica?

[iYaloyalo ena tabana taucoko e 83]

[iYaloyalo ena tabana taucoko e 91]