Wase Walu

Lotu Lasu​—Sa Raici Rawa na Kena iTinitini Vakaloloma

Aisea 47:1-15

1, 2. (a) Na cava e dredre kina mera vakabauta e so ni sa vakarau yaco e dua na veisau levu vei ira na veimatalotu kei vuravura? (b) Eda kila vakacava ni veivosa ena Aisea wase 47 e dusia tiko e dua na ka e se bera ni yaco? (c) Na cava e rauta kina mera vakatokai na lotu lasu kece kei vuravura ena yaca, ‘Papiloni na Ka Levu’?

“KAUKAUA Tale na Lotu.” Oqori na itukutuku a tabaki ena dua na ulutaga ni niusiveva na New York Times Magazine. E vakamacalataki ena ulutaga oqo ni se vesuka tu ga na lotu na lomadra kei na nodra vakasama e vica vata na milioni. Ena via dredre kina me vakabauti ni sa vakarau yaco e dua na ka levu vei ira na veimatalotu kei vuravura. Ia, ena yaco dina e dua na veisau me vaka e vakavotui ena ika47 ni wase ni ivola i Aisea.

² Sa vakayacori na vosa i Aisea ena 2,500 na yabaki sa oti. Ia, na vosa e volai ena Aisea 47:8, e lavetaki tale ga ena Vakatakila, e dusia e dua na ka me na qai yaco e muri. E parofisaitaka e kea na iVolatabu ni na qai yacova na kena itinitini na isoqosoqo e vaka voli na yalewa dautagane, e vakatokai me o ‘Papiloni na Ka Levu’​—na isoqosoqo ni lotu lasu kei vuravura. (Vakatakila 16:19) Sa rauta mera vakatokai na lotu lasu kece kei vuravura ena yaca “Papiloni,” baleta ni a tauyavu ga na lotu lasu mai na koro makawa o Papiloni. Mai kea sa qai tete ena veiyasa i vuravura kece. (Vakatekivu 11:1-9) Voleka ni kune ena lotu kece e vuravura, wili kina na lotu ni Veivanua Vakarisito, na ivakavuvuli vakapapiloni me vaka na tawamate ni yalo, bukawaqa mai eli, kei na qaravi ni letolu vakalou.a E bau vakatakilai beka ena parofisai i Aisea na ka ena yaco vei ira na lotu kei vuravura?

Bale Vakavudi o Papiloni

3. Vakamacalataka na lagilagi ni matanitu qaqa oqo kei vuravura, o Papiloni.

³ Rogoca na itukutuku vakalou veivakauqeti oqo: “Lako sobu mai, ka mani dabe e na kuvu-ni-soso, ko iko na goneyalewa ni Papiloni; mo tiko e na qele, sa sega nai tikotiko vakaturaga, ko iko na goneyalewa ni kai Kalitia: ni ko na sega ni vakatokai tiko na yalewa vakamarama.” (Aisea 47:1) Sa vica vata na yabaki nona dabe tu o Papiloni ena idabedabe cecere me matanitu qaqa duadua kei vuravura. E “rogo vei ira na veimatanitu,”​—e rogo ena ka vakalotu, bisinisi, kei na ka vakaivalu. (Aisea 13:19) Ni se tu donu o Papiloni, na kena iyalayala ena ceva e yacova sara yani na iyalayala kei Ijipita. Ia, ni qai vakavuai Jerusalemi ena 607 B.S.K., e vaka me sa nanumi ni Kalou sara mada ga e sa sega ni tarova rawa na nona ravuravu! O koya gona, sa raici koya o Papiloni me vaka e dua “na goneyalewa,” me na sega ni vakamalumalumutaki koya rawa e dua na matanitu tani.b

4. Na cava ena yacovi Papiloni?

⁴ Ia, na “goneyalewa” dokadoka oqo ena ulataki sobu mai na nona idabedabe vakamarama cecere a lai qaciqacia voli kina baleta ni matanitu qaqa kei vuravura, qai vakamadualaki ena nona ‘vakadaberi ena kuvu ni soso.’ (Aisea 26:5) Sa na sega ni okati me “yalewa vakamarama” se ranadi vakamareqeti. E vakarota kina o Jiova: “Taura na vatu i qaqi, ka mani qaqi sila; biuta na nomu pulou; toroya cake na nomui sulu; luvata nai sulu ni yavamu, qalokosova na uciwai.” (Aisea 47:2) A vakabobulataki ira na lewe i Juta taucoko o Papiloni, oqo e sa na vakabobulataki tale o koya! Oti na nodra vakasivoi koya mai na nona itutu ni veiliutaki o ira na kai Mitia kei na kai Perisia, ena vakasaurarataki o Papiloni me cakava vei ira e so na cakacaka lolovira.

5. (a) Sala cava ena kautani kina vei Papiloni ‘na nona pulou kei na nona isulu’? (b) Na cava ena rawa ni vakaibalebaletaki ena nona vakaroti me “qalokosova na uciwai”?

⁵ Ena kautani vei Papiloni ‘na nona pulou kei na nona isulu,’ sa oti na nona dokai kei na nona rokovi. “Qalokosova na uciwai,” era na vakasaurarataki koya. De dua era na vakabobulataki dina e so na kai Papiloni. Se rawa ni vakaibalebaletaka na parofisai nira na yarataki sara ga e so mera qalokosova na uciwai nira sa na kau vakavesu. Se mani cava e yaco, e macala ga ni sa na sega tale ni qai vodo vakaranadi voli o Papiloni, me vakaleleci beka ena tai kadua ni uciwai ni vakadaberi ena idabedabe se vatavata. Sa na vuki me bobula, ena vakalolovirataki, ena cokia nona isulu me vakaraitaka votu na yavana, me qai qalova yani na uciwai. Sa veivakamadualaki dina!

6. (a) Sala cava ena vakavotui kina na luvaiwale nei Papiloni? (b) Sala cava ena “sega ni vakamasuti” kina na Kalou? (Raica na ivakamacala e ra.)

⁶ E tomana o Jiova nona veivakalialiai: “Ena vakavotui na nomu luvawale; io, ena rairai na nomu veivakamaduataki: ka’u na ia na veicudruvi, ka’u na sega ni vakamasuti [“rawa,” NW].” (Aisea 47:3)c Io, ena vakamaduataki o Papiloni, ena beci. Ena vakatakilai na nona dau vakatotogani ira kei na nona vakalolomataki ira na tamata ni Kalou. E sega ni dua e rawa ni tarova na Kalou ni sa veisausaumi!

7. (a) Na cava era na cakava na Jiu era vesu tu nira rogoca ni sa bale o Papiloni? (b) Sala cava ena voli ira lesu tale kina nona tamata o Jiova?

⁷ Rauta ni 70 na yabaki nodra vesu tu e Papiloni na tamata ni Kalou, o koya gona, ena sega ni tukuni rawa nodra marau ni sa na bale na koro oqo. Era na kailavaka: “A neimami Vakabula! ko Jiova ni lewe vuqa na yacana, ko Koya na Yalosavasava ni Isireli.” (Aisea 47:4) Ena Lawa i Mosese, ke volitaki koya me bobula e dua na Isireli me sauma kina na nona dinau, ena vinakati e dua na ivakabula (me dua na wekana) me lai voli koya lesu se vakabulai koya tale mai. (Vunau ni Soro 25:47-54) Nira sa lai bobula tu na Isireli e Papiloni, ena vinakati mera lai vakabulai tale mai, mera sereki. Vei ira na bobula, na vakavuai ni matanitu era bobula kina e sega ni kena ibalebale nira sa sereki, e veisau ga na nodra turaga. Ia, oti nona vakavuai Papiloni o Tui Sairusi ena vakauqeti koya o Jiova me sereki ira na Jiu. O Ijipita, Iciopea, kei Sepa eratou na soli vei Sairusi me kedra ‘ivoli’ na Jiu. (Aisea 43:3) Sa rauta me tukuni ni nodra iVakabula na Isireli o “Jiova ni lewe vuqa.” Na mataivalu qaqa kei Papiloni e somidi wale ni vakatauvatani kei na mataivalu tawarairai i Jiova era lewena na udolu vakaudolu na agilosi.

Tini Ca na Veivakatotogani

8. Ena sala cava e “lako [kina] ki na butobuto” o Papiloni?

⁸ Tomana o Jiova nona tauca tiko na lewa kei Papiloni: “Mo tiko lo, ka mani lako ki na butobuto, ko iko na goneyalewa ni kai Kalitia: ni ko na sega ni vakatokai tiko Na Ranadi ni veimatanitu.” (Aisea 47:5) Ena sega tale ni dua na ka vinaka ena sotava o Papiloni, na butobuto ga kei na o loaloa. Sa na sega ni qai nodra ranadi na veimatanitu me vakacolasau tiko vei ira.​—Aisea 14:4.

9. Na cava e cudruvi ira kina na Jiu o Jiova?

⁹ Ia, na cava mada era a vakatarai kina na kai Papiloni mera vakacacani ira na tamata ni Kalou? E vakamacalataka o Jiova: “Au a cudruvi ira na noqu tamata; au a vakacacana na noqui votavota, ka soli ira ki na ligamu.” (Aisea 47:6a) Sa rauta me cudruvi ira na Jiu o Jiova. Sa vakasalataki ira oti ni kevaka era na talaidredre ina nona Lawa, era na vakasevi tani mai na nodra vanua. (Vakarua 28:64) Nira sikalutu ena qaravi matakau kei na veiyacovi tawadodonu, a tala yani na nona parofita o Jiova me lai vukei ira me savasava tale na nodra sokalou. Ia, “era a vakalialiai ira nai talatala ni Kalou, ka beca na nona vosa, ka vakacacani ira na nona parofita, ka sa tubu kina na cudru i Jiova vei ira na nona tamata, ka sa dredre me ra vakabulai.” (2 Veigauna 36:16) Mani vakalaiva o Jiova me vakacacani na nona matanitu o Juta. Oqo me na ravu yani o Papiloni qai vakacacana na nona valenisoro savasava.​—Same 79:1; Isikeli 24:21.

10, 11. Na cava e waqa kina na cudru i Jiova vei Papiloni, e dina ni a nona inaki mera vakavuai na nona tamata?

¹⁰ Ke dina oqori, e sega beka ni cakava tiko ga o Papiloni na loma ni Kalou ena nona vakabobulataki ira na Jiu? Sega, baleta ni kaya na Kalou: “Ko sa sega ni yalololoma vei ira; ia ko sa vakabibitaka vakalevu na nomui vua vei ira na qase. Ia ko a kaya, Ka’u na Ranadi tikoga ka sega ni mudu; ko sa sega kina ni vakasara ki lomamu na ka oqo, se vakananuma na kenai tinitini.” (Aisea 47:6b, 7) E sega ni loma ni Kalou me lai veivakalolomataki tale o Papiloni, era vakalolomataki ira sara mada ga “na qase.” (Lele i Jeremaia 4:16; 5:12) A sega tale ga ni vakaroti ira mera lai vakalolovirataki ira na Jiu era kau vakavesu se vakalialiai ira.​—Same 137:3.

¹¹ Sa guilecava o Papiloni ni na lekaleka wale ga na nona lewai ira na Jiu. E sega ni via kila na ivakasala i Aisea, ni a vakaraitaka tiko ni na qai sereki ira na nona tamata o Jiova ena kena gauna. Na nona ivukivuki e vaka sara ga me sa na lewai ira tu ga na Jiu, me nodra ranadi me sega ni mudu. E sega ni via vakabauta ni nona veiliutaki vakasaurara ena tiko na “kenai tinitini”!

Tukuni Rawa ni na Bale o Papiloni

12. Na cava e vakatokai kina o Papiloni me “yalewa sa daumamarau”?

¹² E kaya o Jiova: “Ia mo qai rogoca na ka oqo, ko iko [“na yalewa,” NW] sa daumamarau, ka sa dautiko vakacegu wale, ka sa kaya e lomamu, Koi au ga, ka sa sega tale e dua, koi au ga; ka’u na sega ni tiko vakayada, ena sega talega ni yali vei au na luvequ.” (Aisea 47:8) E kilai levu o Papiloni ena nodra ivalavala ni marau velavela. O Herodotus, e dua na daunitukutuku makawa ena ikalima ni senitiuri B.S.K. e tukuna ni dua na nodra “itovo vakavanua vakamadua” na kai Papiloni, oya mera bula vakasaqamua kece na kena yalewa mera vakaraitaka kina nodra veidokai vua na nodra kalouyalewa ni dodomo. E kaya tale ga o Curtius, e dua na daunitukutuku makawa: “E sega tale ni dua na ka lolovira e rawa nida vakasamataka me tautauvata kei na lolovira ni nodra ivalavala na lewenikoro; sega tale ni dua na ka ni veitemaki torosobu e rawa nida vakatauvatana kei na kena e kune ena koro oqo.”

13. Ena vakatotolotaka vakacava na bale nei Papiloni na nona qara marau velavela?

¹³ Na qara marau velavela nei Papiloni ena vakatotolotaka sara ga na nona bale. Ena yakavi me bale kina, era na kana na nona tui kei ira na nona tamata dokai, era na gunu mera mateni sara. Era na sega kina ni kauaitaka vakalailai na mataivalu ni Mitia kei Perisia era na kaba yani na koro. (Taniela 5:1-4) E “dautiko vakacegu” o Papiloni ni nanuma ni kena lalaga vakaitamera kei na kena ikeliwai titobu ena taqomaki koya mai vei ira na via kabakoro. E kaya o Papiloni ni “sega tale e dua” e rawa ni yacova na nona itutu lagilagi. Sega ni tadra vakadua o koya ni na “tiko vakayada,” me na kaliraki vua na nona tui kei ira na ‘luvena,’ se lewe ni matanitu. Ia, ni sa na dodo mai na liga ni Kalou o Jiova me veisausaumi, e sega ni dua na lalaga ena tarova rawa! Ena qai kaya o Jiova: “Kevaka ena cabe cake ki lomalagi ko Papiloni, ia kevaka ena vakaukauwataka na nona tikina cecere sa kaukauwa tu, ena lako ga yani vua maivei au ko ira na dauvakacaca.”​—Jeremaia 51:53.

14. Ena sala cava ena vakila kina o Papiloni na ‘mate ni luvena kei na tiko vakayada’?

¹⁴ Na cava ena yacovi Papiloni? E tomana o Jiova: “Ia na ka ruarua oqo ena yaco vakidacala ga vei iko e na dua ga na siga, na mate ni luvemu kei na tiko vakayada; ena yaco vakatani sara vei iko, ni sa daulevu na nomu caka mana lasu, ka levu na nomu daucakaisausau.” (Aisea 47:9) Ena qai tini vakasauri na nona matanitu qaqa kei vuravura o Papiloni. Ena vanua vakanatuicake, na ka vakaloloma duadua e rawa ni yaco vua e dua na marama oya me sa na yada ra qai mate na luvena. Eda sega ni kila na levu ni ‘luve’ i Papiloni era mate ena bogi e bale kina.d Ia ni toso na gauna, ena qai vakalalai vakadua na koro oya. (Jeremaia 51:29) Ena vuki tale ga me yada na matanitu oqo nira na vakasivoi na kena tui.

15. Me ikuri ni nodra vakalolomataki ira na Jiu na kai Papiloni, na cava tale e vakacudrui Jiova?

¹⁵ Ia, na waqa ni cudru i Jiova vei ira na kai Papiloni e sega ni vu wale ga ena nodra sa lai vakalolomataki ira tale na Jiu. E vakacudrui Jiova tale ga na ‘levu ni nona cakaisausau.’ E vakatabui ena Lawa ni Kalou vei ira na Isireli na vakatevoro; ia, o ira na kai Papiloni era guta na cakacaka kece vakatevoro. (Vakarua 18:10-12; Isikeli 21:21) E kaya na ivola na Social Life Among the Assyrians and Babylonians nira “bula rerere tu na kai Papiloni baleta era nanuma nira bula vata voli kei ira na ibinibini timoni.”

Vakararavi ina iValavala Ca

16, 17. (a) Ena sala cava e vakaraitaka kina o Papiloni nona ‘vakararavi ina nona ivalavala ca’? (b) Na cava na sega ni tarovi rawa kina na ca ena yacovi Papiloni?

¹⁶ Ena vakabulai Papiloni beka na nona daurairai? E sauma o Jiova: “Ko a vakararavi ki na nomui valavala ca: ko a kaya, Sa sega e raici au. A nomu vuku kei na nomu daukila ka, oqori sa vakauti iko vakatani; ia ko a kaya e lomamu, Koi au, ka sa sega tale e dua, koi au ga.” (Aisea 47:10) E nanuma o Papiloni ni na matanitu qaqa tiko ga kei vuravura ena vuku ni nona vuku ena ka vakavuravura kei na ka vakalotu, nona mataivalu qaqa, nona qaseqase, kei na nona voravora. E nanuma ni sega ni dua tale ena “raici” koya, se me na lewai koya ena ka e cakava. Sega tale ga ni vakabauta ni sa na vakarau vakabalei. E kaya lo e lomana: “Koi au, ka sa sega tale e dua, koi au ga.”

¹⁷ Ia, sa qai vakarota o Jiova ena gusuna e dua tale na nona parofita: “Me vunitaki koya rawa beka e dua e na yasana vuni, me’u kakua ni raici koya?” (Jeremaia 23:24; Iperiu 4:13) Sa qai kaya o Jiova: “Ena yacovi iko na ca, ko na sega ni kila se sa tubu maivei; ena yacovi iko na rusa, ko na sega ni vakadaroya rawa; ena yacovi iko vakidacala na veivakarusai, ko na sega ni kila.” (Aisea 47:11) O ira na kalou kei Papiloni kei ira na kena daukilakila era na sega ni tarova rawa na ca ena yacovi Papiloni​—na ca e se sega vakadua ni sotava!

Ra Guce na Daunivakasala ni Papiloni

18, 19. Ena qai tini ca vakacava vei Papiloni na nona vakararavi vei ira na nona daunivakasala?

¹⁸ Sa qai tauca o Jiova e so na vosa gaga: “Mo tu dei mada e na nomu daucakaisausau, kei na levu ni nomu daucaka mana lasu, ko sa dauoca kina ni ko sa gone ka yacova na gauna oqo; de yaga beka ga vei iko, de ko na gumatua kina.” (Aisea 47:12) E bolei Papiloni o Jiova me “tu dei,” se me vakararavi sara tiko ena cakamana. Me cava tale, na matanitu oqo e “se gone” ga sa guta tu mai na cakacaka kece vakatevoro.

¹⁹ Ia, e vakalialiai koya o Jiova: “Ko sa oca e na levu ni nomu daubose [se, “daunivakasala,” NW]. Ia ko ira era dauvakarai mata ni lomalagi, kei ira era dauvakarai kalokalo, kei ira era dauwili vula, me ra tu mada mai ka vakabulai iko mai na ka ena yacovi iko.” (Aisea 47:13)e Ena qai kila o Papiloni na nodra tawayaga na nona daunivakasala. Sa vica vata na drau na yabaki na nodra vakadikeva voli mai na kalokalo na daurairai kei Papiloni, era vakanuinui kina ina nodra ivakasala. Ia, ena bogi e bale kina na koro, e qai macala na nodra guce na nona dauraikalokalo, na tawayaga tale ga ni nodra ivakasala.​—Taniela 5:7, 8.

20. Na cava era na sotava na daunivakasala ni Papiloni?

²⁰ E tinia o Jiova na iwasewase ni parofisai oqo ena nona kaya: “Raica, era na vaka na vu-ni-sila; ena vakamai ira na bukawaqa, era na sega ni vakabulai ira rawa vakataki ira mai na kaukauwa ni yameyame ni bukawaqa; ena sega na qilaiso waqa me ia kina na tatalai, se na bukawaqa me tiko voleka kina. Ena vakakina vei iko ko ira ko a dauoca e na vukudra, era dauveivoli kei iko ni ko sa gone ka yacova na gauna oqo: era na dui lako sese yadua ki nodratou; ena sega e dua me vakabulai iko.” (Aisea 47:14, 15) Io, era sa na vakarau sotava na daunivakasala lasu oqo na bukawaqa katakata sara. Na katakata ni bukawaqa era sotava e sega ni vaka na katakata ni bukawaqa eda na via toro volekata yani meda tatalai kina, e katakata ga ni veivakarusai, ena vakavotuya na nodra tawayaga na daunivakasala lasu. Sa rauta mera dui seuta ena domobula! Sa yali na qavu ni vanua e dau vakanuinui voli kina o Papiloni, sega ni dua ena vakabulai koya. Ena yaco tale vua na ka e dau cakava vei Jerusalemi.​—Jeremaia 11:12.

21. Ena sala cava kei na gauna cava e vakayacori kina na vosa ni parofisai i Aisea?

²¹ Ena yabaki 539 B.S.K., sa ra tekivu vakayacori kina na vosa ni Kalou oqo. Ena veiliutaki i Sairusi, era kaba kina na koro na mataivalu ni Mitia kei Perisia, ra vakamatea na kena tui vakatawa, o Pelisasari. (Taniela 5:1-4, 30) Ena dua ga na bogi, e vakamalumalumutaki kina o Papiloni mai na nona itutu cecere, ni a matanitu qaqa tu kei vuravura. Mai cava kina na nodra veiliutaki na kawa i Semi, ra tekivu lewai vuravura na kawa i Jefeca. E yali yani vakamalua o Papiloni ena loma ni vica tale na senitiuri. Me qai yacova na ikava ni senitiuri S.K., sa yaco o Papiloni me “dua na koro rusa.” (Jeremaia 51:37) O koya gona, e sa mai vakayacori vakaoti kina na parofisai i Aisea.

Papiloni ena Gauna Oqo

22. Na cava eda vulica me baleta na viavialevu ena bale nei Papiloni?

²² Levu sara na ka eda vulica mai na parofisai i Aisea. Dua, e vakavotuya na ca ni dokadoka kei na viavialevu. Na bale ni matanitu viavialevu o Papiloni e vakaraitaka votu na dina ni ka e kaya na vosa vakaibalebale: “Sa liu na viavialevu, ia sa muri na rusa, A sa liu na yaloviavialevu ia sa muri na bale.” (Vosa Vakaibalebale 16:18) Nida tamata ivalavala ca, ena dau votu mai ena so na gauna na dokadoka. Ia, me qarauni na “viavialevu” ni rawa ni vakaleqa e dua me vakavuna nona “bale ki na ka ena vosavakacacataki kina, kei nai cori ni tevoro.” (1 Timoci 3:6, 7) Ena yaga kina meda rogoca na ivakasala i Jemesa: “Dou vakamalumalumutaki kemudou e na mata ni Turaga, ka na laveti kemudou cake ko koya.”​—Jemesa 4:10.

23. E vaqaqacotaka noda nuitaki cei na parofisai i Aisea?

²³ Na parofisai i Aisea e vaqaqacotaka tale ga na noda nuitaki Jiova, ni kaukaua cake sara o koya vei ira kece na kena meca. (Same 24:8; 34:7; 50:15; 91:14, 15) E veivakacegui dina nida na nanuma na tikina oqori ena gauna lewalewai dredre oqo. Noda nuitaki Jiova e dodonu me vakaukauataki keda meda cakava tiko ga na ka e dodonu e matana, ni “sa kenai otioti ni tamata [daucaka dodonu] ko ya na vakacegu.” (Same 37:37, 38) E dau ka vakayalomatua ga meda rai vei Jiova meda vorata rawa kina “nai lawaki ni tevoro.”​—Efeso 6:10-13, ivakamacala e ra ena NW.

24, 25. (a) Na cava e sega ni vakaibalebale kina na raikalokalo, ia na cava era se galeleta ga kina e levu? (b) Na cava era sega kina ni vakamanamanataka na veika vakatevoro na lotu Vakarisito?

²⁴ Eda vakasalataki vakalevu sara ena ca ni vakatevoro, vakauasivi na raikalokalo. (Kalatia 5:20, 21) Ni bale o Papiloni, e levu na lewena era se vakararavi voli ga ena raikalokalo. Ia nanuma ni kaya na ivola na Great Cities of the Ancient World ni itutu ni kalokalo era dau kila na kai Papiloni era sa “veisau,” oqo era “sa na cala taucoko sara ga kina na parofisai [era yavutaki mai na nodra itutu na kalokalo].” Ia, se tete ga nikua na raikalokalo, qai levu na niusiveva era se tabaka tiko ga na horoscope se parofisai era yavutaka ena ituvatuva ni kalokalo.

²⁵ E rawa vakacava mera lai vakamanamanataka tu e levu​—vakauasivi o ira na tamata vuli​—na raikalokalo, se so tale na ivalavala e dodonu me macala votu vei ira ni sega ni vakaibalebale? E kaya na World Book Encyclopedia: “Ena tiko ga na vakasama vakatevoro nida veikilavaki, se nuiqawaqawataka na siga ni mataka.” Na veikilavaki kei na nuiqawaqawa e dau buroro kina na vakasama vakatevoro kei na vakamanamanataki ni ka. Ia, era sega ni dau vakamanamanataka na veika vaka oqo na lotu Vakarisito. Era sega ni rerevaka na tamata​—e nodra idrodro o Jiova. (Same 6:4-10) Era sega tale ga ni veilecayaki; era kila na inaki ni Kalou e sa vakatakila mai ra qai nuidei ni na “tu ga ka sega ni mudu na . . . [“inaki,” NW] i Jiova.” (Same 33:11) Eda na marau, eda na bula tawamudu tale ga ena dua na gauna mai muri kevaka eda moica noda bula me salavata kei na inaki i Jiova.

26. E vakadinadinataki vakacava ni “ka mate wale na nodra vakasama na vuku”?

²⁶ Ena veiyabaki se qai oti toka ga oqo, era goleva kina na sasaga “vakasaenisi” e so mera kila kina na veisiga ni mataka. E dua sara mada ga na mataqali vakadidike sa taka nikua e vakatokai na “futurology,” e tukuni ni oqo na “parofisaitaki ni veika e nanumi me yaco nimataka ni vakadikevi na veika e yaco ena gauna oqo.” Me kena ivakaraitaki, e parofisaitaka ena 1972 na Club of Rome, na isoqosoqo era lewena e dua na ilawalawa vuku kei na daunibisinisi, ni sa na oti vakadua e vuravura ena 1992 na iyaubula ni qele me vaka na koula, mercury, zinc, kei na waiwai. Io, dua na ka na levu ni leqa e tarai vuravura me tekivu mai na 1972, ia e sega ni donu vakalailai na nodra parofisai na vuku. Se ra tu ga na iyaubula me vaka na koula, mercury, zinc, kei na waiwai. Ena oca ga na tamata ena nona via parofisaitaka tiko na ka me na yaco nimataka, ni dau tawayaga nona vakilakila. Io, “sa ka mate wale na nodra vakasama na vuku.”​—1 Korinica 3:20, VV.

Sa Voleka na iTinitini kei Papiloni na Ka Levu

27. Ena gauna cava kei na sala cava e bale kina o Papiloni na Ka Levu me vaka na bale nei Papiloni makawa ena 539 B.S.K.?

²⁷ Levu na lotu ni gauna oqo era se vakabula voli ga e levu na ivakavuvuli ni Papiloni makawa. O koya gona, e veiganiti kina na nodra vakatokai na lotu lasu kece kei vuravura ena yaca Papiloni na Ka Levu. (Vakatakila 17:5) Na isoqosoqo vakalotu kei vuravura oqo e sa bale oti me vaka ga na bale nei Papiloni makawa ena 539 B.S.K. (Vakatakila 14:8; 18:2) Ena 1919, era sereki kina vakayalo na vo ni taci Karisito, ra qai kuretaka laivi na idre vakalotu nei lotu ni Veivanua Vakarisito, e dua na iwase levu kei Papiloni na Ka Levu. Tekivu mai na gauna oya, sa luluqa na ivesu nei lotu ni Veivanua Vakarisito ena levu na vanua e dau vakacolasau tu kina.

28. Na cava e tukuna vakaviavialevu o Papiloni na Ka Levu, ia na cava sa waraki koya tu?

²⁸ Ia, na bale oya nei lotu lasu e itekitekivu lailai wale ni rusa ena qai yacovi koya. Na parofisai tale ga ena Vakatakila me baleta na rusa kei Papiloni na Ka Levu eda lai nanuma tale kina na parofisai ena Aisea 47:8, 9. E kaya o Papiloni na Ka Levu ena gauna oqo me vakataki Papiloni ni gauna makawa: “Oi au na kuini ka’u sa tiko oqo, ka’u sa sega ni yada, ka’u na sega ni kila na rarawa.” Ia, “ena yaco vata kina vua na mate ca e na dua na siga, a mate, kei na tagi, kei na dausiga; ia ena vakamai e na buka waqa: ni sa kaukauwa na Turaga na Kalou sa cudruvi koya.” O koya gona, na vosa ni parofisai ena Aisea wase 47 e ivakaro mera qaqarauni kina o ira era se tiki tiko ga kei lotu lasu. Ke ra sega ni vinakata mera rusa vata kei koya, mera rogoca na ivakaro ni Kalou: “Dou lako tani mai vua.”​—Vakatakila 18:4, 7, 8.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 111]

Na vanua dau qara marau o Papiloni ena qai vakalolovirataki sara ina kuvunisoso

[iYaloyalo ena tabana e 114]

Era na sega ni siqema na dauraikalokalo kei Papiloni na bale ni nodra koro

[iYaloyalo ena tabana e 116]

Nodra ivolanivula na dauraikalokalo ni Papiloni, imatai ni yabakiudolu B.S.K.

[iYaloyalo ena tabana e 119]

Sa na vakarau rusa o Papiloni ni gauna oqo