‘Mo ni Karona na Vaini Oqo!’

ERA taubaletaka na balavu kei na raba ni Vanua Yalataki na 12 na yamata. E kaya vei ira o Mosese mera lai vakaraici ira matua na lewenivanua, mera na kauta lesu tale ga mai e so na vuaniqele ni vanua oya. Na vuaniqele cava beka e dreti ira vakalevu na yamata oqo? E toka voleka ga e Epironi e dua na werenivaini, qai lelevu vinaka na vuana, ni dua mada ga na isoso vuanivaini erau na laveta e rua na yamata. Sa bau veivakadrukai dina na kena vuata ra mani vakatoka kina na yamata na vanua bulabula oya “na buca ko Esikoli.”​​—Tiko Voli Mai na Lekutu 13:​21-​24.

E volaitukutukutaka e dua na vulagi i Palesitaina ena ika19 ni senitiuri: “E se robota vinaka tu ga na veivaini . . . na vanua o Esikoli, e kilai tale ga me Grape valley, qai vaini era kune e Palesitaina era vinaka duadua, ra lelevu tale ga.” Dina nira tubu bulabula e Esikoli na vaini, ia ena gauna vakaivolatabu e vuavuaivinaka sara na vaini e Palesitaina. E volai tale ga ena kedra ivolatukutuku na kai Ijipita ni o ira mada ga na Fero era dau lai voli waini sara mai Kenani.

“Na vanua veivatu [kei Palesitaina], na qele nuku mamare, na katakata ni siga kei na draki ni vulaikatakata, vaka kina na uca ni vulaililiwa e dau savata na werenivaini, na veika kece oqo e vakavuna sara tiko ga na kena vuavuaivinaka na vaini ena vanua oqo,” me vaka e vakamacalataka na ivola The Natural History of the Bible. E vakaraitaka tale ga o Aisea ni so na vanua era rawa ni tubu kina e udolu na vaini.​​—Aisea 7:​23.

“A Vanua Veivaivaini”

A tukuna o Mosese vei ira na Isireli nira na tawana na vanua e kune kina na “veivaivaini, kei na lolo, kei na pomekaraneti.” (Vakarua 8:8) E kaya na Baker Encyclopedia of Bible Plants, e “dua na ka na levu ni vaini e kune e Palesitaina makawa, era kune na sore ni vaini ena levu na vanua ni kelikeli.” E vuavuaivinaka na vaini ena Vanua Yalataki, ni gauna mada ga sa vakarusai Juta oti kina o Nepukanesa ena 607 B.S.K., e laurai ni o ira na tu laivi yani era “kumuna na waini, kei na vuata matua, e dua na ka levu sara.”​​—Jeremaia 40:12; 52:16.

Era na qarava sara vakavinaka na nodra veiwerenivaini na dauteitei ni Isireli nira vinakata me levu na waini era rawata kina. E vakamacalataka na ivola na Aisea nona cukita e dua na tikiniqele ena ulunivanua e dua na ivakatawa ni vaini e Isireli, qai caramaka na vanua veivatu me “tea kina na vaini vinaka sara.” Ia, na veivatu ga e biuta tani oya ena rairai viria tale kina na kena bai. Oqo me taqomaka na werenivaini mera kua ni butubutuka na bulumakau, na fokisi, na vuaka ni veikau, mera kua tale ga ni butakoci. Ena rairai cakava tale ga e dua na ikeliniwaini, qai tara e dua na vale cecere me dau vakaruru kina, mera maroroi tale ga kina na vaini ena gauna ni tatamusuki. Ni sa cakava oti na cakacaka oqori ena namaka me vinaka nona tatamusuki.​​—Aisea 5:​1, 2.a

Me levu na ka e tamusuka na dauteitei, ena dau musuka na vaini, ena wereca tale ga mera kua ni tutubu kina na co ca, na kau vakavotona kei na soni. Ena vulaikatakata ena rairai vakasuasuataka na werenivaini, kevaka e sega ni suasua vinaka ena uca ni vulaitubutubu.​​—Aisea 5:6; 18:5; 27:​2-4.

E dau gauna marautaki dina ni sa tamusuki na vuanivaini ni voleka ni cava na vulaikatakata. (Aisea 16:10) E laurai ena ivakamacala taumada ni tolu na same na matavosa “e na Kitica.” (Same 8, 81, kei na 84) Ena ivakadewa na Septuagint na matavosa oqori e vakaibalebaletaka na “ikeliniwaini” qai kena irairai nira dau lagata na same oqo na Isireli ena gauna e tamusuki kina na vuanivaini. Dina ni dau vakayagataki vakalevu na vuanivaini me caka kina na waini, ia era dau kania tale ga na Isireli na vuanivaini bulabula se ra sigana me buli kina na keke.​​—2 Samuela 6:​19; 1 Veigauna 16:3.

Na Vaini kei Isireli

Dau tukuni ira vakalevu na tamata ni Kalou na iVolatabu nira vaka na vaini​​—e ivakatautauvata veiganiti dina oqo ni vakasamataki vata kei na nodra dau kauaitaka vakabibi na Isireli na vaini. Ena Same 80, e vakatauvatana o Esafa na matanitu o Isireli ina vaini a tea o Jiova mai Kenani. A vakarautaki vinaka na vanua me rawa ni ti sobu kina na waka ni vaini kei Isireli me kaukaua. Ia ni toso na gauna e qai kasura na kena bai. Sa ra sega ni qai nuitaki Jiova tale tiko na lewe ni matanitu, sa sega kina ni taqomaki ira o koya. Me vaka ga nona vakacacana na werenivaini na vuaka tagane kila, e vakatale ga oqori nodra vakacacana na meca na nodra iyau na Isireli. E masuti Jiova kina o Esafa me vukea na matanitu me rawa ni lagilagi tale me vaka ga e liu. E kerea: ‘Mo ni taleva [“karona,” NW] na vaini oqo.’​​—Same 80:​8-​15.

E vakatauvatana o Aisea “na veimataqali i Isireli” ina dua na werenivaini e vuataka na “vua ca [“vaini ni veikau,” NW]” se vuanivaini sa luca qai boi ca. (Aisea 5:​2, 7) Na vuanivaini ni veikau e tubu tu vakaveitalia era lalai sara mai na kena e dau tei, ra qai sega so ni vakalewe, ia e levu ga na sorena. Na vuanivaini vaka oqo e tawayaga e sega ni vinaka me caka kina na waini se me laukana, e vakatakarakarataka vinaka na matanitu vukitani e dau beca na lawa qai sega ni yalododonu. Na tawayaga ni vuana e sega sara ga ni a vakavuna o koya na iVakatawaniwere. Sa cakava kece o Jiova na veika kece e gadrevi me vuavuaivinaka kina na matanitu. Mani taroga kina: “A cava tale me caka ki na noqu were-ni-vaini, ka’u a sega ni cakava kina?”​​—Aisea 5:4.

Ni sega ni vuavuaivinaka na vaini kei Isireli, e vakaroti ira o Jiova ni na vakarusa na bai a tara mera taqomaki kina na nona tamata. Sa na sega tale ga ni wereca se samaka na nona werenivaini vakaivakatakarakara oqo. Ena sega tale ga ni tau na uca ni vulaitubutubu mera vakasuasuataki kina na vaini, ena qai robota na were na kau votovotoa kei na co ca.​​—Aisea 5:​5, 6.

E parofisaitaka o Mosese ni rawa sara mada ga ni malai na werenivaini era tea na Isireli kevaka era vukitani. “O ni na tea na veivaivaini, ka samaka, ia ko ni na sega ni gunuva na waini, se kumuna vata na vuana; ni na kania na baca.” (Vakarua 28:39) Ke curu na baca ina tolo ni vaini qai kania na lomana ena malai na vaini ni oti ga e vica na siga.​​—Aisea 24:7.

“Na Vaini Dina”

Me vaka ga nona vakatauvatani Isireli o Jiova ina vaini, e vakayagataka tale ga o Jisu e dua na ivakatautauvata vaka oqori. Ena soqo era kila e levu me iVakayakavi ni Turaga, a kaya kina o Jisu vei iratou na nona tisaipeli: “Koi au na vaini dina, ka sai vakatau-ni-were [“ivakatawaniwere,” NW] ko Tamaqu.” (Joni 15:1) E vakatauvatani ira na nona tisaipeli o Jisu ina tabanivaini. Ni dau vakararavi na tabanivaini ina kaukaua e tiko ena tolona, me vakatale ga oqori na nodratou vakararavi na tisaipeli i Karisito vua. “Ke dou sa tawase tani vei au, dou sa sega ni rawata e dua na ka,” e kaya o Jisu. (Joni 15:5) Era namaka na dauteitei me vua na nodra werenivaini, e vaka kina o Jiova ni namaka tale ga mera na vua vakayalo na nona tamata. Oqo ena marau qai vakarokorokotaki kina na Kalou, ni o koya ga na iVakatawaniwere.​​—Joni 15:8.

Ena vakatau na vuavuaivinaka ni vaini ena kena wereci kei na kena samaki, qai cavuta ruarua na cakacaka oqori o Jisu. Ena loma ni dua na yabaki ena rairai musuka vakarua na vaini na ivakatawa ni vaini me rawa nira vua vakalevu. Ena vulaililiwa ena musuka kina e levu na tabanivaini. Ena kauta laivi na dauteivaini e levu na tabana era se tubu ena yabaki yani e liu. Ena qai rairai vakavoca toka ga e tolu se va na tabana, era kadre toka kina e dua se rua na coke ena dui tabana oqori. Na coke tubu vou oqo ena vaka sara ga na kena a tubu ena yabaki yani e liu, ena qai vua na tabana oqori ena vulaikatakata e tarava. Ni sa oti na nona musumusu na ivakatawa, era sa na qai vakamai na tabana sa musu oqori.

E vakamacalataka o Jisu na musumusu oqo: “Kevaka e sega ni tiko vei au e dua na tamata, sa na biu laivi me vaka na taba ni vaini; ka sa na malai mai; ka ra na qai tomika na tamata ka biuta ki na bukawaqa ka vakama.” (Joni 15:​6, VV) Ni sa oti na musumusu oqori sa na rairai sega ni dua tale na tabana e vo, ia ena caka tale na musumusu ena vulaitubutubu e tarava.

E kaya o Jisu: “A tabaqu kecega sa sega ni vua, sa kauta laivi yani ko koya.” (Joni 15:2) E rairai vakaibalebaletaki tiko oqo ina musumusu ena qai caka e muri, ni sa tubu vinaka tale na tabanivaini vovou qai rawa ni laurai e so na isoso vuanivaini lalai. Ena vakadikeva vinaka na ivakatawa ni vaini na tabanivaini vovou yadudua me raica na kena e vua kei na kena e sega. Ke vakalaivi me tubu tiko ga na kena e sega ni vua, ena vakayagataka tiko na kakana kei na wai mai na tolo ni vaini. Oya na vuna ena musuka laivi kina na dauteivaini na tabana e sega ni vua, me rawa ni lako ga na kakana ina kena e vua tiko.

Sa qai tinia o Jisu ena nona tukuna na kena samaki. E vakamacalataka: “Na tabaqu kecega sa vua, sa samaka ko koya, me vua vakalevu sara.” (Joni 15:2) Ni sa kau laivi na tabana e sega ni vua, ena vakadikeva tale na ivakatawa ni vaini na tabana kece era vua tiko. Ke raica ni kadre tiko na ruku ni tabanivaini, ena musuki ira laivi. Ke biu tu me tubu tiko era sa na domica na wai e gadrevi me vakasuasuataka na vuanivaini. So na drauna lelevu ena kau laivi tale ga mera kua ni vakaruguta na kena cilava na siga na vuanivaini lalai. E bibi na veika kece oqo me rawa ni tubu bulabula kina na vaini, me vuavuaivinaka tale ga.

‘Dou Vua Tiko ga Vakalevu’

E vakatakarakarataki ira na lotu Vakarisito lumuti na tabanivaini ena “vaini dina” oqo. Ia, o ira na ‘so tani tale na sipi’ mera vakadinadinataki ira tale ga nira tisaipeli i Karisito vuavuaivinaka. (Joni 10:16) Era rawa ni “vua vakalevu” ra qai vakacaucautaka na tamadra vakalomalagi. (Joni 15:​5, 8) Na ivakatautauvata i Jisu me baleta na vaini dina eda na nanuma tiko kina ni noda rawata na bula ena vakatau tiko ena noda duavata kei Karisito, da qai vuavuaivinaka tiko vakayalo. E kaya o Jisu: “Kevaka dou sa talairawarawa ki na noqu vunau, dou na tiko ga e na noqu loloma; me vaka ka’u sa talairawarawa ki na vunau nei Tamaqu, ka tiko ga e na nona loloma.”​​—Joni 15:10.

Ena gauna i Sakaraia, a yalataka na Kalou vei ira na ivovo ni Isireli yalodina ni na vakila tale na qele na “gauna ni sautu: na vaini ena vua tiko, ia na qele ena vuataka na vuana.” (Sakaraia 8:​12) E vakayagataki tale ga na vaini me vakamacalataki kina na nodra na kunea na vakacegu na tamata ni Kalou donuya na duanaudolu na yabaki ni nona veiliutaki o Karisito. E parofisaitaka o Maika: “A ra na dui tiko ga na tamata yadua e na ruku ni nona vaini, kei na ruku ni nona lolo; ka sega e dua me na vakarerei ira: ni sa kaya na gusu i Jiova ni lewe vuqa.”​​—Maika 4:4.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 18]

Na vaini e se qai malai

[iYaloyalo ena tabana e 18]

Musumusu ena vulaililiwa

[iYaloyalo ena tabana e 18]

Ra vakamai na tabanivaini era biu tani