WUVƐ̌ Ɔ: Fɛ́n kpo anyǔwema kpo wɛ nyí nǔ nukɔn nukɔntɔn e Biblu wlantɔ́ lɛ kpo wema-vɔ́-wlantɔ́ lɛ kpo zán bo wlan nǔ d’eji é.a (2 Timɔtée 4:13) Nɛ̌ azɔwanú enɛ lɛ ka sɔ́ Biblu ɔ ɖó axɔ nu gbɔn?

Fɛ́n ɔ nɔ yawu vún, nɔ yawu sún, bo nɔ lɛ́ yawu li. Richard Parkinson kpo Stephen Quirke kpo e nyí mɛ bo ba dò nú nǔ dó Ejipu tò hwexónu tɔn wu lɛ é ɖɔ: “Xwɛ tɔn ɖokpo sixu wá gblé bo jɛ wɔvli alǒ bo nɔ bló afúntúntún d’alɔ mɛ. Enyi è sɔ́ kɔ tɔn ɖokpo ɖ’ayǐ ɔ, fífá sixu zɔ́n b’ɛ fun hwa alǒ gblé, bɔ nùvínúví lɛ sixu ɖu, ɖò taji ɔ, kɔ́súkɔ́sú lɛ, hwenu e è ɖi é.” Fɛ́n e jí è wlan nǔ dó é ɖé lɛ tíìn bɔ, ee è mɔ ye gudo é ɔ, è ɖó weziza alǒ fífá nú ye zɛ xwé wu, b’ɛ sín enɛ wu bɔ ye yawu gblé.

Anyǔwema ɔ nɔ dɔ́ji hú fɛ́n ɔ, amɔ̌, enyi è wlíbò na nyì dò alǒ è ɖó yǒzo, fífá, abǐ weziza na zɛ xwé wu ɔ, é lɔmɔ̌ nɔ gblé.b Nùvínúví lɛ nɔ gbò anyǔwema ɔ lɔ dó ǎ. Enɛ wu wɛ nǔ e è wlan ɖ’ayǐ hwexónu lɛ é cyancyan jɛn gézé. Enyi Biblu ɔ ko gblé mɔ̌ wɛ ɔ, wɛn e ɖ’emɛ é lɔ na bú kpo é kpo.

LEE BIBLU Ɔ GÉZÉ GBƆN É: Sɛ́n Jwifu lɛ tɔn byɔ ɖò axɔsu lɛ bǐ sí ɖɔ ye ɖó na ‘wlan sɛ́n ɔ lobo hɛn,’ é wɛ nyí wema Biblu tɔn atɔ́ɔ́n nukɔntɔn lɛ. (Sɛ́nflínmɛ 17:18) Hú mɔ̌ ɔ, wema-vɔ́-wlantɔ́ alɔsekpɛ́nnanɔ lɛ bló alɔnuwema Biblu ɔ tɔn gègě, sɔmɔ̌ bɔ ɖò xwè kanweko nukɔntɔn H.M. tɔn ɔ, è hɛn ɔ è na mɔ Mawuxówema ɔ ɖò kplɔ́ngbasá lɛ ɖò Izlayɛli, bo tlɛ lɛ́ mɔ ɖò Masedwani e nyí tò ma yá tò ɖé é mɛ! (Luki 4:16, 17; Mɛsɛ́dó 17:11) Nɛ̌ alɔnuwema Biblu tɔn e ko dóxó tawun é ɖé lɛ ka gézé kaka jɛ hwe mǐtɔn nu gbɔn?

Akɔwé Alɛnuwema Yɔyɔ̌ ɔ tɔn Philip W. Comfort ɖɔ: “Jwifu lɛ nɔ sɛ̀ wema mlámlá e mɛ Mawuxó ɖè lɛ é xwè dó ajagwe lɛ alǒ zɛ̌n lɛ mɛ.” É ɖò wɛn ɖɔ Klisanwun lɛ lɔ gbɛ̀ kàn dó aca enɛ nu. Enɛ wu ɔ, alɔnuwema Biblu tɔn nukɔn nukɔntɔn ɖé lɛ tíìn bɔ è mɔ ɖò kozɛ́n lɛ mɛ, bo lɛ́ mɔ ɖò xɔ kpɛví kpo só xomɛ e d’ablu lɛ é kpo mɛ, lobo lɛ́ mɔ ɖò axékó ɖé lɛ jí.

NǓ E MƐ É TƆ́N KƆ DÓ É: Alɔnuwema Biblu tɔn sín akpáxwé lɛ afatɔ́n mɔkpan, ee ɖé lɛ ko ɖó xwè hú 2 000 é kpó ɖò ayǐ kaka jɛ égbé. Wema hwexónu tɔn ɖebǔ sɔ́ ɖè bonu akpáxwé tɔn e kpò ɖò ayǐ sín hwenu línlín lɛ ɖíe é sukpɔ́ sɔmɔ̌ ǎ.

WUVƐ̌ Ɔ: Toxóɖɔtɔ́ kpo sinsɛngán gègě kpo sín tuto wɛ jɛ agɔ dó wɛn e ɖò Biblu ɔ mɛ é. Hwɛhwɛ wɛ ye zán acɛ yetɔn bo na dó sú ali dó gbɛtɔ́ lɛ bonu ye ma ɖó Biblu ɔ, ɖetɔ́n, alǒ lilɛ dó gbè ɖevo mɛ ó. Kpɔ́ndéwú wè ɖíe:

• Xwè 167 J.H.M. mɔ̌: Axɔsu Antiochus Epiphanes e nyí akɔhɛnnugán ɖaxó Séleucide lɛ tɔn ɖé, bo ba na hɛn Jwifu lɛ gannugánnú bɔ ye na byɔ sinsɛn Glɛkinu lɛ tɔn mɛ é ɖegbe ɖɔ è ni sú kún dó nú Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Ebléegbe Mɛ lɛ É bǐ. Hwenuxó wlantɔ́ Heinrich Graetz wlan ɖɔ ɖɔ axɔsuzɔwatɔ́ tɔn lɛ “vún wema-mlámlá e mɛ Sɛ́n ɔ ɖè lɛ é bo dó zo ɖò fí ɖebǔ e ye mɔ ɖè é, lobo hu mɛ ɖěɖee ɖò gbígbéjé kpɔ́n wɛ bá mɔ hlɔnhlɔn kpo gbɔdónúmɛ kpo bɔ ye mɔ lɛ é.”

• Xwè kanweko 5gɔ́ ɔ jɛ 15gɔ́ ɔ mɛ: Nukɔntɔ́ Katolika tɔn e sìn xomɛ ɖɔ agunví lɛ ɖò nǔ e Biblu kplɔ́n mɛ lɛ é jla wɛ bo jó sinsɛn-núkplɔnmɛ Katolika tɔn dó lɛ é ɖɔ ɖɔ gǔfɔntɔ́ wɛ nú agunví ɖebǔ e na ɖó wema Biblu tɔn lɛ zɛ Ðɛhan wema e ɖò Latɛ́ɛngbe mɛ é wu é. Vaxɔ yetɔn ɖokpo na hlɔnhlɔn sɛ́n enɛ bo ɖè mɛ yetɔn lɛ bɔ ye na “nɔ ba gufɔntɔ́ lɛ tɛnwin lɛnwin kpo gbejininɔ kpo hwɛhwɛ . . . gbɔn xwé kpo xɔ e ɖò doglɔ bɔ è vɛ nǔ mɔhun dó lɛ é kpo bǐ kijekije kpɔ́n gblamɛ. . . . È ɖó na gbà xwé e gbè è mɔ gufɔntɔ́ ɖebǔ ɖè é.”

Enyi kɛntɔ́ Biblu tɔn lɛ ko kpéwú bo sú kún dó n’i wɛ ɔ, wɛn e ɖ’emɛ é lɔ na ko bú.

LEE BIBLU Ɔ GÉZÉ GBƆN É: Axɔsu Antiochus sɔ́ ayi tɔn bǐ ɖó kún súsú dó nú Biblu ɔ ɖò Izlayɛli jí, amɔ̌, Jwifu lɛ ɖó gɔnu yetɔn lɛ gègě ayǐ ɖò gbě ɖevo lɛ jí. Nugbǒ ɔ, akɔwé lɛ lin ɖɔ ɖò xwè kanweko nukɔntɔn H.M. tɔn mɔ̌ ɔ, hugǎn Jwifu 60 ɖò 100 jí wɛ ko jɛ gbě. Ye fɔ Mawuxówema ɔ ɖé lɛ ɖó kplɔ́ngbasá yetɔn lɛ, Mawuxówema ɖokpo enɛ lɛ wɛ jijimɛ e wá bɔ d’ewu lɛ é zán, kaka jɛ Klisanwun lɛ jí.​—Mɛsɛ́dó 15:21.

Ðò xwè kanweko 5gɔ́ ɔ jɛ 15gɔ́ ɔ mɛ ɔ, mɛ e yí wǎn nú Biblu ɔ lɛ é yí gbè bo jiya, lobo ɖókan dó Mawuxówema ɔ lilɛ lilɛ dó gbè ɖevo mɛ kpo vìvɔ́ wlan tɔn kpo wu. Akpáxwé Biblu ɔ tɔn lɛ na ko tíìn dó gbè 33 mɛ ɖò xwè kanweko 15gɔ́ ɔ sín tɛntin mɔ̌, cobɔ è wá ɖè mɔ e nɔ zín wema bɔ è sixu sɛ̀ tɛn na é tɔ́n. Bɛ́sín hwenɛnu ɔ, è lilɛ Biblu ɔ dó gbè ɖevo lɛ mɛ bo ɖetɔ́n hugǎn ɖ’ayǐ tɔn lɛ.

NǓ E MƐ É TƆ́N KƆ DÓ É: Acɛkpatɔ́ lɛ é kpo sinsɛngán e bú ali lɛ é kpo bá bo na sú kún dó nú Biblu ɔ có, Biblu ɔ wɛ nyí wema e è má hú bǐ bo lɛ́ lilɛ dó gbè ɖevo mɛ hú bǐ ɖò hwenuxó mɛ é. É ko ɖè ali nú sɛ́n tò ɖé lɛ tɔn, anɔnugbe yetɔn lɛ, kpo gbɛzán gbɛtɔ́ livi mɔkpan kpo tɔn.

WUVƐ̌ Ɔ: Wuvɛ̌ ɖé lɛ, ɖi gblègblé kpo gbeklanxamɛ kpo kpéwú bo sú kún dó nú Biblu ɔ ǎ. É ɖò mɔ̌ có, wema-vɔ́-wlantɔ́ kpo lilɛdogbeɖevomɛtɔ́ ɖé lɛ kpo ko tɛnkpɔn bo na ɖyɔ wɛn Biblu tɔn ɔ. Hweɖelɛnu ɔ, ye tɛnkpɔn bo na ɖyɔ Biblu ɔ sɔgbe xá nùkplɔnmɛ yetɔn lɛ, bo gbɛ́ nùkplɔnmɛ yetɔn lɛ ɖyɔ sɔgbe xá Biblu ɔ. Kpɔ́ndéwú ɖé lɛ ɖíe:

• Nɔtɛn sinsɛn-biblo tɔn: Ðò xwè kanweko ɛnɛgɔ ɔ kpo wegɔ ɔ kpo J.H.M. tɔn tɛntin ɔ, mɛ e wlan Pɛntateki Samalíinu lɛ tɔna lɛ é gɔ́ xó nú Tíntɔ́n 20:17 bo ɖɔ, “ɖò Aargaareezem. Bɔ finɛ wɛ a ɖó na bló vɔsakpe ɖé ɖó.” Mɔ̌ mɛ ɔ, Samalíinu lɛ ba bo na bló bɔ Mawuxówema ɔ na nɔ gudo nú tɛmpli e ye gbá ɖó “Aargaareezem,” alǒ Galizimu Só jí é.

• Nùkplɔnmɛ atɔnɖobǔ tɔn: È fó Biblu ɔ b’ɛ kpò kpɛɖé b’ɛ na bló xwè 300 é ɔ, wema wlantɔ́ e nɔ jɛhun dó Atɔnɖobǔ jí é ɖé gɔ́ xó nú 1 Jaan 5:7 bo ɖɔ, “ɖò jixwé, Tɔ́ ɔ, Xó ɔ, kpo Gbigbɔ Mímɛ́ ɔ kpo: bɔ atɔn enɛ lɛ nyí ɖokpo.” Xó enɛ lɛ ka ɖò nùwlanwlan dòdó ɔ mɛ ǎ. Akɔwé Biblu tɔn Bruce Metzger ɖ’ayǐ wu ɖɔ jí, “bɛ́sín xwè kanweko ayizɛngɔ ɔ, è nɔ mɔ xógbe enɛ lɛ hwɛhwɛ ɖò alɔnuwema Biblu tɔn Latɛ́ɛngbe Xóxó tɔn lɛ kpo [Latɛ́ɛngbe] Vulgate tɔn lɛ kpo mɛ.”

• Nyikɔ Mawu tɔn: Lilɛdogbeɖevomɛtɔ́ Biblu tɔn gègě nɔ ɖó dó tangbló Jwifu lɛ tɔn ɖé wu bo nɔ ɖè nyikɔ Mawu tɔn sín Mawuxówema ɔ mɛ. Ye nɔ sɔ́ tɛnmɛ-nyikɔ ɖevo lɛ ɖó tɛn tɔn mɛ, ɖi “Mawu” alǒ “Aklunɔ.” È ka zán tɛnmɛ-nyikɔ enɛ lɛ ɖò Biblu mɛ nú Gbɛɖotɔ́ ɔ kɛɖɛ ǎ, loɔ, è lɛ́ zán nú gbɛtɔ́ lɛ, nǔmɛsɛn lɛ, kaka jɛ Awovi jí.​—Jaan 10:34, 35; 1 Kɔlɛntinu lɛ 8:5, 6; 2 Kɔlɛntinu lɛ 4:4.b

LEE BIBLU Ɔ GÉZÉ GBƆN É: Jɛ nukɔn hwɛ̌ ɔ, Biblu-vɔ́-wlantɔ́ ɖé lɛ keya nú nǔ ǎ alǒ tlɛ ɖu ahizi có, ye mɛ gègě ɖevo lɛ sín alɔ sè kpɛ́n tawun bɔ ye ɖó ayi te céɖécéɖé dó azɔ̌ yetɔn wu. Ðò xwè kanweko ayizɛ́n gɔ́ ɔ kpo wǒ gɔ́ ɔ kpo H.M. tɔn vlamɛ ɔ, Massorète lɛ vɔ́ Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Ebléegbe Mɛ É wlan, bɔ è nɔ ylɔ azɔ̌ yetɔn lɛ ɖɔ nùwlanwlan Massorète lɛ tɔn lɛ. È ɖɔ ɖɔ ye nɔ xà xókwin lɛ kpo wekwín lɛ kpo bo na dó kudeji ɖɔ emi kún wà azɔ̌ nyì dò ó. Enyi ye mɔ ɖɔ nùwanyido lɛ ɖò wema dòdó e zán wɛ ye ɖè é mɛ ɖò fí ɖé ɔ, ye nɔ ɖó wuntun ɖó tɛnmɛ vɔ̌tɔ́ e ɖò fí ɔ kpá lɛ é. Massorète lɛ lɔn bo ɖyɔ nùwlanwlan Biblu tɔn lɛ ǎ. Nùkplɔnmɛtɔ́ Moshe Goshen-Gottstein wlan ɖɔ: “Jlǒ sísɔ́ dó ɖyɔ nǔ e ɖ’emɛ é na cí hwɛ e syɛn hú bǐ é huhu ɖɔhun nú ye.”

Wegɔ ɔ, alɔnuwema Biblu tɔn tobutobu e tíìn ɖò égbé lɛ é d’alɔ akɔwé Biblu tɔn lɛ bɔ ye ɖ’ayi nùwanyido lɛ wu. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, sinsɛngán lɛ kplɔ́n mɛ nú xwè kanweko mɔkpan ɖɔ Biblu Latɛ́ɛngbe tɔn e emi nɔ zán é mɛ wɛ nùwlanwlan Biblu tɔn adodwé ɔ ɖè. É ɖò mɔ̌ có, ɖò 1 Jaan 5:7 mɛ ɔ, ye gɔ́ xógbe masɔgbe e mǐ mɔ ɖò bǐbɛ̌mɛ xota elɔ tɔn lɛ é na. Nùwanyido enɛ tlɛ ɖò Biblu nukúnɖeji Roi Jacques tɔn e ɖò Glɛnsigbe mɛ é mɛ! Loɔ, ee è mɔ alɔnuwema Biblu tɔn ɖevo lɛ é ɔ, etɛ ye ka ɖexlɛ́? Bruce Metzger wlan ɖɔ: “Nukɛgbe ɔ [ee è gɔ́ nú 1 Jaan 5:7 é] ɖò alɔnuwema Biblu tɔn xóxó lɛ (Syriaque, Copte-Gbè, Arménie-Gbè, Ethiopie-Gbè, Arabe-Gbè, Slave-Gbè) ɖebǔ mɛ zɛ Latɛ́ɛngbe tɔn kɛɖɛ wu ǎ.” Wǎgbɔ tɔn ɔ, è ɖè nukɛgbe agɔ ɔ sín Biblu Roi Jacques tɔn e è vɔ́ jla ɖó é kpo Biblu ɖevo lɛ kpo mɛ.

Alɔnuwema Biblu tɔn xóxó lɛ ka ɖexlɛ́ ɖɔ wɛn e ɖ’emɛ é ɖò alɔji à? Hwenu e è mɔ Wema Mlámlá Xù Kúkú ɔ Tɔn Lɛ ɖò 1947 é ɔ, akɔwé Biblu tɔn lɛ wá kpéwú bo jlɛ́ nùwlanwlan Massorète lɛ tɔn e ɖò Ebléegbe mɛ lɛ é dó nǔ e ɖò wema mlámlá Biblu tɔn e è wlan sín xwè afatɔ́n jɛji jɛ nukɔn lɛ mɛ é wu. Gbɛ̌ta e ɖè Wema Mlámlá Xù Kúkú ɔ Tɔn Lɛ tɔ́n é sín hagbɛ̌ ɖé wá ɖɔ ɖɔ wema mlámlá ɖokpo wɛ “na kúnnuɖenú e è ma sixu gbɛ́ ǎ é ɖɔ wema-vɔ́-wlantɔ́ Jwifu lɛ nɔ gbeji ɖò wema Biblu tɔn lɛ vívɔ́ wlan mɛ, bo ka bló kpo sɔxwixwe kpo nú xwè afatɔ́n jɛji.”

Ðò wemasɛxwetɛn The Chester Beatty Library Dublin tɔn ɖò Irlande ɔ, è tɛ́ fɛ́n e jí Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Glɛkigbe Mɛ É sín wema ɖokpo ɖokpo ɖè é, bɔ alɔnuwema Biblu tɔn xwè kanweko wegɔ H.M. tɔn lɛ lɔmɔ̌ ɖ’emɛ; è fó Biblu ɔ wlanwlan é ɔ, xwè 100 mɔ̌ kpowun gudo sín alɔnuwema wɛ nyí enɛ lɛ. Xókwintinmɛwegbo Biblu tɔn ɖé ɖɔ: “Fɛ́n lɛ na mɔjɛmɛ yɔyɔ̌ gègě dó gǒflɛ́mɛ nùwlanwlan ɔ tɔn jí kpowun ǎ, ye lɛ́vɔ ɖexlɛ́ ɖɔ nǔ ɖě kún jɛ dò ɖò lee è vɔ́ nǔ lɛ wlan gbɔn é mɛ ó.”​—The Anchor Bible Dictionary.

NǓ E MƐ É TƆ́N KƆ DÓ É: Xwè nabi e alɔnuwema Biblu tɔn lɛ ɖó é kpo kpɔ́ e ye sù é kpo d’akpà nǔ e ɖò Biblu mɛ é wu ǎ, é nyɔ́ wà ɔ, ye bló è ɖó wɛ. Mɛɖaxo Frederic Kenyon wlan dó Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Glɛkigbe Mɛ É wu ɖɔ: “Wema hwexónu tɔn ɖebǔ ɖó kúnnuɖenú dòdó gègě mɔhun dó nùwlanwlan e ɖ’emɛ lɛ é wu ǎ, lobɔ akɔwé e ma ɖu kpa ǎ é ɖě sixu gbɛ́ ɖɔ nùwlanwlan e mǐ ɖó égbé é kún ɖò alɔji tawun ó ǎ.” Akɔwé William Henry Green ɖɔ dó Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Ebléegbe Mɛ É wu ɖɔ: “È hɛn ɔ, è na ɖɔ kpo jiɖiɖe kpo ɖɔ è kún vɔ́ wema hwexónu tɔn ɖé wlan bɔ é sɔgbe sɔ ɛ ó.”