Buu-Mɔɔ INTANƐT NƆ WOJIATOOHE
Buu-Mɔɔ
INTANƐT NƆ WOJIATOOHE
Ga
@
  • ɛ
  • ɔ
  • ɛ́
  • ɛ̃
  • ɔ̃
  • ã
  • ŋ
  • á
  • BIBLIA
  • WOJI
  • ASAFOŊ KPEEI
  • w83 11/1 bf. 4-7
  • HƆMƆ​—Mɛni Ji Nɔ Ni Etsɔɔ?

Vidio ko bɛ kɛhã nɔ ni ohala nɛɛ.

Ofainɛ waa, be ni wɔtaoɔ wɔjie vidio lɛ, wɔná naagba ko.

  • HƆMƆ​—Mɛni Ji Nɔ Ni Etsɔɔ?
  • Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi—1983
  • Saneyitsei Bibii
  • Saji Ni Tamɔ Enɛ
  • Hɔmɔ Yɛ Ninámɔ Babaoo Mli
  • “Yɛ Hei Sɔrɔtoi Fɛɛ”
  • “Sɔrɔto Yɛ Adesa Yinɔsane Mli”
  • Sanekpakpa Lɛ
  • Okpɔŋɔ Diŋ Ni Kɛ Hɔmɔ Baa Lɛ
    Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi—1983
  • Mɛni Biblia Lɛ Kɛɔ Yɛ Bɔ Ni Hɔmɔ Eba Ŋmɛnɛ Lɛ He?
    Saji Krokomɛi
  • Okpɔŋɔnɔtaralɔi Ejwɛ ni Miiho!
    Kpojiemɔ—Enaagbee Kwraa lɛ Ebɛŋkɛ!
  • Maŋtsɛyeli Okpɔŋɔnɔtalɔ lɛ Je Kpo
    “Ha Omaŋtsɛyeli lɛ Aba”
Kwɛmɔ Ekrokomɛi Hu
Buu-Mɔɔ Eetswa Yehowa Maŋtsɛyeli He Adafi—1983
w83 11/1 bf. 4-7

HƆMƆ​—Mɛni Ji Nɔ Ni Etsɔɔ?

YƐ BE mli ni eji anɔkwale akɛ okwaayeli nitsumɔ etee hiɛ babaoo yɛ nyɛsɛɛ afii nɛɛ amli lɛ, eji anɔkwale hu akɛ kɛjɛ 1914 kɛbaa nɛɛ, adesa ena hɔmɔ pii ni yeɔ gbɔmɛi. Nyɛhaa wɔpɛia enɛɛmɛi ekomɛi amli ni wɔkwɛ akɛ eeenyɛ eha Yesu gbalɛ lɛ kɛ bɔfo Yohane ninaa ni kɔɔ sane nɛɛ he lɛ aba mli lo. Kɛ amɛtamɔ nɔ ni fɛɛ miiba mli lɛ, no lɛ wɔbaakwɛ nibii amli lolo ni wɔkwɛ kɛji akɛ nɔ ko yɛ ni kɔɔ wɔ afii ohai 20 nɛɛ mli hɔmɔ ni kadiɔ amɛ akɛ amɛyɔɔ sɔrɔto yɛ nɔ ni ana yɛ jeŋ yinɔsane fɛɛ mli lɛ he lo.

Hɔmɔ Yɛ Ninámɔ Babaoo Mli

Mɛi komɛi baanu he akɛ, akɛni ninámɔ efa ŋmɛnɛ hewɔ lɛ, belɛ shishinumɔ bɛ mli akɛ aaakɛɛ akɛ ŋmɛnɛ ji be ni okpɔŋɔ diŋ ni kɛ hɔmɔ baa lɛ efa kɛnyiɛ shikpɔŋ nɔ. Shi Biblia lɛ ekɛɛɛ akɛ hɔmɔ baaye mɔ fɛɛ mɔ yɛ nakai be lɛ mli. Yɛ anɔkwale mli lɛ, gbee ni yɔɔ ninaa lɛ mli ni tswa niyeniia ni jara baawa he adafi lɛ hu kɛɛ akɛ: “Ni mu kɛ wein lɛ kaata he!” (Kpojiemɔ 6:⁠6) Mu kɛ wein ji miishɛjemɔ nibii. No hewɔ lɛ Kpojiemɔ miitsɔɔ akɛ mɛi komɛi baashɛje amɛmii yɛ be mli ni mɛi komɛi hu miina nɔ kɛ hɔmɔ.

Yesu hu bɔ kɔkɔ, yɛ be mli ni egba yɛ hɔmɔ he lɛ, akɛ: “Shi nyɛhiɛ ahia nyɛhe nɔ, koni fufeemɔ kɛ daatɔɔ kɛ daaŋ ŋmaa he haomɔi akahe nyɛtsuii, ni nakai gbi lɛ miibatinyɛ shi trukaa.” (Luka 21:​34, 35) Yɛ be mli ni mɛi komɛi miina nɔ̃ kɛ hɔmɔ lɛ, oshara hu baaba mɛi komɛi anɔ yɛ niyenii ni amɛaaye babaoo tsɔ lɛ hewɔ. Ani nɛkɛ ji bɔ ni shihilɛ lɛ yɔɔ ŋmɛnɛ?

Hɛɛ. Yɛ anɔkwale mli lɛ, amaniɛbɔɔ miikɛɛ wɔ akɛ mɛi komɛi ashihilɛ ni etee hiɛ lɛ eha hɔmɔ miiye mɛi krokomɛi. “Shihilɛ ni etee hiɛ kɛ niyenii ni ataoɔ Iɛ pii yɛ je lɛ mli lɛ kɛ nɔnyɛɛ eba niyenii ajara nɔ [eha niyenii jara ewa] ni eha ewa kɛha maji ni bɛ shika lɛ akɛ amɛaashɛ niyenii ni he hiaa amɛ.” (The New York Times, August 16, 1981) Yɛ gbɛ kroko nɔ lɛ, mɛi krokomɛi afufeemɔ lɛ eha mɛi krokomɛi “ahɔmɔ lɛ mli ewa.”

“Yɛ Hei Sɔrɔtoi Fɛɛ”

Yesu bɔ kɔkɔ akɛ “ni hɔji . . . aaba hei sɔrɔtoi fɛɛ.” (Mateo 24:⁠7) Ani enɛ eba mli kɛjɛ 1914? Hɛɛ. Kɛ wɔɔtsi fioo ko ta lɛ: Yɛ afi 1921 mli lɛ, hɔmɔ gbe gbɔmɛi aaafee akpekpei 5 yɛ Rusia. Yɛ afi 1929 mli lɛ, hɔmɔ gbe gbɔmɛi aaafee akpekpei 3 yɛ China. Yɛ 1930 afii lɛ amli lɛ, gbɔmɛi akpekpei 3 gboi yɛ Rusia yɛ hɔmɔ hewɔ. Nugbɔ ni enɛɛɛ pii yɛ nyɛsɛɛ afii fioo nɛɛ amli yɛ maji ni bɛŋkɛ Sahara Shia Ŋa lɛ ha mɛi pii batsɔmɔ mɛi ni miitao abobaahe, ni egbe gbɔmɛi aaafee 100,000.

Shi kaimɔ akɛ okpɔŋɔ diŋ ni kɛ hɔmɔ baa lɛ nyiɛ okpɔŋɔ tsuru ni kɛ ta baa lɛ sɛɛ yɛ Yohane ninaa Iɛ mli. Nɔ ni kɛ enɛ kpaa gbee lɛ, hɔmɔ ni eba yɛ wɔgbii nɛɛ amli lɛ pii jɛ tawuu hewɔ. (Kpojiemɔ 6:​3, 4) Akɛ nɔkwɛmɔ nɔ Iɛ, Spania Maŋ Ta lɛ kɛ hɔmɔ ba nakai shikpɔŋ lɛ nɔ yɛ 1930 afii lɛ amli. Jeŋ Ta II kɛ hɔmɔ diɛŋtsɛ ba Greece, Holland, Russia, Poland kɛ hei krokomɛi. Gbɔmɛi feɔ 1,500,000 gboi yɛ Bengal, India, yɛ 1943-44 afii lɛ amli ni fa jɛ tawuu kome too Iɛ nɔŋŋ.

Nyɛsɛɛ nɛɛ nɔŋŋ, yɛ 1960 afii lɛ amli lɛ, mɛi gboi yɛ hɔmɔ hewɔ yɛ Congo (bianɛ Zaire) kɛ Nigeria yɛ amɛmaŋ lɛ mli ta lɛ hewɔ. Kampuchea gbekɛbii ni hɔmɔ miiye amɛ kwɛɔ wɔhiɛ kɛtsɔɔ wɔ adafitswaa woji amli yɛ ta ni tee nɔ yɛ nakai shikpɔŋ lɛ nɔ lɛ hewɔ. Yɛ nyɛsɛɛ nɛɛ nɔŋŋ, wɔkaneɔ akɛ hɔmɔ miiwo gbɔmɛi fe akpekpei enyɔ ni miitao abobaahe lɛ ahe gbeyei yɛ Somalia, yɛ foi ni amɛjo kɛjɛ nugbɔ ni enɛɛɛ lɛ naa kɛ ta ni awuɔ yɛ Etiopia lɛ hewɔ. Adafitswaa jɛɛhei miitsɔɔ akɛ hɔmɔ miiye gbɔmɛi ni taoɔ abobaahe nɛɛ ateŋ mɛi fe akpekpei 9 kɛmiibote gbele mli yɛ Thailand, Sudan, Zaire, Nicaragua, Honduras kɛ Pakistan. No hewɔ lɛ awerɛho sane nɛɛ miiya nɔ nakai lolo.

Kɛ akwɛ yinɔsane mli lɛ, tawuu, nugbɔ ni enɛɛɛ, kooloi bibii ni tamɔ baalabii ni fiteɔ dumɔnii aloo osharai krokomɛi ji nɔ ni kɛ hɔmɔ baa. Ani wɔna nɛkɛ hɔmɔ loo niyenii ni tãa kwraa nɛɛ pii fe bɔ ni yinɔi krokomɛi ni eho lɛ ena lɛ? Wɔnyɛŋ wɔkɛɛ kɛ nɔmimaa ejaakɛ ehe akɔntaabuu lɛ yeee emuu. Shi nɛkɛ afii oha nɛɛ ena adebɔɔ mli haomɔi babaoo, ni ena nɔ̃ yɛ ta mli babaoo fe yinɔi krokomɛi fɛɛ yɛ yinɔsane mli. No hewɔ lɛ ebaanyɛ efee akɛ kɛ akwɛ fɛɛ lɛ, hɔmɔ loo niyenii ni tãa eba babaoo fe be fɛɛ. Eka shi faŋŋ akɛ wɔna hɔmɔ yɛ ninamɔ ni yɔɔ babaoo lɛ fɛɛ sɛɛ. Hɔmɔ ni ta kɛ niyenii ni anaaa kɛbaa “yɛ hei sɔrɔtoi fɛɛ,” taakɛ agba afɔ shi lɛ.

Amrɔ nɛɛ po hɔmɔ hee ko ni yɔɔ sɔrɔto ni kadiɔ wɔbe nɛɛ akɛ esoro no kwraa miiba.

“Sɔrɔto Yɛ Adesa Yinɔsane Mli”

Adafitswaa woloŋmalɔ E. R. Duncan tsɔɔ mli yɛ ewiemɔ ni ekɛkpa wolo The Dimension’s of World Food Problems lɛ hiɛ lɛ mli akɛ, kulɛ kɛ gbɔmɛi ayi miifa lɛ niyenii hu baa babaoo. Eji anɔkwale akɛ osharai kɛ hɔmɔ baa yɛ hei sɔrɔtoi komɛi, shi gbɔmɛi lɛ jeɔ mli. Shi be ni je shishi kɛjɛ 1940 afii lɛ amli kɛbaa nɛɛ, nɔ̃ hee ko ebabote sane lɛ mli: jeŋ gbɔmɛi ayi faa oyayaayai ni ekɛ naagba baa bɔ ni je lɛ aaanyɛ ale ehe yɛ be kakadŋŋ mli lɛ nɔ. Ekɛɛ kɛ, “shihilɛ nɛɛ yɛ sɔrɔto yɛ adesa yinɔsane mli.”

India kɛ nɔkwɛmɔ nɔ haa. India ena hɔmɔ ni mliwa yɛ yinɔsane be fɛɛ mli, shi ŋmɛnɛ lɛ eyɛ sɔrɔto. “Afii oha ni ho nɛɛ mli, titri lɛ, yɛ wɔ afii ohai nyɔŋmai enyɔ nɛɛ mli shihilɛ bafee nɔ ni anyɛɛɛ atere dɔŋŋ [yɛ India]. Anyɛŋ akɛ wiemɔ ni etsiii akɛ hɔmɔ kɛ yinɔsane ehi shi akɛ nanemɛi ni anyɛɛɛ atserɛ amɛteŋ lɛ ato anɔkwasane nɛɛ he.” Enɛ ji” nɔ ni George Borgstrom, majimaji ateŋ nilelɔ yɛ je lɛ niyenii kpakpa he lɛ kɛɔ.

Etee nɔ etsɔɔ mli akɛ: “Beni England baje shikpɔŋ agbo nɛɛ fa nɔ klɛŋklɛŋ, aaafee afii ohai enyɔ ni eho nɛ lɛ, no mli lɛ gbɔmɛi aaafee akpekpei nyɔŋmai ekpaa yɔɔ he ni ŋmɛnɛ ale akɛ India lɛ fɛɛ. Mɛnɛɛmɛi ateŋ akpekpei nyɔŋma miigboi yɛ hɔmɔ hewɔ. Kɛjɛ nakai be lɛ nɔ kɛbaa nɛɛ, gbɔmɛi ayifalɛ lɛ eku ebɔ he toi kpawo ni amrɔ nɛɛ shihilɛ lɛ etsake, mɛi ni naa niyenii kpakpa amɛyeɔ lɛ ayibɔ aaafee akpekpei nyɔŋma.”​—The Hungry Planet, ni George Borgstrom ŋma.

Shihilɛ ni tamɔ nakai nɔŋŋ miiya nɔ yɛ maji krokomɛi anɔ. Eji anɔkwale, kɛ aka yiŋ awie lɛ, anyɛɔ anaa niyenii babaoo yɛ he fɛɛ he akɛlɛɔ mɔ fɛɛ mɔ yɛ je lɛŋ. Shi kɛji akɛ gbɔmɛi ayifalɛ lɛ tee nɔ etee hiɛ lɛ, be baashɛ, ni etsɛŋ kwraa, ni enyɛŋ ebalɛ nakai dɔŋŋ. Amrɔ nɛɛ po, maji pii yɛ ni bɛ shika tsɔ, ni tsutsu lɛ ekolɛ amɛnaa niyenii bɔ ni sa amɛkɛlɛɔ amɛhe shi ŋmɛnɛ amɛnyɛɛɛ amɛfee nakai, ni akɛni amɛbɛ shika hu hewɔ lɛ, amɛnyɛɛɛ amɛhé niyenii ni fa ni amɛkɛaalɛ amɛmaji lɛ amlibii. Yɛ bei komɛi amli lɛ, eyɛ mli akɛ maŋ kome too lɛ hu naa niyenii babaoo moŋ, shi akɛni emlibii lɛ ateŋ mɛi ni fa bɛ shika kwraa hu hewɔ lɛ, amɛnyɛɛɛ amɛhe niyenii nɛɛ. No hewɔ lɛ hɔmɔ yeɔ amɛ.

Los Angeles Times lɛ bɔ amaniɛ yɛ nyɛsɛɛ afi Iɛ mli akɛ: “Niyenii ni anaaa ni yaa nɔ yɛ Afrika lɛ efite kwraa yɛ nyɛsɛɛ nyɔji ekpaa ni ho nɛɛ mli. Hɔmɔ miiye maji 28.”

Vancouver Sun lɛ jaje akɛ: “Ŋmɛnɛ, beni afi ‘muu’ aaaba naagbee lɛ FAO [Niyenii kɛ Okwaayeli Nitsumɔ Gbɛjianɔtoo] lɛ buɔ naa akɛ hɔmɔ miiye gbɔmɛi akpekpei 450 kɛmiibote gbele mli, ni gbɔmɛi akpekpei toi akpei yɛ ni naaa niyenii ni sa amɛye.”

Amaniɛbɔɔ ko ni jɛ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ fa ni kwɛɔ Gbekɛbii a-Fotro nɔ lɛ bu naa akɛ gbekɛbii ni yɔɔ je lɛŋ fɛɛ ni naa shɛɔ akpekpei 17 gboi yɛ hɔmɔ kɛ hela hewɔ yɛ 1981. Enɛ fa fe gbɔmɛi ni amɛbu naa akɛ amɛgboi yɛ hɔmɔ ni ba China hewɔ yɛ afi 1878-79 mli lɛ.

Ani tsabaa ko yɛ? The New York Times lɛ bɔ amaniɛ akɛ: “World Bank ni ji jeŋ shikatoohe lɛ bu akɔntaa akɛ esa ákɛ akɛ shika ni shɛɔ Dɔla akpekpei akpei 600 awo maji ni nako nɔyaa tsɔ lɛ anitsumɔi amli . . . ni abaatao enɛ yɛ afii 10 ni baaba lɛ amli koni no aha amɛna niyenii amɛye yɛ ŋmɛnɛŋmɛnɛ gbii nɛɛ amli hɔmɔ ni yɔɔ lɛ hewɔ. Mɔ ko mɔ ko leee he ni nakai babaoo lɛ baaba kɛjɛ.” No hewɔ lɛ tsabaa diɛŋtsɛ ko bɛ ni ale.

Sanekpakpa Lɛ

Bɔ ni hɔmɔ he naagba lɛ da ha ŋmɛnɛ kɛ anɔkwale ni eji akɛ ebaanyɛ efite fe nakai lɛ haa efeɔ nɔ ni eko bako nakai da. Nɔ ko hu yɛ enɛ he ni ekaaa. Naagbai krokomɛi babaoo fata he kɛba ni etamɔ nɔ ni anyɛɛɛ naa amɔ.

Okpɔŋɔ diŋ ni kɛ hɔmɔ baa lɛ fata okpɔŋɔ tsuru lɛ kɛ okpɔŋɔ lamlu ni kɛ hela baa lɛ he ba yɛ bɔfo Yohane ninaa lɛ mli. Ni beni Yesu gba hɔmɔ ni baaba “yɛ hei sɔrɔtoi fɛɛ” lɛ, ekɛɛ akɛ, nɔ ni baafata nɛkɛ nibii nɛɛ ahe aba ji shikpɔŋhosomɔi, tsɛŋemɔhelai, tai kɛ haomɔi krokomɛi babaoo. (Mateo 24:​7-14; Luka 21:​10-28) Anɔkwale ni eji akɛ nɛkɛ nibii nɛɛ fɛɛ miiba mli ŋmɛnɛ lɛ kadiɔ enɛ akɛ be ni sa kadimɔ jogbaŋŋ ni Yesu kɛ bɔfo Yohane gba fɔ̃ shi lɛ.

Okpɔŋɔ nɔtralɔi ejwɛ ni yɔɔ Kpojiemɔ lɛ fã ni amɛfã lɛ tsɔɔ akɛ Yesu ni akɛ lɛ eta maŋtsɛsɛi nɔ ehee lɛ “miiye kunim koni egbe ekunimyeli lɛ naa kwraa.” (Kpojiemɔ 6:​1-8, NW) Jeŋ saji ni baaba ni Yesu kɛha lɛ ji hetoo ni ekɛha esɛɛnyiɛlɔi lɛ asanebimɔ ko, akɛ: “Mɛɛ be mli ni bii nɛɛ baaba, ni mɛni ji beni oba kɛ nibii agbɛjianɔtoo nɛɛ naagbee lɛ he okadi?”​—Mateo 24:​3, NW.

Gbii ni he hiaa mli wɔyɔɔ nɛɛ. Yesu miiye nɔ bianɛ akɛ Maŋtsɛ ni anaaa lɛ. Etsɛŋ ni “ebaagbe ekunimyeli lɛ naa” kɛtsɔ gbɔmɛi fɔji ni eeejie amɛ kɛya ni eha mɔ ni kɛ efɔŋfeemɔ fɛɛ baa, ni ji Satan Abonsam afee efolo. (Lala 37:​9-11; Kpojiemɔ 20:​1-3) No hewɔ ni etee nɔ ekɛɛ akɛ: “Beni nyɛaana akɛ nibii nɛɛ etsɔ naa shi lɛ, nyɛnaa nyɛlea akɛ Nyɔŋmɔ maŋtsɛyeli lɛ eshɛ eta.”​—Luka 21:⁠31.

No ji sane kpakpa ni yɔɔ amanehului ni wɔkaneɔ yɛ adafitswaa woji amli lɛ sɛɛ. Etsɛŋ ni okpɔŋɔ diŋ ni kɛ hɔmɔ baa lɛ fã ni efã kɛnyiɛ lɛ aaaba naagbee, ni Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ kɛ jalɛ nɔyeli baaba shikpɔŋ lɛ nɔ. (Lala 72:​1, 16) Enɛ baafee tsakemɔ kɛmiiha ekpakpa yɛ adesa yinɔsane be ni fe fɛɛ mli. Mɛni hewɔ okaseee enɛ ohaaa bo diɛŋtsɛ ohe yɛ bo nɔŋŋ o-Biblia mli? Yehowa Odasefoi kɛ miishɛɛ baasumɔ ni amɛye amɛbuao. Enɛ baaha oyoo shishinumɔ diɛŋtsɛ ni yɔɔ okpɔŋɔ diŋ ni kɛ hɔmɔ baa lɛ fã ni efã ni kɛ amanehulu eba lɛ sɛɛ diɛŋtsɛ.

[Shishigbɛ niŋmai]

a “Ŋmaa susumɔ nɔ kome denario, ni abele susumɔ nii etɛ denario.” (Kpojiemɔ 6:⁠6) Denario ji nitsulɔ gbi muu nyɔmɔwoo yɛ Yohane be Iɛ mli.​—Mateo 20:⁠2.

    Ga Woji (1980-2025)
    Shi Mli
    Botemɔ Mli
    • Ga
    • Kɛmaje
    • Bɔ Ni Misumɔɔ Lɛ Mihãa
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Mlai Ni Yɔɔ He
    • Ohe Saji
    • Ohe Saji Lɛ Ahe Gbɛjianɔtoo
    • JW.ORG
    • Botemɔ Mli
    Kɛmaje