Ná Ekãa Beni Kpɔmɔ Bɛŋkɛɔ Lɛ
“‘Mikɛo yɛ, ni majieo,’ Yehowa kɛɛ.”—YEREMIA 1:19.
1, 2. Mɛni hewɔ kpɔmɔ he hiaa adesai aweku lɛ?
KPƆMƆ! Mɛɛ wiemɔ ni shɛjeɔ mɔ mii nɛ! Ní aaakpɔ̃ mɔ ko lɛ tsɔɔ akɛ ajie lɛ, aha eye ehe kɛjɛ shihilɛ fɔŋ, ni miishɛɛ bɛ mli lɛ mli. Nɔ ni fata enɛ he ji shihilɛ kpakpa, ni miishɛɛ yɔɔ mli, ni akɛ mɔ woɔ mli lɛ hesusumɔ.
2 Kwɛ bɔ ni kpɔmɔ ni tamɔ nɛkɛ he hiaa adesai aweku lɛ waa hã yɛ be nɛɛ mli! Gbɔmɛi yɛ nɔnyɛɛ shishi yɛ he fɛɛ he ni amɛyɔɔ, ni naagbai ni mli wawai—shika gbɛfaŋ, shihilɛ mli, gbɔmɔtsoŋ, jwɛŋmɔŋ, kɛ henumɔŋ naagbai eha amɛnijiaŋ eje wui. Mɛi babaoo amii shɛɛɛ amɛhe, ni amɛnijiaŋ eje wui yɛ bɔ ni nibii yaa nɔ yɛ je lɛŋ lɛ he, ni amɛbaasumɔ ni tsakemɔ kpakpa aba.—Yesaia 60:2; Mateo 9:36.
“Jaramɔ Bei”
3, 4. Mɛni hewɔ kpɔmɔ he hiamɔ kpele yɔɔ bianɛ lɛ?
3 Akɛni afii ohai 20 nɛɛ kɛ amanehului babaoo ekpe fe eko fɛɛ eko hewɔ lɛ, kpɔmɔ he miihia waa amrɔ nɛɛ fe bei krokomɛi fɛɛ ni eho. Ŋmɛnɛ, gbɔmɛi ni amɛyi fa kwraa fe akpekpei akpe kome hiɔ shi yɛ ohia futaa mli, ni nakai yibɔ lɛ yaa hiɛ kɛ gbɔmɛi aaashɛ akpekpei 25 daa afi. Daa afi lɛ, gbekɛbii aaashɛ akpekpei 13 gboiɔ yɛ kwashiɔkɔ loo helai krokomɛi ni ohia kɛbaa lɛ ahewɔ—nɔ ni fa fe 35,000 gbi kome! Ni onukpai akpekpei abɔ hu gboiɔ kpatu gbele, yɛ helai babaoo ahewɔ.—Luka 21:11; Kpojiemɔ 6:8.
4 Tai kɛ maŋ basabasafeemɔi kɛ amanehulu babaoo eba. Wolo ko ni atsɛɔ lɛ Death by Government lɛ kɛɔ akɛ tai, wekui kɛ jamɔ mli béi, kɛ gbɔmɛi babaoo ni ji maŋbii ni amɛnɔyelii diɛŋtsɛ gbeɔ amɛ lɛ “ekpata gbɔmɛi ni fa fe akpekpei 203 hiɛ yɛ afii oha nɛɛ pɛ mli.” Etee nɔ ewie akɛ: “Gbɔmɛi ni egboi lɛ ayifalɛ baanyɛ ashɛ gbɔmɛi akpekpei 360 diɛŋtsɛ. Etamɔ nɔ ni ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ hela ko ni tamɔ Black Plague hela lɛ miikpata adesai ahiɛ. Ni ekpata amɛhiɛ lɛlɛŋ hu, ni eji gbele hela ní mɛi anɔ Hewalɛ ni anáa lɛ kɛba, shi jeee nɔ ni muawai kɛba.” Niŋmalɔ Richard Harwood wie akɛ: “Tai ni mɛi ni hiŋmɛi gbeleko lɛ wu yɛ afii ohai abɔ ni eho lɛ amli lɛ ji tai bibii kwraa, kɛ́ akɛmiito he.”—Mateo 24:6, 7; Kpojiemɔ 6:4.
5, 6. Mɛni hãa wɔbe nɛɛ feɔ haomɔ be nakai lɛ?
5 Nɔ ni ebafata shihilɛi ni haoɔ mɔ, ni eba yɛ nyɛsɛɛ afii nɛɛ amli lɛ ahe hu ji awuiyeli kɛ yiwalɛ, jeŋba shara, kɛ weku mligbalamɔ ni etee nɔ efa babaoo lɛ. Tsutsu United States Maŋsɔɔlɔ ni Kwɛ Skul Tsɔsemɔ Nɔ, William Bennett tsɔɔ mli akɛ, yɛ afii 30 mli lɛ, U.S. maŋbii ayifalɛ tee hiɛ kɛ oha mlijaa 41, shi awuiyeli kɛ yiwalɛ tee hiɛ oha mlijaa 560, ajwamaŋbii ni afɔ lɛ tee hiɛ oha mlijaa 400, gbalamlitsemɔ tee hiɛ oha mlijaa 300, ni gbekɛbii ni yeko afii nyɔŋmai enyɔ, ni gbe amɛhe lɛ tee hiɛ oha mlijaa 200. Princeton Univɛsiti Tsɔɔlɔ Nukpa John DiIulio, Jr., bɔ kɔkɔ yɛ gbekɛbii “awuiyelɔi kpanakui,” ni amɛyifalɛ miiya hiɛ, ni “gbeɔ gbɔmɛi, amɛtutuaa mɛi, amɛtoɔ mɛi kaabonaa, amɛtswaa ojo, amɛboteɔ mɛi ashiai amli amɛjuɔ, ni amɛkɛ shihilɛ mli naagbai ni yɔɔ hiɛdɔɔ baa lɛ ahe. Amɛsheee hiɛgbele ni mɔ̃mɔ̃ ni aaamɔ̃ amɛ lɛ kɛaaba amɛnɔ, kɛ tsuŋwoo mli hejaramɔi, loo henilee mli piŋmɔi lɛ gbeyei.” Amrɔ nɛɛ gbɔmɔgbee ji nɔ ni kɛ gbele baa fe fɛɛ lɛ ateŋ nɔ ni ji enyɔ yɛ mɛi ni eye afii 15 kɛyashi 19 lɛ ateŋ, yɛ nakai maŋ lɛ mli. Ni gbekɛbii ni yeko afii ejwɛ lɛ ateŋ mɛi babaoo gboiɔ yɛ niseniianiifeemɔ hewɔ, fe hela hewɔ.
6 Jeee maŋ kome pɛ nɔ awuiyeli kɛ yiwalɛ ni tamɔ nɛkɛ yaa nɔ yɛ. Shikpɔji pii bɔɔ shihilɛi ni tamɔ nakai he amaniɛ. Nɔ ni kɛ enɛ ba ji tsofai fɔji kɛ nitsumɔ ni efa babaoo, ni fiteɔ gbɔmɛi akpekpei abɔ lɛ. Australia Sydney Morning Herald lɛ wie akɛ: “Majimaji ateŋ tsofai fɔji ahɔ̃ɔmɔ ebatsɔ je lɛŋ nitsumɔ ni ji enyɔ ni anaa shika babaoo yɛ mli fe fɛɛ, yɛ tawuu nii ahɔ̃ɔmɔ sɛɛ.” Nɔ kroko ni fata he hu ji awuiyeli kɛ jeŋba shara ni amrɔ nɛɛ ejeɔ kpo yɛ tɛlivishin nɔ nifeemɔi fɛɛ mli lɛ. Yɛ maji pii anɔ lɛ, beni gbekɛ baaye afii 18 lɛ, no mli lɛ ena awuiyeli nifeemɔi akpei nyɔŋmai abɔ yɛ TV nɔ, kɛ jeŋba shara nifeemɔi hu babaoo. Eji hewalɛ ko ni fiteɔ mɔ, ejaakɛ nɔ ni wɔkɛlɛɔ wɔ jwɛŋmɔi be fɛɛ be lɛ tsɔɔ bɔ ni wɔ su kɛ baŋ baaji aha.—Romabii 12:2; Efesobii 5:3, 4.
7. Biblia gbalɛ gba shihilɛi fɔji ni yɔɔ bianɛ lɛ efɔ shi yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
7 Biblia gbalɛ gba nibii ni yɔɔ gbeyei ni yaa nɔ yɛ wɔ afii oha nɛɛ mli lɛ efɔ shi pɛpɛɛpɛ. Ewie akɛ jeŋ tai, tsɛŋemɔ helai, hɔji, kɛ mlakwamɔ ni faa babaoo baaba. (Mateo 24:7-12; Luka 21:10, 11) Ni kɛ wɔsusu gbalɛ ni aŋma afɔ shi yɛ 2 Timoteo 3:1-5 lɛ he lɛ, etamɔ nɔ ni oobo daa gbi adafitswaa saji amli amaniɛbɔi atoi. Etsɛɔ wɔyinɔ nɛɛ akɛ “naagbee gbii,” ni ewieɔ gbɔmɛi ahe akɛ ‘hesuɔlɔi, shika suɔlɔi, fɔlɔi anɔ toigbolɔi, mɛi ni he tseee, mɛi ni edɔɔɔ mɔ he, mɛi ni nyɛɛɛ amɛkɔnɔ nɔ amɛye, mɛi ni hiɛ yɔɔ la, henɔwolɔi, mɛi ni sumɔɔ shwɛmɔ kɛ ŋɔɔmɔ fe Nyɔŋmɔ.’ Nakai pɛpɛɛpɛ ji bɔ ni je lɛ tamɔ ŋmɛnɛ. Taakɛ William Bennett jaje lɛ: “Okadii ni tsɔɔ . . . hiŋmɛigbelemɔ fitemɔ lɛ fa babaoo tsɔ.” Awieɔ po akɛ hiŋmɛigbelemɔ ba naagbee beni awu klɛŋklɛŋ jeŋ ta lɛ.
8. Mɛni hewɔ Nyɔŋmɔ kɛ Nu Afua lɛ ba yɛ Noa gbii lɛ amli lɛ, ni ekɔɔ wɔgbii nɛɛ ahe yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
8 Amrɔ nɛɛ shihilɛ lɛ mli ewo wu po fe bɔ ni eji dani Noa gbii lɛ amli Nu Afua lɛ ba, beni “awo shikpɔŋ lɛ nɔ obɔ kɛ yiwalɛ” lɛ. Nakai beaŋ lɛ, gbɔmɛi lɛ ateŋ mɛi babaoo kpoo akɛ amɛaatsake amɛtsui yɛ amɛgbɛi fɔji lɛ ahe. Enɛ hewɔ lɛ, Nyɔŋmɔ kɛɛ: “Shikpɔŋ lɛ nɔ eyi obɔ kɛ yiwalɛ ni jɛ amɛ; ni naa, mibakpata amɛ . . . hiɛ.” Nu Afua lɛ kɛ nakai yiwalɛ je lɛ ba naagbee.—1 Mose 6:11, 13; 7:17-24.
Adesai Nyɛŋ Amɛkɛ Kpɔmɔ Aba
9, 10. Mɛni hewɔ esaaa ni wɔkɛ wɔhiɛ fɔ̃ɔ adesai anɔ kɛha kpɔmɔ lɛ?
9 Ani adesai amɔdɛŋbɔi baanyɛ ajie wɔ kɛjɛ shihilɛi fɔji nɛɛ amli? Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ haa hetoo akɛ: “Nyɛkaŋɔa nyɛhiɛ nyɛfɔa lumɛi loo gbɔmɔ bi ko ni yelikɛbuamɔ ko bɛ edɛŋ lɛ nɔ.” “Adesa ni nyiɛ nɛɛ, bɔ ni eeetsɔ ejaje enajifaamɔi eha lɛ, ebɛ edɛŋ.” (Lala 146:3; Yeremia 10:23) Yinɔsane be afii akpei abɔ ni eho lɛ ema nakai anɔkwalei lɛ anɔ mi. Adesai eka maŋkwramɔ, shika helɛtemɔ, kɛ shihilɛ gbɛjianɔtoi ni asusu he dã lɛ fɛɛ eko amɛkwɛ, shi shihilɛ lɛ miiwo wu. Eji adesai atsabaa ko yɛ kulɛ, kɛbashi amrɔ nɛɛ eje kpo faŋŋ ni ana. Yɛ no najiaŋ lɛ, shihilɛ diɛŋtsɛ ni wɔnaa ji akɛ, “gbɔmɔ yeɔ enaanyo gbɔmɔ nɔ ni ekɛyeɔ ehe awui.”—Jajelɔ 8:9; Abɛi 29:2; Yeremia 17:5, 6.
10 Afii fioo ni eho nɛ lɛ, tsutsu U.S. maŋ shweshweeshwe feemɔ he ŋaawolɔ Zbigniew Brzezinski wie akɛ: “Sane naamuu ni anyɛŋ ajo naa foi yɛ shihilɛ ni yaa nɔ yɛ jeŋ muu fɛɛ he lɛ tsɔɔ akɛ kwasafoŋ basabasafeemɔi, maŋkwramɔŋ toiŋjɔlɛ ni bɛ, shika helɛtemɔ mli naagbai, kɛ majimaji ateŋ béi baafee nɔ ni baagbɛ ashwã.” Ekɛfata he akɛ: “Oshara ni kã adesai ahiɛ lɛ [ji] mla nɔ ni ayeee yɛ jeŋ muu fɛɛ.” Bɔ ni ewie je lɛŋ shihilɛi ahe eha nɛɛ ja pɛpɛɛpɛ ŋmɛnɛ. Beni ewieɔ yinɔ ni yiwalɛ efa yɛ mli waa nɛɛ he lɛ, adafitswaa sane ko ni aŋma yɛ New Haven, Connecticut, Register lɛ mli lɛ jaje akɛ: “Etamɔ nɔ ni shihilɛ lɛ kudɔmɔ eje wɔdɛŋ kɛshɛ shɔŋŋ tsɔ fe bɔ ni wɔbaanyɛ wɔtsĩ naa.” Dabi, anyɛŋ atsĩ je nɛɛ fitemɔ ni yaa nɔ lɛ naa, ejaakɛ gbalɛ ni kɔɔ “naagbee gbii” nɛɛ ahe lɛ kɛɛ hu akɛ: “Gbɔmɛi fɔji kɛ shishiulɔi aaawo wu yɛ efɔŋ mli; amɛlakaa mɛi ni amɛ hu alakaa amɛ.”—2 Timoteo 3:13.
11. Mɛni hewɔ adesai amɔdɛŋbɔi nyɛŋ atsake shihilɛi ni mli woɔ wu lɛ sɛɛsɛɛ lɛ?
11 Adesai nyɛŋ atsake shihilɛi ni yaa nɔ nɛɛ sɛɛsɛɛ ejaakɛ Satan ji “je nɛŋ nyɔŋmɔ lɛ.” (2 Korintobii 4:4) Hɛɛ, “jeŋ muu lɛ fɛɛ kã mɔ fɔŋ lɛ mli.” (1 Yohane 5:19; kwɛmɔ Yohane 14:30 hu.) Biblia lɛ wieɔ wɔ gbii nɛɛ ahe yɛ gbɛ ni ja nɔ akɛ: “Kpoo hã mɛi ni yɔɔ shikpɔŋ lɛ nɔ kɛ ŋshɔ hiɛ lɛ! ejaakɛ abonsam lɛ ekpeleke shi kɛba nyɛŋɔɔ, egri naakpa, ni ele akɛ be fioo kɛkɛ eyɔɔ.” (Kpojiemɔ 12:12) Satan le akɛ enɔyeli lɛ kɛ eje lɛ miihe aba naagbee, no hewɔ lɛ etamɔ “jata ni hũuɔ eetao mɔ ni eeemi.”—1 Petro 5:8.
Kpɔmɔ Ebɛŋkɛ—Kɛha Namɛi?
12. Kpɔmɔ miibɛŋkɛ kɛha namɛi?
12 Jaramɔ shihilɛi ni yɔɔ shikpɔŋ nɔ, ni emli waa kɛyaa nɔ lɛ ji odaseyeli ni mli kã shi faŋŋ, ni tsɔɔ akɛ tsakemɔ kpele—lɛlɛŋ, kpɔmɔ kpeteŋkpele—ebɛŋkɛ kpaakpa! Kɛha namɛi? Kpɔmɔ miibɛŋkɛ kɛha mɛi ni boɔ kɔkɔbɔɔ okadii lɛ atoi ni amɛtsuɔ he nii yɛ gbɛ ni sa nɔ lɛ. Klɛŋklɛŋ Yohane 2:17 tsɔɔ nɔ ni esa akɛ afee: “Je lɛ [Satan nibii agbɛjianɔtoo lɛ] hoɔ eyaa kɛ emli sɛɛdii nii lɛ; shi mɔ ni feɔ Nyɔŋmɔ suɔmɔnaa nii lɛ hiɔ shi kɛyaa naanɔ.” (Wɔma efã ko nɔ mi.)—Kwɛmɔ 2 Petro 3:10-13 hu.
13, 14. Yesu mã bɔ ni ehe hiaa ni wɔshi kpe lɛ nɔ mi yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
13 Yesu gba efɔ shi akɛ etsɛŋ ni abaabɛɛ shihilɛ fɔŋ ni yɔɔ ŋmɛnɛ nɛɛ kɛya kwraa yɛ haomɔ be ko ni “anako nɔ dã kɛjɛ je lɛŋ shishijee mli kɛbashi ŋmɛnɛŋmɛnɛ, ni asaŋ anaŋ enɔ gbi ko gbi ko dɔŋŋ” lɛ mli. (Mateo 24:21) No hewɔ ni ebɔ kɔkɔ akɛ: “Nyɛhiɛ ahia nyɛhe nɔ, koni fufeemɔ kɛ dãatɔɔ kɛ daaŋ ŋmaa he haomɔi akahe nyɛtsuii, ni nakai gbi lɛ miibati nyɛ shi trukaa; ejaakɛ ebaaba mɛi fɛɛ ni hiɔ shikpɔŋ muu lɛ fɛɛ nɔ lɛ anɔ tamɔ tsɔne. No hewɔ lɛ nyɛsaraa be fɛɛ be ni nyɛsɔlea, koni nyɛnyɛ nii ni baaba nɛɛ fɛɛ mli nyɛje.”—Luka 21:34-36.
14 Mɛi ni ‘hiɛ hiɔ amɛhe nɔ’ ni ‘amɛsaraa’ lɛ baatao nɔ ni ji Nyɔŋmɔ suɔmɔnaa nii koni amɛfee. (Abɛi 2:1-5; Romabii 12:2) Mɛnɛɛmɛi ji mɛi ni ‘baaje’ hiɛkpatamɔ ni etsɛŋ ni akɛbaaba Satan gbɛjianɔtoo lɛ nɔ lɛ ‘mli’ lɛ. Ni amɛbaanyɛ amɛna hekɛnɔfɔɔ kwraa kɛmɔ shi akɛ abaakpɔ̃ amɛ.—Lala 34:16; Abɛi 10:28-30.
Kpɔlɔ Wulu Fe Fɛɛ Lɛ
15, 16. Namɔ ji Kpɔlɔ ni fe fɛɛ lɛ, ni mɛni hewɔ wɔyɔɔ nɔmimaa akɛ ekojomɔi lɛ baafee jalɛ kojomɔi lɛ?
15 Kɛji abaakpɔ̃ Nyɔŋmɔ tsuji lɛ, no lɛ ehe miihia ni ajie Satan kɛ ejeŋ muu fɛɛ nibii agbɛjianɔtoo lɛ fɛɛ kɛya kwraa. Enɛ biɔ kpɔmɔ jɛɛhe ko ni yɔɔ hewalɛ kwraa fe adesai. Nakai jɛɛhe lɛ ji Yehowa Nyɔŋmɔ, Maŋtsɛ ni Nɔ Kwɔ Fe Fɛɛ, jeŋ muu fɛɛ ni yɔɔ naakpɛɛ nɛɛ Bɔlɔ ofe lɛ. Lɛ ji Kpɔlɔ ni fe fɛɛ: “Mi, mi nɔŋŋ, miji Yehowa lɛ, ni yiwalaherelɔ ko bɛ, ja mi!”—Yesaia 43:11; Abɛi 18:10.
16 Yehowa mli ji he ni hewalɛ, nilee, jalɛsaneyeli, kɛ suɔmɔ ni nɔ kwɔ fe fɛɛ yɔɔ. (Lala 147:5; Abɛi 2:6; Yesaia 61:8; 1 Yohane 4:8) No hewɔ lɛ, kɛ etsu ekojomɔi ahe nii lɛ, wɔbaanyɛ wɔná nɔmimaa akɛ enifeemɔi lɛ baafee jalɛ nifeemɔi. Abraham bi akɛ: “Ani shikpɔŋ fɛɛ nɔ kojolɔ lɛ ekojoŋ jalɛ kojomɔ?” (1 Mose 18:24-33) Paulo wie waa akɛ: “Ani Nyɔŋmɔ yeɔ sane ko ni ejaaa? Dabida!” (Romabii 9:14) Yohane ŋma akɛ: “Hɛɛ, [Yehowa, NW] Nyɔŋmɔ Ofe, anɔkwa kɛ jalɛ ji okojomɔi lɛ.”—Kpojiemɔ 16:7.
17. Yehowa tsuji ni hi shi yɛ blema lɛ ná hekɛnɔfɔɔ yɛ eshiwoi amli yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
17 Kɛ́ Yehowa kɛ kpɔmɔ he shiwoo hã lɛ, bɔ fɛɛ bɔ ni fee lɛ, ebaaha eba mli. Yoshua wie akɛ: “Nibii kpakpai fɛɛ ni Yehowa wo . . . shi yɛ he lɛ, emli ekome folo ekaaa shi.” (Yoshua 21:45) Salomo jaje akɛ: “Shiwoi fɛɛ ni . . . ewo lɛ, emli wiemɔ kome folo efeko yaka.” (1 Maŋtsɛmɛi 8:56) Bɔfo Paulo tsɔɔ mli akɛ Abraham “yiŋ efeee lɛ kɔshikɔshi . . . tamɔ akɛ eheee eyeee, shi moŋ . . . eyɛ hewalɛ yɛ nɔ jogbaŋŋ, akɛ, nɔ ni [Nyɔŋmɔ] ewo he shi lɛ, eeenyɛ efee hu.” Sara hu, “[Nyɔŋmɔ] mɔ ni wo shi lɛ, ebu lɛ anɔkwafo.”—Romabii 4:20, 21; Hebribii 11:11.
18. Mɛni hewɔ Yehowa tsuji ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ baanyɛ aná hekɛnɔfɔɔ akɛ abaakpɔ̃ amɛ lɛ?
18 Ákɛ mɔ ni tamɔɔɔ adesai lɛ, anyɛɔ akɛ he fɔ̃ɔ Yehowa nɔ kwraa, ni eyeɔ ewiemɔi anɔ. “Yehowa Zebaot ekã kita akɛ: ‘Lɛlɛŋ, bɔ ni misusu lɛ, nakai ebaaba mli, ni bɔ ni mito miyiŋ lɛ, nakai ebaama shi.’ ” (Yesaia 14:24) No hewɔ lɛ kɛ Biblia lɛ kɛɛ akɛ “Nuntsɔ [Yehowa, NW] le bɔ ni efeɔ ejieɔ jalɔi yɛ kaa mli, kɛ bɔ ni efeɔ etoɔ mɛi fɔji yɛ piŋmɔ mli kɛyashi kojomɔ gbi lɛ nɔ” lɛ, wɔbaanyɛ wɔna hekɛnɔfɔɔ kwraa kɛmɔ shi akɛ enɛ baaba mli. (2 Petro 2:9) Kɛ́ henyɛlɔi ni he wa kɛ hiɛkpatamɔ miiwo amɛhe gbeyei po lɛ, Yehowa tsuji naa ekãa yɛ ehenumɔ, ni ejie lɛ kpo yɛ shiwoo ni ekɛha egbalɔi lɛ ekome mli lɛ hewɔ, akɛ: “Amɛkɛo aaawu, shi amɛnyɛŋo; ejaakɛ mikɛo yɛ, ni majieo, Yehowa kɛɛ.”—Yeremia 1:19; Lala 33:18, 19; Tito 1:2.
Kpɔmɔ yɛ Blema Beaŋ
19. Mɛɛ gbɛ nɔ Yehowa tsɔ ejie Lot, ni etamɔ wɔgbii nɛɛ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
19 Wɔbaanyɛ wɔna hewalɛwoo babaoo kɛtsɔ Yehowa blema yiwalaheremɔ nifeemɔi lɛ ekomɛi ahesusumɔ nɔ. Akɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ, Sodoma kɛ Gomora efɔŋ feemɔ lɛ “hao” Lot waa diɛŋtsɛ. Shi Yehowa nu “bolɔmɔ” ni abolɔ kɛte shi awo nakai maŋtiasei lɛ. Yɛ be ni sa mli lɛ, etsu bɔfoi kɛtee koni amɛyawo Lot kɛ eweku lɛ hewalɛ ni amɛshi nakai kpokpaa lɛ nɔ amrɔ nɔŋŋ. Mɛni jɛ mli ba? Yehowa “jie Lot, jalɔ lɛ,” “ni Sodoma kɛ Gomora maji lɛ hu eshã ni eha amɛtsɔmɔ lamulu.” (2 Petro 2:6-8; 1 Mose 18:20, 21) Ŋmɛnɛ hu, Yehowa nuɔ bolɔmɔ ni abolɔɔ kɛteɔ shi awoɔ je nɛɛ efɔŋ feemɔ kpele lɛ. Kɛ́ eŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ bɔfoi lɛ gbe amɛ odaseyeli nitsumɔ ni he hiaa lɛ naa kɛyashɛ he ni esumɔɔ lɛ, ebaafee nii ni ekɛte shi ewo je nɛɛ ni ebaajie etsuji taakɛ ejie Lot lɛ.—Mateo 24:14.
20. Tsɔɔmɔ bɔ ni Yehowa jie blema Israel kɛjɛ Mizraim lɛ mli.
20 Aye Nyɔŋmɔ webii akpekpei abɔ nyɔŋ yɛ blema Mizraim. Yehowa wie yɛ amɛhe akɛ: “Amɛbolɔmɔ ni amɛbolɔɔ . . . lɛ minu, ejaakɛ mile amɛ nidɔɔnii lɛ. Ni [miikpeleke] shi ni mibajie amɛ.” (2 Mose 3:7, 8) Shi, beni éha Nyɔŋmɔ webii lɛ etee lɛ, Farao tsake ejwɛŋmɔ ni ekɛ esraafoi ata ni he wa lɛ nyiɛ amɛsɛɛ. Israelbii lɛ bafee tamɔ mɛi ni Ŋshɔ Tsuru lɛ esá amɛ naa. Shi kɛlɛ, Mose kɛɛ: “Nyɛkashea gbeyei, nyɛdamɔa shi shiŋŋ, ni nyɛkwɛa nyɛyiwala ni Yehowa baahere ŋmɛnɛ nɛɛ.” (2 Mose 14:8-14) Yehowa gbá Ŋshɔ Tsuru lɛ mli enyɔ, ni Israelbii lɛ jo foi. Farao asraafoi lɛ kɛ foi tiu amɛ, shi Yehowa kɛ ehewalɛ lɛ tsu nii, ni eha “ŋshɔ lɛ tsĩmɔ amɛnɔ; amɛshiu taakɛ sumui yɛ nui ni yɔɔ hãmãhãmã lɛ mli.” Yɛ sɛɛ mli lɛ, Mose kɛ mlifilimɔ la kɛjie Yehowa yi akɛ: “Namɔ tamɔo ni ohiɛ yɔɔ nyam yɛ krɔŋkrɔŋ feemɔ mli, ni ohe yɔɔ gbeyei, ni ajieɔ oyi, ni ofeɔ naakpɛɛ nii hu?”—2 Mose 15:4-12, 19.
21. Mɛɛ gbɛ nɔ atsɔ ahere Yehowa webii ayiwala kɛjɛ Amon, Moab, kɛ Seir bii lɛ adɛŋ?
21 Yɛ be kroko hu mli lɛ, henyɛlɔi amaji ni ji Amon, Moab, kɛ Seir (Edom) kɛ hiɛkpatamɔ wo Yehowa webii lɛ ahe gbeyei. Yehowa wie akɛ: “Nyɛkashea gbeyei ni nyɛtsui akafãa yɛ nɛkɛ [henyɛlɔi ata] babaoo nɛɛ hewɔ; ejaakɛ ta lɛ jeee nyɛnɔ ni, shi moŋ Nyɔŋmɔ nɔ ni! . . . Jeee nyɛ nyɛbaawu ta nɛɛ . . . Nyɛdamɔa shi shiŋŋ ni nyɛkwɛa nyɛyiwala ni Yehowa baahere.” Yehowa jie ewebii lɛ kɛtsɔ yiŋfutumɔ ni ekɛwo henyɛlɔi lɛ ateŋ, ni no ha amɛgbegbee amɛ diɛŋtsɛ amɛhe lɛ nɔ.—2 Kronika 20:15-23.
22. Mɛɛ naakpɛɛ jiemɔ kɛjɛ Ashur dɛŋ Yehowa kɛha Israel?
22 Beni Ashur Jeŋ Hewalɛ lɛ te shi ewo Yerusalem lɛ, Maŋtsɛ Sanherib bɔ Yehowa ahora kɛtsɔ wiemɔ ni ekɛ gbɔmɛi ni yɔɔ gbogbo lɛ nɔ lɛ wie lɛ nɔ, akɛ: “Nɛkɛ shikpɔji [ni miye amɛnɔ kunim] nɛɛ anyɔŋmɔi lɛ fɛɛ ateŋ namɛi ehere amɛshikpɔŋ yiwala kɛjɛ midɛŋ, hewɔ ni Yehowa lɛ, lɛ lɛ eeehere Yerusalem yiwala kɛaajɛ midɛŋ lɛ?” Ekɛɛ Nyɔŋmɔ tsuji lɛ akɛ: “Nyɛkahãa Hezekia miiha nyɛkɛ nyɛhiɛ miifɔ Yehowa nɔ akɛ: ‘Yehowa baahere wɔyiwala kɛ̃.’ ” Kɛkɛ ni Hezekia kɛ ekãa kɛ hiɛdɔɔ sɔle waa kɛha kpɔmɔ, “koni shikpɔŋ lɛ nɔ maŋtsɛyelii fɛɛ aná ale akɛ bo okometoo ji Yehowa!” Yehowa tswia Ashur asraafoi 185,000 nii ni amɛgboi, ni ajie Nyɔŋmɔ tsuji lɛ. Yɛ sɛɛ mli lɛ, Sanherib bii lɛ gbe lɛ beni ejaa epasa nyɔŋmɔ lɛ.—Yesaia, yitsei 36 kɛ 37.
23. Mɛɛ sanebimɔi ehe hiaa ni aha hetoo yɛ kpɔmɔ he ŋmɛnɛ?
23 Eka shi faŋŋ akɛ wɔbaanyɛ wɔna ekãa kɛji wɔna bɔ ni Yehowa jie ewebii yɛ naakpɛɛ gbɛ nɔ, yɛ blema beaŋ lɛ. Shi ŋmɛnɛ hu? Mɛɛ oshara shihilɛ etsɛŋ ni etsuji anɔkwafoi baabote mli, ni ehe baahia ni ejie amɛ kɛjɛ mli yɛ naakpɛɛ gbɛ nɔ? Mɛni hewɔ émɛ aahu kɛbashi amrɔ nɛɛ dani ebaajie amɛ lɛ? Mɛɛ gbɛ nɔ Yesu wiemɔi ni ewie nɛɛ aaaba mli yɛ, akɛ: “Beni nibii nɛɛ aaatsɔ̃ naa shi lɛ, no lɛ nyɛkwɛa ŋwɛi ni nyɛholea nyɛyitsei anɔ, ejaakɛ nyɛkpɔmɔ lɛ miibɛŋkɛ”? (Luka 21:28) Ni mɛɛ gbɛ nɔ Nyɔŋmɔ tsuji ni egboi momo lɛ aaatsɔ ana kpɔmɔ? Nikasemɔ ni nyiɛ sɛɛ lɛ baasusu sanebimɔi nɛɛ ahe.
Sanebimɔi ni Akɛtiɔ Mli
◻ Mɛni hewɔ kpɔmɔ he hiamɔ kpele yɔɔ lɛ?
◻ Mɛni hewɔ esaaa ni wɔkɛ wɔhiɛ fɔ̃ɔ adesai anɔ kɛha kpɔmɔ lɛ?
◻ Kpɔmɔ ebɛŋkɛ kɛha namɛi?
◻ Mɛni hewɔ wɔbaanyɛ wɔná hekɛnɔfɔɔ akɛ Yehowa baakpɔ̃ wɔ lɛ?
◻ Mɛɛ blema beaŋ kpɔmɔi ahe nɔkwɛmɔ nii woɔ wɔ hewalɛ?
[Mfoniri ni yɔɔ baafa 10]
Abraham fata mɛi ni ná Yehowa mli hekɛnɔfɔɔ kɛmɔ shi lɛ ahe