Buu-Mɔɔ INTANƐT NƆ WOJIATOOHE
Buu-Mɔɔ
INTANƐT NƆ WOJIATOOHE
Ga
@
  • ɛ
  • ɔ
  • ɛ́
  • ɛ̃
  • ɔ̃
  • ã
  • ŋ
  • á
  • BIBLIA
  • WOJI
  • ASAFOŊ KPEEI
  • “Ja Nii Nɛɛ Fɛɛ Eba Mli Dã”
    Buu-Mɔɔ—1999 | May 1
    • “Ja Nii Nɛɛ Fɛɛ Eba Mli Dã”

      “Yesu here nɔ ekɛɛ amɛ akɛ: ‘. . . Ja nii nɛɛ fɛɛ eba mli dã, shi kɛlɛ naagbee lɛ shɛko.’”​—⁠MATEO 24:​4-6.

      1. Mɛɛ saneyitso esa akɛ wɔná he miishɛɛ waa?

      ŊWANEJEE ko bɛ he akɛ oyɛ owala kɛ owɔsɛɛ be he miishɛɛ waa. Kɛ́ nakai lɛ, no lɛ esa akɛ oná sane ko ni hé C. T. Russell jwɛŋmɔ waa yɛ afi 1877 mli tɔ̃ɔ lɛ hu he miishɛɛ. Russell, mɔ ni to Buu Mɔɔ Asafo lɛ shishi yɛ sɛɛ mli lɛ, ŋma wolo ni gbɛi ji The Object and Manner of Our Lord’s Return. Nɛkɛ wolo bibioo ni hiɛ baafai 64 nɛɛ wie Yesu sɛɛkuu, loo ba ní eeeba wɔsɛɛ lɛ he.[1] (Yohane 14:⁠3) Be ko beni eyɔɔ Mu Gɔŋ lɛ nɔ lɛ, ebɔfoi lɛ bi lɛ nakai sɛɛkuu lɛ he sane, akɛ: “Mɛɛ be mli nibii nɛɛ baaba, ni mɛni baafee ba ni oba lɛ [loo, “obaa lɛ,” King James Version] kɛ nibii agbɛjianɔtoo lɛ naagbee lɛ he okadi?”​—⁠Mateo 24:⁠3, NW.

      2. Mɛni hewɔ ayɔɔ susumɔi ni kɛ amɛhe kpãaa gbee yɛ nɔ ni Yesu gba efɔ̃ shi lɛ he lɛ?

      2 Ani ole Yesu hetoo lɛ ni onuɔ shishi hu? Anaa yɛ Sanekpakpai lɛ ateŋ etɛ mli. Nilelɔ D. A. Carson wie akɛ: “Biblia mli yitsei fioo komɛi pɛ etée gbeekpamɔ ni baaa shishitsɔɔlɔi ateŋ lɛ babaoo shi fe Mateo 24 kɛ saji ni kɛ lɛ nyiɛɔ pɛpɛɛpɛ, ni yɔɔ Marko 13 kɛ Luka 21 lɛ.” Kɛkɛ ni etsɔɔ lɛ diɛŋtsɛ ejwɛŋmɔ​—⁠tamɔ adesai asusumɔi krokomɛi ni teɔ shi woɔ amɛhe lɛ nɔŋŋ.[2] Yɛ afii oha loo nɔ̃ ní eho lɛ mli lɛ, nɛkɛ susumɔi nɛɛ amli babaoo jie hemɔkɛyeli ni abɛ lɛ kpo. Mɛi ni hiɛ nakai susumɔi lɛ wieɔ akɛ Yesu ekɛɛɛ nɔ ni wɔkaneɔ yɛ Sanekpakpai lɛ amli lɛ kɔkɔɔkɔ, ákɛ atsake ewiemɔ lɛ kwraa yɛ sɛɛ mli, aloo ákɛ nɔ ni egba efɔ̃ shi lɛ baaa mli​—⁠ni shitee-kɛ-woo wiemɔi ni mli wawai hã susumɔi nɛɛ hé shi. Shishitsɔɔlɔi lɛ ateŋ mɔ kome po susu Marko Sanekpakpa lɛ he ‘yɛ Mahayana-Buddhabii ajeŋ nilee shishinumɔ naa’![3]

      3. Te Yehowa Odasefoi susuɔ Yesu gbalɛ lɛ he amɛhaa tɛŋŋ?

      3 Nɔ ni tamɔɔɔ enɛ lɛ, Yehowa Odasefoi kpɛlɛɔ bɔ ni Biblia lɛ ji anɔkwale, ní anyɛɔ akɛ he fɔ̃ɔ nɔ lɛ nɔ, ni nɔ ni Yesu kɛɛ bɔfoi ejwɛ ni kɛ lɛ yɔɔ Mu Gɔŋ lɛ nɔ lɛ beni eshwɛ gbii etɛ dani ebaagbo lɛ hu fata he. Kɛjɛ C. T. Russell gbii lɛ amli aahu kɛbaa nɛɛ, Nyɔŋmɔ webii etee nɔ amɛná gbalɛ ní Yesu kɛha yɛ jɛmɛ lɛ he shishinumɔ ni mli kã shi faŋŋ. Ni Buu-Mɔɔ etee nɔ etsɔɔ bɔ ni amɛnuɔ gbalɛ nɛɛ shishi amɛhaa lɛ mli faŋŋ lolo, yɛ nyɛsɛɛ afii fioo ní eho nɛɛ amli. Ani onu nakai sane lɛ shishi jogbaŋŋ, akɛni onaa hewalɛ ni enáa yɛ oshihilɛ nɔ lɛ hewɔ?a Hã wɔsaa wɔsusu he ekoŋŋ.

      Mlibaa ni Yɔɔ Gbeyei Kã Amɛhiɛ Nɔŋŋ

      4. Mɛni hewɔ ekolɛ bɔfoi lɛ bi Yesu wɔsɛɛ be he sane lɛ?

      4 Bɔfoi lɛ le akɛ Yesu ji Mesia lɛ. No hewɔ lɛ beni amɛnu ní etsĩ egbele, eshitee, kɛ esɛɛkuu lɛ tã lɛ, eka shi faŋŋ akɛ, amɛbaasusu akɛ, ‘Kɛ́ Yesu gbo ní etee lɛ, te ebaafee tɛŋŋ eha naakpɛɛ nibii ni akpaa gbɛ akɛ Mesia lɛ baatsu lɛ aba mli?’ Kɛfata he lɛ, Yesu wie Yerusalem kɛ esɔlemɔtsu lɛ naagbee he. Ekolɛ bɔfoi lɛ baasusu akɛ, ‘Mɛɛ be, ni mɛɛ gbɛ nɔ enɛ baatsɔ aba?’ Beni amɛbɔɔ mɔdɛŋ ní amɛnu nibii nɛɛ ashishi lɛ, bɔfoi lɛ bi akɛ: “Tsɔɔmɔ wɔ be mli ni aaafee nii nɛɛ, kɛ be mli ni nii nɛɛ fɛɛ kwa aaaba mli lɛ he okadi.”​—⁠Marko 13:4; Mateo 16:​21, 27, 28; 23:⁠37–​24:⁠2.

      5. Nɔ ni Yesu kɛɛ lɛ ná emlibaa yɛ klɛŋklɛŋ afii oha lɛ mli yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?

      5 Yesu gba efɔ̃ shi akɛ tai, hɔji, tsɛŋemɔ helai, shikpɔŋ hosomɔi, hetsɛ̃ kɛ yiwaa ni akɛaaba Kristofoi anɔ, kɛ amale mesiai aaaba, kɛ Maŋtsɛyeli lɛ he sanekpakpa lɛ shiɛmɔ yɛ he fɛɛ he. No sɛɛ dani naagbee lɛ baaba. (Mateo 24:​4-​14; Marko 13:​5-​13; Luka 21:​8-​19) Yesu wie enɛ yɛ afi 33 Ŋ.B. lɛ shishijee gbɛ. Yɛ afii nyɔŋmai fioo ni nyiɛ sɛɛ lɛ amli lɛ, ekaselɔi ni hiɛ yɔɔ amɛhe nɔ lɛ nyɛ amɛyoo akɛ nibii ní egba efɔ̃ shi lɛ miiba mli anɔkwale, yɛ gbɛ ni sa kadimɔ nɔ. Hɛɛ, yinɔsane maa nɔ mi akɛ okadi lɛ ná mlibaa yɛ nakai beaŋ, ni no kɛ Yudafoi anibii agbɛjianɔtoo lɛ ba enaagbee yɛ Romabii lɛ adɛŋ yɛ afi 66-​70 Ŋ.B. Mɛɛ gbɛ nɔ enɛ tsɔ eba?

      6. Mɛni tee nɔ yɛ Romabii lɛ kɛ Yudafoi lɛ ateŋ yɛ afi 66 Ŋ.B.?

      6 Yɛ Yudea latsaa be ni jeŋ dɔɔ lɛ mli, yɛ afi 66 Ŋ.B. lɛ, Yudafoi Hiɛdɔlɔi nyiɛ hiɛ ni ayatutua Roma bulɔi ni yɔɔ mɔɔ ni bɛŋkɛ Yerusalem sɔlemɔtsu lɛ mli lɛ, ni enɛ je basabasafeemɔ shishi yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ hei krokomɛi. Nilelɔ Heinrich Graetz tsɔɔ mli yɛ History of the Jews wolo lɛ mli akɛ: “Cestius Gallus, ní enitsumɔ ákɛ Syria Amralo lɛ ji ní ehiɛ woo ni Roma asraafoi lɛ yɔɔ lɛ mli lɛ, . . . nyɛɛɛ ekwɛ atuatsemɔ ni gbɛɔ eshwãa kɛbɔleɔ lɛ lɛ dɔŋŋ ní ebɔɔɔ mɔdɛŋ akɛ eeetsĩ egbɛɛ-kɛ-shwãmɔ naa. Etsɛ́ esraafoi akui lɛ fɛɛ kɛba, ni lumɛi ni bɛŋkɛ lɛ lɛ hu jɛ amɛsuɔmɔ mli amɛha asraafoi bafata he.” Nɛkɛ asraafoi 30,000 nɛɛ babɔ nsara amɛwo Yerusalem he. Yɛ nɔmɔ fioo sɛɛ lɛ, Yudafoi lɛ gbala amɛhe shi kɛtee gbogboi lɛ asɛɛ, yɛ sɔlemɔtsu lɛ masɛi. “Romabii lɛ tutua gbogboi lɛ waa, yɛ gbii enumɔ ní tsara nɔ kɛba lɛ amli, shi be fɛɛ be lɛ, Yudeabii lɛ atawuu nii lɛ nyɛɔ amɛnɔ ni amɛgbalaa amɛhe shi kɛyaa sɛɛ. Gbi ni ji ekpaa lɛ nɔ dani amɛnyɛ amɛtsa kooyigbɛ gbogbo lɛ fã ni yɔɔ Sɔlemɔtsu lɛ hiɛ gbɛ lɛ shishi.”[4]

      7. Mɛni hewɔ Yesu kaselɔi nyɛ amɛsusu saji ahe yɛ gbɛ ni yɔɔ srɔto nɔ yɛ Yudafoi pii ahe lɛ?

      7 Bo diɛŋtsɛ susumɔ bɔ ni Yudafoi lɛ ayiŋ baafutu amɛ aha, akɛni amɛnu he yɛ be kplaŋŋ mli akɛ Nyɔŋmɔ baabu amɛ kɛ amɛmaŋtiase krɔŋkrɔŋ lɛ he lɛ he okwɛ! Shi kɛlɛ, átsɔ hiɛ ábɔ Yesu kaselɔi lɛ kɔkɔ momo akɛ amanehulu ko miimɛ Yerusalem. Yesu egba efɔ̃ shi akɛ: “Ogbii miiba, ni ohenyɛlɔi lɛ aaatsa bu awo ohe, ni amɛaabɔleo kpula ni amɛaasá oyi yɛ he fɛɛ he, ni amɛaaŋɔo amɛtswa shi kɛ obii ni yɔɔ omli lɛ, ni amɛshiŋ tɛ kome yɛ ekroko nɔ yɛ omli.” (Luka 19:​43, 44) Shi ani no baatsɔɔ gbele kɛha Kristofoi ni yɔɔ Yerusalem yɛ afi 66 Ŋ.B. lɛ?

      8. Mɛɛ amanehulu Yesu gba efɔ̃ shi, ni namɛi ji “halamɔbii” ní amɛhewɔ lɛ abaafo gbii lɛ anɔ kpitioo lɛ?

      8 Beni ehaa bɔfoi lɛ hetoo yɛ Mu Gɔŋ lɛ nɔ lɛ, Yesu gba efɔ̃ shi akɛ: “Nakai gbii lɛ amli lɛ amanehulu aaaba ní anako nɔ dã kɛjɛ jeŋ ni Nyɔŋmɔ bɔ lɛ shishijee mli aahu kɛbashi ŋmɛnɛŋmɛnɛ, ni asaŋ anaŋ enɔ dɔŋŋ. Ni ja [Yehowa, NW] fo gbii lɛ anɔ, kɛ́ jeee nakai lɛ, ahereŋ heloo ko heloo ko yiwala; shi halamɔbii ni ehala lɛ ahewɔ lɛ efo gbii lɛ anɔ.” (Marko 13:​19, 20; Mateo 24:​21, 22) No hewɔ lɛ abaafo gbii lɛ anɔ ni abaahere “halamɔbii lɛ” ayiwala. Namɛi ni? Eka shi faŋŋ akɛ jeee Yudafoi atuatselɔi ní kɛɔ akɛ amɛjáa Yehowa, shi amɛkpoo e-Bi lɛ. (Yohane 19:​1-7; Bɔfoi lɛ Asaji 2:​22, 23, 36) Anɔkwa halamɔbii ní hi shi yɛ nakai beaŋ lɛ ji nakai Yudafoi kɛ mɛi ni jeee Yudafoi, ní ná Yesu mli hemɔkɛyeli akɛ Mesia kɛ Yiwalaherelɔ lɛ. Nyɔŋmɔ hala nakai mɛi lɛ, ni ekɛ amɛ fee mumɔŋ maŋ hee, ni ji “Nyɔŋmɔ Israel lɛ,” yɛ Pentekoste afi 33 Ŋ.B.​—⁠Galatabii 6:​16; Luka 18:7; Bɔfoi lɛ Asaji 10:​34-​45; 1 Petro 2:⁠9.

      9, 10. ‘Afo’ gbii ni ji Roma tutuamɔ lɛ ‘nɔ kpitioo’ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ, ni mɛni jɛ mli ba?

      9 Ani ‘afo gbii lɛ anɔ’ ni ahere halamɔbii ni afɔ amɛ mu, ní yɔɔ Yerusalem lɛ ayiwala? Nilelɔ Graetz tsɔɔ mli akɛ: “[Cestius Gallus] susuuu akɛ nilee yɛ mli akɛ eeetsá ta ni ewuɔ eshiɔ hiɛdɔlɔi ni jieɔ ekãafeemɔ kpo lɛ nɔ, ní eje tafãa kakadaŋŋ shishi yɛ nakai be lɛ mli, be mli ni etsɛŋ kwraa ni gbo nugbɔnɛmɔ lɛ baaje shishi . . . ni ekolɛ ehaŋ asraafoi lɛ anine ashɛ niyenii nɔ lɛ. Yɛ enɛ hewɔ lɛ, ekolɛ esusu akɛ nilee yɛ mli babaoo akɛ egbala ehe shi moŋ.” Bɔ fɛɛ bɔ ni Cestius Gallus susu lɛ, Roma asraafoi lɛ gbala amɛhe shi kɛjɛ maŋtiase lɛ mli, ni Yudafoi lɛ tiu amɛ ni amɛgbe amɛteŋ mɛi babaoo diɛŋtsɛ.[5]

      10 Nakai Romabii lɛ ahe shi ni amɛgbala ní yɔɔ naakpɛɛ lɛ ŋmɛ gbɛ ni ahere “heloo”​—⁠ni ji Yesu kaselɔi ni yɔɔ oshara mli yɛ Yerusalem⁠—⁠lɛ ayiwala. Yinɔsane eŋma efɔ̃ shi akɛ beni hegbɛ bibioo nɛɛ naa gbele kɛha amɛ lɛ, Kristofoi jo foi kɛshi nakai kpokpaa lɛ nɔ. Mɛɛ Nyɔŋmɔ nyɛmɔ ni ekɛleɔ nɔ ni baaba wɔsɛɛ, kɛ bɔ ni ekwɛɔ ní ejálɔi aná yibaamɔ lɛ ajieɔ lɛ kpo nɛkɛ! Ni kɛlɛ, Yudafoi ni heee yeee, ni tee nɔ amɛhi Yerusalem kɛ Yudea lɛ hu?

      Mɛi ni Hi Shi yɛ Be Kome Mli lɛ Baana

      11. Mɛni Yesu wie yɛ “nɛkɛ yinɔ nɛɛ” he?

      11 Yudafoi babaoo nu he akɛ amɛjamɔ gbɛjianɔtoo, ní damɔ sɔlemɔtsu lɛ nɔ lɛ, baahi shi nakai daa nɛɛ. Shi Yesu wie akɛ: “Nyɛkasea agbami tso . . . lɛ: beni eniji lɛ efrɔke ní ebɔi baai fumɔ lɛ, nyɛle akɛ latsaa be lɛ eshɛ eta. Nakai nɔŋŋ nyɛ hu, beni nyɛaana nii nɛɛ fɛɛ lɛ, nyɛlea akɛ eshɛ agbói lɛ anaa eta. Lɛɛlɛŋ, miikɛɛ nyɛ akɛ: Nɛkɛ yinɔ nɛɛ hoŋ, jaa nii nɛɛ fɛɛ eba mli dã. Ŋwɛi kɛ shikpɔŋ baaho aya; shi miwiemɔi lɛ hoŋ eyaŋ.”​—⁠Mateo 24:​32-​35; wɔma efã ko nɔ mi.

      12, 13. Te kaselɔi lɛ baanu bɔ ni Yesu wie “nɛkɛ yinɔ nɛɛ” he eha lɛ shishi amɛha tɛŋŋ?

      12 Eka shi faŋŋ akɛ Kristofoi na okadi ni nibii pii yɔɔ mli lɛ shishijee fãi lɛ amli babaoo akɛ eba mli yɛ afii ni tsɔ afi 66 Ŋ.B. hiɛ lɛ amli​—⁠tai, hɔji, kɛ Maŋtsɛyeli lɛ he sanekpakpa lɛ shiɛmɔ ni mli lɛɛ po. (Bɔfoi lɛ Asaji 11:28; Kolosebii 1:​23) Shi kɛlɛ, mɛɛ be naagbee lɛ baaba? Mɛni Yesu tsɔɔ beni ekɛɛ akɛ: ‘Nɛkɛ yinɔ nɛɛ [Hela, ge·ne·aʹ] hoŋ eyaŋ’ lɛ? Bei pii lɛ, Yesu tsɛɔ Yudafoi shitee-kɛ-wolɔi babaoo ni hi shi yɛ be kome mli, ní jamɔ mli hiɛnyiɛlɔi fata he lɛ akɛ, ‘yinɔ fɔŋ kɛ gbalafitelɔi.’ (Mateo 11:16; 12:​39, 45; 16:4; 17:17; 23:36) No hewɔ lɛ, beni ewie “nɛkɛ yinɔ nɛɛ” he ekoŋŋ yɛ Mu Gɔŋ lɛ nɔ lɛ, eka shi faŋŋ akɛ etsɔɔɔ Yudafoi aweku ni hi shi yɛ yinɔsane be fɛɛ mli lɛ fɛɛ; ni etsɔɔɔ esɛɛnyiɛlɔi lɛ hu, eyɛ mli akɛ amɛji “weku ni ahala.” (1 Petro 2:⁠9) Nakai nɔŋŋ hu Yesu ekɛɛɛ akɛ “nɛkɛ yinɔ nɛɛ” ji be sɛɛkɛlɛ ko.

      13 Shi moŋ, mɛi ni yɔɔ Yesu jwɛŋmɔ mli ji Yudafoi shitee-kɛ-wolɔi ni hi shi yɛ nakai beaŋ, ní baana okadi ni ekɛha lɛ mlibaa lɛ. Nilelɔ Joel B. Green tsɔɔ mli yɛ sane ní kɔɔ “nɛkɛ yinɔ nɛɛ,” ní yɔɔ Luka 21:​32 lɛ he akɛ: “Yɛ Sanekpakpa ni Ji Etɛ lɛ mli lɛ, ‘nɛkɛ yinɔ nɛɛ’ (kɛ wiemɔi kukuji ni tamɔ nakai lɛ) etee nɔ etsɔɔ gbɔmɛi akuu ní teɔ shi woɔ Nyɔŋmɔ yiŋtoo lɛ yɛ bei fɛɛ mli. . . . [Ekɔɔ] gbɔmɛi ni kɛ kuɛŋtimɔ tsɔɔ amɛsɛɛ amɛhaa Nyɔŋmɔ yiŋtoo lɛ ahe.”b[6]

      14. Mɛni nakai “yinɔ” lɛ na, shi nɔ ni ba yɛ Kristofoi lɛ agbɛfaŋ lɛ yɛ srɔto yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?

      14 Yinɔ fɔŋ ni ji Yudafoi shitee-kɛ-wolɔi ni nyɛ́ amɛna akɛ okadi lɛ miiba mli lɛ baana naagbee lɛ hu. (Mateo 24:​6, 13, 14) Ni amɛna hu! Roma asraafoi lɛ ku amɛsɛɛ yɛ afi 70 Ŋ.B., ni Tito, ni ji Maŋtsɛ Vespasian binuu lɛ nyiɛ amɛhiɛ. Amanehulu ní Yudafoi ní atsĩ amɛnaa awo maŋtiase lɛ mli ekoŋŋ lɛ na lɛ naa wa fe bɔ ni abaanyɛ ahe aye.c Flavius Josephus ní kɛ ehiŋmɛi na lɛ bɔ amaniɛ akɛ beni shɛɔ be mli ni Romabii lɛ kpata maŋtiase lɛ hiɛ lɛ, no mli lɛ, Yudafoi aaashɛ 1,100,000 egboi, ni aŋɔ mɛi aaafee 100,000 nom, ni etsɛɛɛ ni mɛnɛɛmɛi ateŋ mɛi pii ahiɛ kpata kɛtsɔ hɔmɔ nɔ, loo yɛ Romabii ashwɛmɔhei lɛ. Lɛɛlɛŋ, amanehulu ni ba yɛ afii 66-​70 Ŋ.B. lɛ da fe eko fɛɛ eko ní eba Yerusalem kɛ Yudafoi anibii agbɛjianɔtoo lɛ nɔ dã, loo ebaaba amɛnɔ. Kwɛ bɔ ni nɔ ni jɛ mli ba kɛha Kristofoi ní bo Yesu gbalɛ kɔkɔbɔɔ lɛ toi, ní amɛshi Yerusalem beni Roma asraafoi lɛ ku amɛsɛɛ yɛ afi 66 Ŋ.B. sɛɛ lɛ yɔɔ srɔto kwraa hã! ‘Ahere’ Kristofoi ni afɔ amɛ mu, ni ji “mɛi ní ahala” lɛ ‘ayiwala,’ loo abaa amɛyi, yɛ afi 70 Ŋ.B.​—⁠Mateo 24:​16, 22.

      Mlibaa Kroko yɛ Lolo ní Baaba

      15. Te wɔɔfee tɛŋŋ wɔná nɔmimaa akɛ Yesu gbalɛ lɛ baaná emlibaa ni da yɛ afi 70 Ŋ.B. sɛɛ?

      15 Shi kɛlɛ, jeee no ji naagbee. Yesu etsɔɔ mra kɛtsɔ hiɛ momo akɛ, yɛ maŋtiase lɛ hiɛkpatamɔ sɛɛ lɛ, ebaaba yɛ Yehowa gbɛi amli. (Mateo 23:​38, 39; 24:⁠2) Kɛkɛ ni no sɛɛ lɛ efee enɛ faŋŋ yɛ egbalɛ ni ekɛha yɛ Mu Gɔŋ lɛ nɔ lɛ mli. Beni etsĩ “amanehulu babaoo” ni baa lɛ tã lɛ, ewie hu akɛ sɛɛ mli lɛ amale Kristoi baate shi, ni jeŋmaji lɛ baanaanaa Yerusalem nɔ yɛ be kplaŋŋ ko mli. (Mateo 24:​21, 23-​28; Luka 21:24) Ani eeenyɛ efee akɛ emlibaa kroko, nɔ ni da fe klɛŋklɛŋ nɔ lɛ, hu baaba wɔsɛɛ? Anɔkwa saji lɛ haa hetoo akɛ hɛɛ. Kɛ́ wɔkɛ Kpojiemɔ 6:​2-8, (ní aŋma yɛ amanehulu ni ba Yerusalem nɔ yɛ afi 70 Ŋ.B. sɛɛ lɛ) to Mateo 24:​6-8 kɛ Luka 21:​10, 11 he lɛ, wɔnaa akɛ tai, hɔji, kɛ tsɛŋemɔ helai ní mli wa kã wɔhiɛ kɛmiiba. Nɛkɛ Yesu wiemɔi lɛ amlibaa wulu nɛɛ eba aahu kɛjɛ be mli ni Jeŋ Ta I fɛ́ yɛ afi 1914 lɛ kɛbaa.

      16-18. Mɛni wɔkpaa gbɛ akɛ kpaako ebaaba?

      16 Yehowa Odasefoi kɛ afii nyɔŋmai abɔ etee nɔ etsɔɔ aahu kɛbashi ŋmɛnɛ akɛ okadi lɛ mlibaa ni anaa bianɛ lɛ tsɔɔ akɛ “amanehulu babaoo” ko kã wɔhiɛ kɛmiiba. “Yinɔ” fɔŋ ni yɔɔ amrɔ nɛɛ baana nakai amanehulu lɛ. Etamɔ nɔ ni shikome ekoŋŋ lɛ, eshishijee fã ko baanyiɛ hiɛ (tutuamɔ ni akɛaaba apasa jamɔ fɛɛ nɔ), tamɔ bɔ ni tutuamɔ ni Gallus kɛba yɛ afi 66 Ŋ.B. lɛ gbele amanehulu lɛ naa eshwie Yerusalem nɔ lɛ.d No sɛɛ lɛ, yɛ be kplaŋŋ ní atsɔɔɔ esɛɛkɛlɛ sɛɛ lɛ, naagbee lɛ baaba​—⁠hiɛkpatamɔ ni baaba jeŋ muu fɛɛ, tamɔ nɔ ni ba yɛ afi 70 Ŋ.B. lɛ pɛpɛɛpɛ.

      17 Beni ewieɔ amanehulu ni kã wɔhiɛ kpaakpa lɛ he lɛ, Yesu wie akɛ: “Shi no gbii lɛ anɔ amanehului [apasa jamɔ hiɛkpatamɔ] lɛ asɛɛ lɛ, etsɛŋ ni hulu aaawo duŋ, ni nyɔɔŋtsere kpɛŋ dɔŋŋ, ni ŋulamii aaatserɛ kɛaajɛ ŋwɛi atswia shi, ni ŋwɛi hewalɛi lɛ aaahoso. Kɛkɛ ni gbɔmɔ bi lɛ okadi lɛ aaapue yɛ ŋwɛi, ni no lɛ shikpɔŋ lɛ nɔ akutsei lɛ fɛɛ aaawo yara, ni amɛaana gbɔmɔ bi lɛ akɛ eeba yɛ ŋwɛi atatui lɛ anɔ kɛ hewalɛ kɛ anunyam babaoo.”​—⁠Mateo 24:​29, 30.

      18 No hewɔ lɛ, Yesu diɛŋtsɛ wie akɛ “no gbii lɛ anɔ amanehului lɛ asɛɛ lɛ,” ŋwɛi okadii ni yɔɔ srɔto yɛ gbɛi komɛi anɔ baaba. (Okɛto Yoel 3:​1-5; 4:15[Ga Bible] he.) Enɛ baaha adesai toigbolɔi lɛ atsui afã waa, ni amɛhe baajɔ̃ amɛhe aahu akɛ ‘amɛbaawo yara’ diɛŋtsɛ. “Nɔ̃ aaanyɔnyɔɔ” mɛi pii “anɔ yɛ gbeyei kɛ nibii ni baa je lɛŋ lɛ agbɛkwɛmɔ hewɔ.” Shi jeee nakai nibii baaba lɛ yɛ anɔkwa Kristofoi agbɛfaŋ! Mɛnɛɛmɛi ‘baahole amɛyitsei anɔ, ejaakɛ amɛkpɔmɔ lɛ miibɛŋkɛ.’​—⁠Luka 21:​25, 26, 28.

      Kojomɔ Kã Wɔhiɛ!

      19. Te wɔɔfee tɛŋŋ wɔtsɔɔ be mli ni gwantɛŋi kɛ abotiai ahe abɛbua lɛ baaba mli?

      19 Kadimɔ akɛ Mateo 24:​29-​31 lɛ gbaa efɔ̃ɔ shi akɛ (1) gbɔmɔ Bi lɛ baaba, (2) ebaa nɛɛ baafee kɛ anunyam babaoo, (3) ŋwɛibɔfoi baafata ehe, ni (4) shikpɔŋ lɛ nɔ akutsei fɛɛ baana lɛ. Yesu tĩ okadii nɛɛ amli yɛ gwantɛŋi kɛ abotiai ahe abɛbua lɛ mli. (Mateo 25:​31-​46) No hewɔ lɛ, wɔbaanyɛ wɔmu sane naa akɛ abɛbua nɛɛ kɔɔ be ní nyiɛ amanehulu lɛ shishijee fɛmɔ lɛ sɛɛ, beni Yesu kɛ eŋwɛibɔfoi lɛ baaba ní ebata shi yɛ emaŋtsɛsɛi lɛ nɔ ní ekojo lɛ he. (Yohane 5:​22; Bɔfoi lɛ Asaji 17:31; okɛto 1 Maŋtsɛmɛi 7:7; Daniel 7:​10, 13, 14, 22, 26; Mateo 19:28 he.) Namɛi abaakojo amɛ lɛ, ni mɛni baajɛ mli aba? Abɛbua lɛ tsɔɔ akɛ Yesu baagbala ejwɛŋmɔ kɛya jeŋmaji fɛɛ nɔ, tamɔ nɔ ni amɛbabua amɛhe naa yɛ eŋwɛi maŋtsɛsɛi lɛ hiɛ tuuntu.

      20, 21. Mɛni baaba gwantɛŋi ni yɔɔ Yesu abɛbua lɛ mli lɛ anɔ? (b) Mɛni baaba abotiai lɛ anɔ wɔsɛɛ?

      20 Akɛ hii kɛ yei ni tamɔ gwantɛŋi lɛ baadamɔ Yesu ninejurɔ nɔ, ni ji ehiɛ duromɔ mli. Mɛni hewɔ? Ejaakɛ amɛkɛ hegbɛi ni amɛná lɛ tsu nii ni amɛkɛfee enyɛmimɛi​—⁠Kristofoi ní afɔ amɛ mu, ní baaná Kristo ŋwɛi Maŋtsɛyeli lɛ mli gbɛfaŋnɔ lɛ ejurɔ. (Daniel 7:​27; Hebribii 2:9–​3:⁠1) Yɛ abɛbua lɛ kɛ gbeekpãmɔ naa lɛ, Kristofoi akpekpei abɔ ni tamɔ gwantɛŋi lɛ eyoo Yesu mumɔŋ nyɛmimɛi lɛ, ni amɛmiitsu nii kɛmiifi amɛsɛɛ. Nɔ ni ejɛ mli eba ji akɛ, “asafo babaoo” lɛ ená hiɛnɔkamɔ ni damɔ Biblia lɛ nɔ, ákɛ amɛyi baaná wala kɛfo “amanehulu kpeteŋkpele lɛ” ni amɛbaahi shi kɛya naanɔ yɛ Paradeiso, ni ji Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ nɔyelihe ni yɔɔ shikpɔŋ nɛɛ nɔ lɛ.​—⁠Kpojiemɔ 7:​9, 14; 21:​3, 4; Yohane 10:⁠16.

      21 Kwɛ nɔ srɔto kwraa ni baajɛ mli aba kɛha abotiai lɛ! Awie amɛhe yɛ Mateo 24:30 lɛ akɛ ‘amɛaawo yara’ beni Yesu aaaba lɛ. Ni esa jogbaŋŋ hu akɛ amɛaawo yara ní amɛfó, ejaakɛ no mli lɛ amɛha ana amɛ faŋŋ akɛ amɛkpoo Maŋtsɛyeli lɛ he sanekpakpa lɛ, ákɛ amɛteɔ shi amɛwoɔ Yesu kaselɔi lɛ, ni amɛsumɔɔ je lɛ ní hoɔ kɛyaa lɛ moŋ. (Mateo 10:​16-​18; 1 Yohane 2:​15-​17) Yesu​—⁠jeee ekaselɔi ni yɔɔ shikpɔŋ nɔ lɛ ateŋ mɔ ko​—⁠tsɔɔ mɛi ni ji abotiai lɛ. Ewie amɛhe akɛ: “Mɛnɛɛmɛi aaatee naanɔ hejaramɔ mli.”​—⁠Mateo 25:⁠46.

      22. Mɛɛ Yesu abɛbua lɛ fã ko esa akɛ wɔya nɔ wɔsusu he lolo?

      22 Hiɛyaa ni wɔná yɛ gbalɛ ni yɔɔ Mateo yitsei 24 kɛ 25 lɛ shishinumɔ mli lɛ yɛ miishɛɛ waa. Shi kɛlɛ, Yesu gbalɛ lɛ fã ko yɛ ní esa akɛ wɔsusu he jogbaŋŋ lolo​—⁠‘amaŋfɔ nihii nii ni ma hé krɔŋkrɔŋ lɛ.’ Yesu wo esɛɛnyiɛlɔi lɛ hewalɛ ní amɛkɛ sɛɛyoomɔ atsu nii yɛ enɛ gbɛfaŋ, ní amɛfee klalo akɛ amɛaatsu he nii. (Mateo 24:​15, 16) Mɛni ji nɛkɛ “amaŋfɔ nihii nii” nɛɛ? Mɛɛ be emaa hé krɔŋkrɔŋ lɛ? Ni te esaa wɔ ŋmɛnɛŋmɛnɛ kɛ wɔsɛɛ be wala gbɛkpamɔi ahe ehaa tɛŋŋ? Nikasemɔ ni nyiɛ sɛɛ lɛ baasusu enɛ he.

  • “Mɔ Ni Kaneɔ Lɛ, Hã Ni Eyoo Sɛɛ”
    Buu-Mɔɔ—1999 | May 1
    • “Mɔ Ni Kaneɔ Lɛ, Hã Ni Eyoo Sɛɛ”

      “Kɛ́ nyɛna amaŋfɔ nihii nii lɛ . . . akɛ ema hé krɔŋkrɔŋ lɛ . . . no lɛ mɛi ni yɔɔ Yudea lɛ ajo foi aya gɔji lɛ anɔ.”​—⁠MATEO 24:​15, 16.

      1. Kɔkɔbɔɔ ní Yesu kɛha, taakɛ anaa yɛ Luka 19:​43, 44 lɛ ná mɛɛ mlibaa?

      WƆHIƐ ni aaahi wɔhe nɔ yɛ amanehulu ko ni miiba he lɛ baanyɛ aha wɔnyɛ wɔjo naa foi. (Abɛi 22:⁠3) No hewɔ lɛ, feemɔ shihilɛ ni Kristofoi ni hi Yerusalem lɛ yɔɔ mli yɛ Romabii atutuamɔ ní ba yɛ afi 66 Ŋ.B. sɛɛ lɛ he mfoniri okwɛ. Yesu ebɔ kɔkɔ momo akɛ abaawo maŋtiase lɛ he ká ni abaakpata hiɛ. (Luka 19:​43, 44) Yudafoi lɛ ateŋ mɛi pii ebuuu ewiemɔ nɛɛ. Shi ekaselɔi lɛ bo ekɔkɔbɔɔ lɛ toi. No hewɔ lɛ, ahere amɛyiwala kɛjɛ amanehulu ni ba yɛ afi 70 Ŋ.B. lɛ mli.

      2, 3. Mɛni hewɔ esa akɛ wɔná Yesu gbalɛ ni aŋma yɛ Mateo 24:​15-21 lɛ he miishɛɛ?

      2 Yesu tsɔɔ okadi ni nibii pii yɔɔ mli, tamɔ tai, hɔji, shikpɔŋhosomɔi, tsɛŋemɔ helai, kɛ yiwaa ni akɛaaba Kristofoi ni shiɛɔ Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ amɛtsɔɔ lɛ anɔ, yɛ gbalɛ ko ni hiɛ shishinumɔi kɛha wɔ ŋmɛnɛ lɛ mli. (Mateo 24:​4-​14; Luka 21:​10-​19) Yesu kɛ kadimɔ nii ko ní baaye abua ekaselɔi lɛ ní amɛle akɛ naagbee lɛ ebɛŋkɛ lɛ hu ha​—⁠no ji ‘amaŋfɔ nihii nii ní ma hé krɔŋkrɔŋ lɛ.’ (Mateo 24:15) Nyɛhaa wɔsáa wɔpɛia nakai wiemɔi ni shishinumɔ yɔɔ mli lɛ amli ekoŋŋ, ní wɔkwɛ bɔ ni amɛbaanyɛ amɛsa wɔshihilɛ he bianɛ kɛ wɔsɛɛ hu.

      3 Beni etsɔɔ okadi lɛ egbe naa lɛ, Yesu kɛɛ akɛ: “Kɛ́ nyɛna amaŋfɔ nihii nii lɛ ni gbalɔ Daniel wie he lɛ akɛ ema hé krɔŋkrɔŋ lɛ (mɔ ni kaneɔ lɛ, ha ni eyoo sɛɛ!): no lɛ mɛi ni yɔɔ Yudea lɛ ajo foi aya gɔji lɛ anɔ; mɔ ni yɔɔ tsũ yiteŋ lɛ, ekakpeleke shi eyakɔ nɔ ko kɛjɛ eshia; ni mɔ ni yɔɔ ŋmɔshi lɛ, ekaku esɛɛ eyakɔlɔ etadei. Shi miiha mɛi ni hiɛ hɔ kɛ mɛi ni hãa fufɔ yɛ no gbii lɛ amli lɛ, kpoo! Shi nyɛsɔlea, koni nyɛ foijee lɛ akaba yɛ fɛ̃i be lɛ mli aloo yɛ hejɔɔmɔ gbi lɛ nɔ. Ejaakɛ no be lɛ mli lɛ amanehulu babaoo aaaba, ni anako nɔ dã kɛjɛ je lɛŋ shishijee mli.”​—⁠Mateo 24:​15-​21.

      4. Mɛni tsɔɔ akɛ Mateo 24:15 lɛ ná emlibaa yɛ klɛŋklɛŋ afii oha lɛ mli?

      4 Saji ni Marko kɛ Luka ŋmala lɛ kɛ otii krokomɛi fataa he. Hé ni Mateo kɛ wiemɔ “ema hé krɔŋkrɔŋ lɛ” tsu nii yɛ lɛ, Marko 13:14 lɛ kɛɔ akɛ “ema hé ni esaaa akɛ emaa.” Luka 21:20 kɛ Yesu wiemɔi nɛɛ fataa he akɛ: “Kɛ́ nyɛna akɛ abɔ nsara awo Yerusalem he lɛ, belɛ nyɛnáa nyɛlea akɛ efitemɔ lɛ eshɛ.” Enɛ yeɔ ebuaa wɔ ni wɔnaa akɛ klɛŋklɛŋ mlibaa lɛ kɔɔ tutuamɔ ní Romabii lɛ kɛba Yerusalem kɛ esɔlemɔtsu​—⁠hé ní yɔɔ krɔŋkrɔŋ kɛha Yudafoi lɛ, shi ejeee hé ní yɔɔ krɔŋkrɔŋ dɔŋŋ kɛha Yehowa​—⁠lɛ nɔ, ní je shishi yɛ afi 66 Ŋ.B. lɛ he. Amaŋfɔfeemɔ kwraa ba beni Romabii lɛ kpata maŋtiase lɛ kɛ sɔlemɔtsu lɛ fɛɛ hiɛ yɛ afi 70 Ŋ.B. lɛ. Mɛni ji “nihii nii lɛ” yɛ nakai beaŋ? Ni ‘ebama hé krɔŋkrɔŋ lɛ’ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ? Sanebimɔi nɛɛ ahetooi baaye abua ní eha ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ mlibaa lɛ mli afee faŋŋ.

      5, 6. (a) Mɛni hewɔ sɛɛyoomɔ he baahia mɛi ni kaneɔ Daniel yitso 9 lɛ? (b) Yesu gbalɛ ní kɔɔ “nihii nii lɛ” he lɛ ba mli yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?

      5 Yesu wo mɛi ní kaneɔ lɛ hewalɛ ní amɛyoo sɛɛ. Mɛi ni kaneɔ mɛni? Eeenyɛ efee akɛ Daniel yitso 9 lɛ. Wɔnaa gbalɛ ni tsɔɔ be ni Mesia lɛ baapue lɛ yɛ jɛmɛ, ni egbaa efɔ̃ɔ shi hu akɛ yɛ afii etɛ kɛ fã sɛɛ lɛ, ‘aaafo lɛ ashɛ afɔ̃.’ Gbalɛ lɛ kɛɔ akɛ: “Fine nɔ amaŋfɔ nihii nii lɛ aaahi, kɛyashi beyinɔ ní aaafɔse nyɔmɔwoo kɛ kojomɔ ashwie fitelɔ lɛ nɔ.”​—⁠Daniel 9:​26, 27; wɔma efã ko nɔ mi; kwɛmɔ Daniel 11:31; 12:⁠11 hu.

      6 Yudafoi lɛ susu akɛ enɛ kɔɔ bulemɔ ni Antiochus IV bule sɔlemɔtsu lɛ aaafee afii 200 ni eho lɛ he. Shi kɛlɛ, Yesu miitsɔɔ nɔ kroko kwraa, ni ewo hewalɛ ní akɛ sɛɛyoomɔ atsu nii ejaakɛ kpaako “amaŋfɔ nihii nii lɛ” baapue, ní ebama “hé krɔŋkrɔŋ lɛ.” Anaa faŋŋ akɛ Yesu miiwie Roma asraafoi ní baaba yɛ afi 66 Ŋ.B. kɛ amɛ aflaŋai krɛdɛɛi lɛ ahe. Nɛkɛ aflaŋai, ní akɛtsuɔ nii kɛjɛ jeeŋmɔ beebe nɛɛ tamɔ amagai pɛpɛɛpɛ, ni eji nihii nii kɛha Yudafoi lɛ.a Shi, mɛɛ be ‘amɛbaama hé krɔŋkrɔŋ lɛ’? Enɛ ba mli beni Roma asraafoi, ní hiɛ amɛ aflaŋai lɛ tutua Yerusalem kɛ esɔlemɔtsu ní Yudafoi lɛ buɔ lɛ krɔŋkrɔŋ lɛ. Romabii lɛ bɔi gbogbo lɛ fã ni yɔɔ sɔlemɔtsu lɛ masɛi lɛ po shishitsaa. Lɛɛlɛŋ, nɔ ni abuɔ lɛ nihii nii kɛjɛ jeeŋmɔ beebe lɛ ebadamɔ hé krɔŋkrɔŋ lɛ agbɛnɛ!​—⁠Yesaia 52:1; Mateo 4:5; 27:53; Bɔfoi lɛ Asaji 6:​13.

      Ŋmɛnɛŋmɛnɛ Beaŋ “Nihii Nii”

      7. Mɛɛ Yesu gbalɛ baa mli yɛ wɔbe nɛɛ mli?

      7 Kɛjɛ Jeŋ Ta I mli kɛbaa nɛɛ, wɔna Yesu okadi ni aŋma afɔ̃ shi yɛ Mateo yitso 24 lɛ mlibaa ní da. Shi kɛlɛ, kaimɔ ewiemɔi nɛɛ, akɛ: “Kɛ́ nyɛna amaŋfɔ nihii nii lɛ . . . akɛ ema hé krɔŋkrɔŋ lɛ . . . no lɛ mɛi ni yɔɔ Yudea lɛ ajo foi aya gɔji lɛ anɔ.” (Mateo 24:​15, 16) Esa akɛ gbalɛ lɛ fã nɛɛ aná emlibaa yɛ wɔbe nɛɛ hu mli.

      8. Yehowa Odasefoi kɛ afii babaoo etsɔɔ nɔ ni ji “nihii nii lɛ” yɛ ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?

      8 Beni ejieɔ hekɛnɔfɔɔ ni Yehowa tsuji yɔɔ akɛ gbalɛ nɛɛ baaba mli lɛ kpo lɛ, The Watchtower ní je kpo yɛ January 1, 1921 lɛ, gbala jwɛŋmɔ kɛtee enɛ nɔ, ni ekɛto nibii ni yaa nɔ yɛ Boka Teŋgbɛ lɛ he. Enɛ hewɔ lɛ, The Watchtower lɛ kɛ nɔmimaa diɛŋtsɛ wie, yɛ nɔ ni je kpo yɛ December 15, 1929 lɛ, baafa 374 lɛ akɛ: “Oti kwraa ní ma Jeŋmaji Akpaŋmɔ lɛ hiɛ ji ní egbala gbɔmɛi lɛ kɛjɛ Nyɔŋmɔ kɛ Kristo he kwraa, ni no hewɔ lɛ eji amaŋfɔfeemɔ nii, Satan ninenaa nitsumɔ, kɛ nihii nii yɛ Nyɔŋmɔ hiɛ.” No hewɔ lɛ, “nihii nii lɛ” pue yɛ afi 1919. Yɛ be ko sɛɛ lɛ, Kpaŋmɔ lɛ je jɛmɛ ni Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ baye enajiaŋ. Yehowa Odasefoi ejɛ jeeŋmɔ beebe amɛkpá adesai atoiŋjɔlɛ gbɛjianɔtoi nɛɛ ahe mama ákɛ amɛji nihii nii yɛ Nyɔŋmɔ hiɛ.

      9, 10. Shishinumɔ ní wɔná be ko yɛ amanehulu kpeteŋkpele lɛ he lɛ sa bɔ ni wɔsusuɔ be ni “nihii nii lɛ” baama hé krɔŋkrɔŋ lɛ he wɔhaa lɛ he yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?

      9 Nikasemɔ ní tsɔ enɛ hiɛ lɛ mua Mateo yitsei 24 kɛ 25 lɛ mli saji babaoo ahesusumɔ ni mli kã shi faŋŋ naa. Ani esa akɛ akɛ ‘nihii nii ni ma hé krɔŋkrɔŋ lɛ’ mlitsɔɔmɔ ni yɔɔ faŋŋ ahã? Eka shi faŋŋ akɛ esa nakai. Yesu gbalɛ lɛ kɛ ‘hé krɔŋkrɔŋ ní emaa’ lɛ kɛ “amanehulu” ní egba yɛ he efɔ̃ shi lɛ fɛmɔ tsáa kpaakpa. No hewɔ lɛ, eyɛ mli akɛ “nihii nii lɛ” ehi shi aahu yɛ be kakadaŋŋ mli moŋ, shi esa akɛ tsakpãa ni yɔɔ ‘ma ní emaa hé krɔŋkrɔŋ lɛ’ kɛ amanehulu kpeteŋkpele lɛ teŋ lɛ asa bɔ ni wɔsusuɔ nii ahe wɔhaa lɛ he. Yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?

      10 Be ko lɛ, Nyɔŋmɔ webii nu shishi akɛ amanehulu kpeteŋkpele lɛ klɛŋklɛŋ fã lɛ je shishi yɛ afi 1914, ni ákɛ naagbee fã lɛ baaba yɛ Harmagedon ta lɛ mli. (Kpojiemɔ 16:​14, 16; okɛto The Watchtower ni je kpo yɛ April 1, 1939 lɛ, baafa 110 he.) No hewɔ lɛ wɔbaanyɛ wɔnu nɔ hewɔ ní be ko lɛ, asusu akɛ naagbee gbii lɛ amli “nihii nii lɛ” bama hé krɔŋkrɔŋ lɛ yɛ Jeŋ Ta I sɛɛ nɔŋŋ lɛ shishi.

      11, 12. Mɛɛ shishinumɔ hee ní kɔɔ amanehulu kpeteŋkpele lɛ he akɛha yɛ afi 1969 mli?

      11 Shi kɛlɛ, wɔbanu nibii ashishi yɛ gbɛ ni yɔɔ srɔto nɔ, yɛ sɛɛ mli afii lɛ amli. Yɛ Soo, July 10, 1969 lɛ, F. W. Franz, ní no mli lɛ, lɛ ji Buu Mɔɔ Biblia kɛ Woji Bibii Asafo lɛ sɛinɔtalɔ sɛɛkwɛlɔ lɛ, ha maŋshiɛmɔ ko ni yɔɔ miishɛɛ waa, yɛ “Toiŋjɔlɛ yɛ Shikpɔŋ Nɔ” Majimaji Ateŋ Kpee ní afee yɛ New York City lɛ shishi. Beni etsɔɔ tsutsu shishinumɔ ní ayɔɔ yɛ Yesu gbalɛ lɛ he lɛ mli yɛ gbɛ kroko nɔ lɛ, Nyɛminuu Franz wie akɛ: “Akɛ naatsɔɔmɔ ha akɛ ‘amanehulu kpeteŋkpele’ lɛ je shishi yɛ afi 1914 Ŋ.B., ni ákɛ aŋmɛɛɛ gbɛ ní etsa nɔ aahu kɛyagbe naa yɛ nakai beaŋ, shi moŋ Nyɔŋmɔ tsĩ Jeŋ Ta I lɛ naa yɛ afi 1918 November mli. Kɛjɛ nakai beaŋ kɛbaa nɛɛ, Nyɔŋmɔ miiha be kplaŋŋ ko kɛha eshwɛɛnii ní afɔ amɛ mu, ni ji Kristofoi ní ahala amɛ lɛ anitsumɔ dani eha ‘amanehulu kpeteŋkpele’ lɛ naagbee fã lɛ aje shishi yɛ Harmagedon ta lɛ mli.”[5]

      12 Kɛkɛ ni akɛ naatsɔɔmɔ hee ní sa kadimɔ waa ha, akɛ: “Bɔni afee ni ekɛ klɛŋklɛŋ afii oha lɛ mli nibii ni ba lɛ akpã gbee lɛ, . . . nɔ ni akɛ ‘amanehulu kpeteŋkpele’ lɛ fee he mfoniri lɛ ejeee shishi yɛ afi 1914 Ŋ.B. Shi moŋ, nɔ ni ba ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ mfonirifeemɔŋ Yerusalem nɔ yɛ afi 1914-​1918 lɛ ji ‘kɔɔmɔi lɛ abɔimɔ’ kɛkɛ . . . ‘Amanehulu kpeteŋkpele’ lɛ ní eko baŋ nakai dɔŋŋ lɛ yɛ kɛ̃ ni ebaaba, ejaakɛ no baatsɔɔ jeŋ apasa jamɔ maŋtsɛyeli (ní Kristendom fata he) lɛ hiɛkpatamɔ, ni nɔ ni baanyiɛ sɛɛ ji ‘Nyɔŋmɔ Ofe lɛ gbi wulu lɛ nɔ ta lɛ’ yɛ Harmagedon.” Enɛ tsɔɔ akɛ amanehulu kpeteŋkpele muu lɛ fɛɛ kã wɔhiɛ ní kpaako ebaaba.[5a]

      13. Mɛni hewɔ nilee yɔɔ mli akɛ wɔɔkɛɛ akɛ akɛ “nihii nii lɛ” ‘baama hé krɔŋkrɔŋ lɛ’ yɛ wɔsɛɛ be ko mli lɛ?

      13 Enɛ kɔɔ yoomɔ ní aaayoo be mli ni “nihii nii lɛ” baama hé krɔŋkrɔŋ lɛ he tɛ̃ɛ. Kaimɔ nɔ ni ba yɛ klɛŋklɛŋ afii oha lɛ mli lɛ. Romabii lɛ batutua Yerusalem yɛ afi 66 Ŋ.B., shi amɛgbala amɛhe shi trukaa, ni enɛ ha ahere “heloo” ni ji Kristofoi lɛ ayiwala. (Mateo 24:22) Yɛ enɛ kɛ gbeekpãmɔ naa lɛ, wɔmiikpa gbɛ akɛ etsɛŋ ni amanehulu kpeteŋkpele lɛ baaje shishi, shi abaafo nɔ kpitioo yɛ Nyɔŋmɔ halamɔbii lɛ ahewɔ. Kadimɔ oti ni he hiaa waa nɛɛ: Yɛ blema nɔkwɛmɔnɔ lɛ naa lɛ, akɛ ‘nihii nii ni ma hé krɔŋkrɔŋ lɛ’ to tutuamɔ ní Romabii lɛ kɛba, yɛ Tatsɛ Gallus hiɛnyiɛmɔ shishi yɛ afi 66 Ŋ.B. lɛ he. Ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ nɔ̃ ni tamɔ nakai tutuamɔ lɛ pɛpɛɛpɛ​—⁠ni ji amanehulu kpeteŋkpele lɛ fɛmɔ lɛ​—⁠kã wɔhiɛ lolo. No hewɔ lɛ, eka shi faŋŋ akɛ kpaako dani “amaŋfɔ nihii nii lɛ,” ní ehi shi aahu kɛjɛ afi 1919 tɔ̃ɔ kɛbaa lɛ, baaba ebama hé krɔŋkrɔŋ lɛ.b Te enɛ baaba lɛ eha tɛŋŋ? Ni te ebaanyɛ esa wɔhe eha tɛŋŋ?

      Wɔsɛɛ Be Mli Tutuamɔ

      14, 15. Kpojiemɔ yitso 17 lɛ yeɔ ebuaa wɔ ni wɔnuɔ nibii ni baatsɔ Harmagedon hiɛ lɛ ashishi yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?

      14 Kpojiemɔ wolo lɛ tsɔɔ bɔ ni wɔsɛɛ be mli hiɛkpatamɔ tutuamɔ ni akɛbaaba apasa jamɔ nɔ lɛ baaba lɛ aha. Yitso 17 lɛ tsɔɔ Nyɔŋmɔ kojomɔ ní ekɛbaa ‘Babilon Kpeteŋkpele lɛ, ajwamaŋi lɛ anyɛ’​—⁠ni ji jeŋ apasa jamɔ maŋtsɛyeli lɛ nɔ. Kristendom ji efã titri fe fɛɛ, ni ekɛɔ akɛ ekɛ Nyɔŋmɔ yɛ kpaŋmɔ wekukpãa mli. (Okɛto Yeremia 7:⁠4 he.) Apasa jamɔi, ní Kristendom fata he lɛ, kɛ “shikpɔŋ lɛ nɔ maŋtsɛmɛi lɛ” ená sharamɔ yɛ gbɛ fɔŋ nɔ, shi enɛ baaba naagbee yɛ nakai jamɔi lɛ ahiɛkpatamɔ mli. (Kpojiemɔ 17:​2, 5) Yɛ namɔ dɛŋ?

      15 Kpojiemɔ lɛ feɔ “kooloo ni tsuɔ tamɔ muneele,” ní yɔɔ yɛ be ko mli, ní elaaje, ní no sɛɛ lɛ, eba ekoŋŋ lɛ he mfoniri. (Kpojiemɔ 17:​3, 8) Je lɛŋ nɔyelɔi lɛ fiɔ kooloo nɛɛ sɛɛ. Ehe saji fitsofitso ní akɛha yɛ gbalɛ lɛ mli lɛ yeɔ ebuaa wɔ ni wɔyɔseɔ mfonirifeemɔŋ kooloo nɛɛ akɛ toiŋjɔlɛ gbɛjianɔtoo ní ba shihilɛ mli yɛ afi 1919 akɛ Jeŋmaji Akpaŋmɔ lɛ (“nihii nii”) ní amrɔ nɛɛ etsɔ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ. Kpojiemɔ 17:​16, 17 lɛ tsɔɔ akɛ wɔsɛɛ lɛ, Nyɔŋmɔ kɛbaawo adesai nɔyelɔi komɛi ní ehe gbɛi waa yɛ “kooloo” nɛɛ mli lɛ atsuii amli ní amɛfee jeŋ apasa jamɔ maŋtsɛyeli lɛ amaŋfɔ. Nakai tutuamɔ lɛ kadiɔ amanehulu kpeteŋkpele lɛ fɛmɔ.

      16. Mɛɛ nibii ni sa kadimɔ yaa nɔ yɛ jamɔ gbɛfaŋ?

      16 Akɛni amanehulu kpeteŋkpele lɛ shishijee yɛ wɔsɛɛ be mli lolo hewɔ lɛ, ani ‘ma ní eeema hé krɔŋkrɔŋ lɛ’ kã wɔhiɛ lolo? Eka shi faŋŋ akɛ nakai eji. Eyɛ mli akɛ “nihii nii lɛ” pue mra yɛ afii oha nɛɛ shishijee gbɛ, ni no hewɔ lɛ, ehi shi afii nyɔŋmai abɔ moŋ, shi ebaaba gbɛhe ko mli yɛ gbɛ krɛdɛɛ nɔ ‘yɛ hé krɔŋkrɔŋ lɛ’ yɛ wɔsɛɛ be ni ebɛŋkɛ kpaakpa mli. Taakɛ bɔ ni Kristo sɛɛnyiɛlɔi ni hi shi yɛ klɛŋklɛŋ afii oha lɛ mli lɛ kwɛ jogbaŋŋ akɛ amɛaana bɔ ni ‘ma ní eeema hé krɔŋkrɔŋ lɛ’ baaba lɛ aha lɛ, nakai nɔŋŋ ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ Kristofoi lɛ hu feɔ. Wɔkpɛlɛɔ nɔ akɛ, ebaabi ní wɔmɛ emlibaa diɛŋtsɛ dani wɔle emli saji fɛɛ fitsofitso. Ni kɛlɛ, esa kadimɔ waa akɛ, nyɛɛ ní anaa faŋŋ, ní miiya hiɛ, ní ajieɔ lɛ kpo yɛ jamɔ he lɛ yɛ shikpɔji komɛi anɔ momo. Maŋkwramɔŋ kui komɛi, ní kɛ tsutsu Kristofoi ní egbá afã kɛjɛ anɔkwa hemɔkɛyeli lɛ he lɛ eyafee ekome lɛ, miitée basabasafeemɔ shi amɛmiishi jamɔi fɛɛ, titri lɛ, anɔkwa Kristofoi. (Lala 94:​20, 21; 1 Timoteo 6:​20, 21) Enɛ hewɔ lɛ, maŋkwramɔŋ hewalɛi lɛ ‘kɛ Toobi lɛ miiwu’ amrɔ nɛɛ po, ni taakɛ Kpojiemɔ 17:14 lɛ tsɔɔ lɛ, ta nɛɛ mli baawa. Eyɛ mli akɛ amɛnine nyɛŋ ashɛ Nyɔŋmɔ Toobi​—⁠Yesu Kristo ní yɔɔ egbɛhe ní awo nɔ, ní yɔɔ nyam mli lɛ​—⁠nɔ diɛŋtsɛ moŋ, shi amɛbaaya nɔ amɛjie amɛ shitee-kɛ-woo kpo amɛshi Nyɔŋmɔ anɔkwa jálɔi, ni ji ‘emɛi krɔŋkrɔŋi lɛ’ titri. (Daniel 7:​25; okɛto Romabii 8:​27; Kolosebii 1:2; Kpojiemɔ 12:17 he.) Wɔyɛ ŋwɛi nɔmimaa akɛ Toobi lɛ kɛ mɛi ni fata ehe lɛ baaye kunim.​—⁠Kpojiemɔ 19:​11-21.

      17. Mɛni wɔbaanyɛ wɔkɛɛ yɛ bɔ ni “nihii nii lɛ” baama hé krɔŋkrɔŋ lɛ eha lɛ he, ní kɛlɛ, wɔfeee keketee yɛ wɔsusumɔi amli?

      17 Wɔle akɛ hiɛkpatamɔ miimɛ apasa jamɔ. ‘Krɔŋkrɔŋbii lɛ alá etɔ’ Babilon Kpeteŋkpele lɛ “dãa,” ni efeɔ enii tamɔ maŋnyɛ, shi bɔ fɛɛ bɔ ni fee lɛ, abaakpata ehiɛ. Hewalɛ fɔŋ ni ená yɛ shikpɔŋ nɔ maŋtsɛmɛi lɛ anɔ lɛ baatsake yɛ naakpɛɛ gbɛ nɔ, beni nakai wekukpãa lɛ tsakeɔ kɛbatsɔɔ hetsɛ̃ ni naa wa, ni jɛɔ ‘akolontoi nyɔŋma lɛ kɛ kooloo lɛ’ ŋɔɔ kɛbaa enɔ lɛ. (Kpojiemɔ 17:​6, 16; 18:​7, 8) Be mli ni “kooloo ni tsuɔ tamɔ muneele” lɛ aaatutua jamɔ mli ajwamaŋ lɛ, no mli lɛ “nihii nii lɛ” ma nɔ ni Kristendom tsɛɔ lɛ ehé krɔŋkrɔŋ lɛ yɛ gbɛ ni yɔɔ gbeyei nɔ.c No hewɔ lɛ, hiɛkpatamɔ lɛ baaje shishi yɛ Kristendom ní bɛ hemɔkɛyeli, ní kɛ ehe tsɔɔ akɛ eyɛ krɔŋkrɔŋ lɛ nɔ.

      “Ajo Foi”​—⁠Yɛ Mɛɛ Gbɛ Nɔ?

      18, 19. Mɛɛ yiŋtoi akɛhaa ní tsɔɔ akɛ ‘foijee kɛ gɔji lɛ anɔ yaa’ lɛ etsɔŋ jamɔ tsakemɔ?

      18 Beni egba ‘ma ni nihii nii lɛ baama hé krɔŋkrɔŋ lɛ’ efɔ̃ shi sɛɛ lɛ, Yesu bɔ mɛi ni yɔɔ sɛɛyoomɔ lɛ kɔkɔ ní amɛtsu he nii. Ani eetsɔɔ akɛ nakai be ni ekpe sɛɛ lɛ mli​—⁠beni “nihii nii lɛ” ‘ma hé krɔŋkrɔŋ lɛ’​—⁠gbɔmɛi babaoo baajo foi kɛshi apasa jamɔ mli ní amɛkɛ amɛhe awo anɔkwa jamɔ mli? Eka shi faŋŋ akɛ dabi. Susumɔ klɛŋklɛŋ mlibaa lɛ he okwɛ. Yesu kɛɛ akɛ: “Mɛi ni yɔɔ Yudea lɛ ajo foi aya gɔji lɛ anɔ; ni mɔ ni yɔɔ tsũ yiteŋ lɛ akakpeleke shi eba shia, aloo ní ebote shia eyakɔ nɔ ko; ni mɔ ni yɔɔ ŋmɔshi lɛ ekaku esɛɛ eyakɔ etade. Shi miiha mɛi ni hiɛ musu kɛ mɛi ni haa fufɔ yɛ nakai gbii lɛ amli lɛ, kpoo! Shi nyɛsɔlea koni nyɛ foijee lɛ akaba yɛ fɛ̃i be mli!”​—⁠Marko 13:​14-18; wɔma efã ko nɔ mi.

      19 Yesu ekɛɛɛ akɛ mɛi ni yɔɔ Yerusalem lɛ pɛ esa akɛ amɛjo foi, tamɔ nɔ ni nɔ̃ pɛ ni etsɔɔ ji akɛ, esa akɛ amɛjo foi kɛshi Yudafoi ajamɔ shikwɛ̃ɛhe lɛ; nakai nɔŋŋ ekɔkɔbɔɔ lɛ etsĩii jamɔ tsakemɔ hu tã​—⁠ní aaajo foi kɛjɛ apasa jamɔ mli ní akɛ he awo anɔkwa jamɔ mli. Eka shi faŋŋ akɛ foijee kɛmiijɛ jamɔ kome mli kɛmiiya ekroko mli he kɔkɔbɔɔ he ehiaaa Yesu kaselɔi lɛ; amɛtsɔmɔ anɔkwa Kristofoi momo. Ni tutuamɔ ni ba yɛ afi 66 Ŋ.B. lɛ kanyaaa mɛi ni diɔ Yuda jamɔ sɛɛ yɛ Yerusalem kɛ Yudea fɛɛ lɛ ní amɛkpoo nakai jamɔ lɛ ní amɛkpɛlɛ Kristojamɔ nɔ. Nilelɔ Heinrich Graetz kɛɔ akɛ mɛi ni tiu Romabii ni jo foi lɛ, ku amɛsɛɛ amɛba maŋtiase lɛ mli ekoŋŋ: “Hiɛdɔlɔi lɛ, ní miila ta mli kunimyeli lalai kɛ bolɔmɔ lɛ, ku amɛsɛɛ kɛba Yerusalem (yɛ October 8), ní amɛtsuii miitswa kɛ kpɔmɔ kɛ heyeli he hiɛnɔkamɔ ni yɔɔ miishɛɛ. . . . Ani Nyɔŋmɔ kɛ mɔbɔnalɛ yeko ebuako amɛ tamɔ bɔ ni E-ye ebua amɛblematsɛmɛi lɛ? Hiɛdɔlɔi lɛ atsuii sheee nɔ ko ni baanyɛ aba wɔsɛɛ ko gbeyei.”[6]

      20. Te mra be mli kaselɔi lɛ tsu Yesu kɔkɔbɔɔ akɛ amɛjo foi kɛya gɔji lɛ anɔ lɛ he nii amɛha tɛŋŋ?

      20 Belɛ, te halamɔbii ní amɛyi faaa kwraa yɛ nakai beaŋ lɛ tsu Yesu ŋaawoo lɛ he nii amɛha tɛŋŋ? Amɛtsɔ Yudea ní amɛshi, ní amɛjo foi kɛtee gɔji lɛ anɔ yɛ Yordan sɛɛ lɛ nɔ amɛtsɔɔ akɛ amɛjeee Yudafoi anibii agbɛjianɔtoo lɛ fã, yɛ maŋkwramɔ loo jamɔ mli. Amɛshi ŋmɔji kɛ shiai, ni amɛlooo amɛnibii kɛjɛɛɛ amɛshiai amli po kɛyaaa. Akɛni amɛyɛ hekɛnɔfɔɔ yɛ Yehowa dɛŋ hebuu kɛ sɛɛfimɔ mli hewɔ lɛ, amɛkɛ ejamɔ ye nɔ fɛɛ nɔ ni ekolɛ amɛbuɔ akɛ ehe hiaa lɛ hiɛ.​—⁠Marko 10:​29, 30; Luka 9:​57-62.

      21. Mɛni ehe ehiaaa ní wɔkpaa gbɛ kɛ́ “nihii nii lɛ” kɛ tutuamɔ lɛ ba?

      21 Agbɛnɛ, susumɔ emlibaa ní da lɛ he okwɛ. Wɔkɛ afii nyɔŋmai abɔ etee nɔ ewo gbɔmɛi hewalɛ aahu ní amɛshi apasa jamɔ ní amɛkɛ amɛhe awo anɔkwa jamɔ mli. (Kpojiemɔ 18:​4, 5) Akpekpei abɔ efee nakai. Yesu gbalɛ lɛ etsɔɔɔ akɛ kɛ́ amanehulu kpeteŋkpele lɛ je shishi nɔŋŋ lɛ, gbɔmɛi babaoo baatsɔ amɛhe kɛba jamɔ krɔŋŋ he; eka shi faŋŋ akɛ, Yudafoi babaoo tsakeee yɛ nɛkɛ gbɛ nɔ yɛ afi 66 Ŋ.B. Ni kɛlɛ, anɔkwa Kristofoi baaná nɔ kpele ní baakanya amɛ ní amɛkɛ Yesu kɔkɔbɔɔ lɛ atsu nii ní amɛjo foi.

      22. Ekolɛ Yesu ŋaawoo ní tsɔɔ foijee kɛ gɔji lɛ anɔ yaa lɛ baanyɛ akɔ mɛni he?

      22 Wɔnyɛŋ wɔle amanehulu kpeteŋkpele lɛ he saji fɛɛ fitsofitso amrɔ nɛɛ, shi wɔbaanyɛ wɔkɛ nilee amu saji anaa akɛ yɛ wɔgbɛfaŋ lɛ, foijee ní Yesu wie he lɛ efeeŋ foijee kɛmiiya shikpɔŋ nɛɛ nɔ hé ko pɔtɛɛ. Nyɔŋmɔ webii yɛ je lɛŋ fɛɛ momo, amɛyɛ ekoŋ fɛɛ koŋ. Shi kɛlɛ, wɔbaanyɛ wɔná nɔmimaa akɛ kɛ́ foijee he miihia lɛ, ehe baahia ní Kristofoi aya nɔ amɛha srɔtofeemɔ ni anaa faŋŋ yɛ amɛkɛ apasa jamɔ gbɛjianɔtoi ateŋ lɛ ahi shi nakai daa. Esa kadimɔ waa hu akɛ Yesu bɔ kɔkɔ akɛ mɔ ko akaku esɛɛ kɛmiiya eshia ákɛ eyaakɔlɔ etadei loo enibii krokomɛi. (Mateo 24:​17, 18) No hewɔ lɛ, ekolɛ bɔ ni wɔbuɔ heloonaa nibii wɔhaa lɛ he kaai kã wɔhiɛ; ani amɛji nibii ni he hiaa fe fɛɛ, aloo ani yiwalaheremɔ ní mɛi fɛɛ ni yɔɔ Nyɔŋmɔ masɛi lɛ baaná lɛ he miihia fe no? Hɛɛ, ekolɛ wɔfoijee lɛ kɛ fimɔ kɛ ohia shihilɛi komɛi baaba. Ebaabi ní wɔfee klalo akɛ wɔbaafee nɔ fɛɛ nɔ ni ehe hiaa ní wɔfee, tamɔ bɔ ni wɔnyɛmimɛi ni hi shi yɛ klɛŋklɛŋ afii oha lɛ mli, ní jo foi kɛjɛ Yudea kɛtee Perea, yɛ Yordan sɛɛ lɛ fee lɛ.

      23, 24. (a) Nɛgbɛ pɛ wɔbaanyɛ wɔná hebuu yɛ? (b) Mɛɛ hewalɛ esa akɛ Yesu kɔkɔbɔɔ ni kɔɔ ‘nihii nii ni ma hé krɔŋkrɔŋ lɛ’ he lɛ aná yɛ wɔnɔ?

      23 Esa akɛ wɔná nɔmimaa akɛ wɔbobaahe baaya nɔ afee Yehowa kɛ egbɛjianɔtoo ní tamɔ gɔŋ lɛ be fɛɛ be. (2 Samuel 22:​2, 3; Lala 18:3; Daniel 2:​35, 44) Jɛmɛ ji he ni wɔbaaná hebuu yɛ! Wɔkaseŋ adesai babaoo ní baajo foi kɛya “bui amli” ní amɛyatee “gɔji atɛsai amli”⁠—⁠ni ji adesai agbɛjianɔtoi kɛ kui ní ato ní ekolɛ amɛbaahi shi be kukuoo ko yɛ Babilon Kpeteŋkpele lɛ hiɛkpatamɔ sɛɛ lɛ. (Kpojiemɔ 6:​15; 18:​9-​11) Lɛɛlɛŋ, ekolɛ nibii amli baawa waa⁠—⁠taakɛ bɔ ni ekolɛ emli wa yɛ afi 66 Ŋ.B. kɛha yei ní hiɛ musu ní jo foɔ kɛshi Yudea lɛ, loo kɛha mɛi fɛɛ ní esa akɛ amɛfã gbɛ lɛ yɛ fɛ̃i kɛ nugbɔnɛmɔ be mli lɛ. Shi wɔbaanyɛ wɔná nɔmimaa akɛ Nyɔŋmɔ baaha wɔná yibaamɔ. Nyɛhaa wɔwajea hekɛnɔfɔɔ ní wɔyɔɔ yɛ Yehowa kɛ e-Bi ní yeɔ nɔ amrɔ nɛɛ ákɛ Maŋtsɛyeli lɛ nɔ Maŋtsɛ lɛ mli lɛ bianɛ.

      24 Yiŋtoo ko bɛ ní wɔɔdamɔ nɔ wɔhi shi yɛ nɔ ni baaba lɛ he gbeyeishemɔ mli. Yesu sumɔɔɔ ní ekaselɔi ni hi shi yɛ nakai beaŋ lɛ ashe gbeyei, ni esumɔɔɔ ni wɔshe gbeyei amrɔ nɛɛ loo yɛ gbii ni baaba lɛ amli. Ehɛle wɔ shi koni wɔnyɛ wɔfee wɔtsuii kɛ wɔjwɛŋmɔi klalo. Ejaakɛ bɔ fɛɛ bɔ ni eji lɛ, agbalaŋ Kristofoi ni feɔ toiboo lɛ atoi beni hiɛkpatamɔ baa apasa jamɔ kɛ gbɛjianɔtoo fɔŋ nɛɛ fã ní eshwɛ lɛ nɔ lɛ. Amɛbaaná sɛɛyoomɔ, ni amɛbaabo kɔkɔbɔɔ ni kɔɔ ‘nihii nii ni ma hé krɔŋkrɔŋ lɛ’ he lɛ toi. Ni amɛkɛ yiŋkpɛɛ diɛŋtsɛ baatsu amɛhemɔkɛyeli ni ma shi shiŋŋ lɛ he nii. Eba akɛ wɔhiɛ kpaŋ shiwoo ni Yesu kɛha nɛɛ nɔ kɔkɔɔkɔ, akɛ: “Mɔ ni hiɛɔ mli kɛwulaa shi lɛ, aaahere eyiwala.”​—⁠Marko 13:⁠13.

      [Shishigbɛ niŋmai]

      a “Akɛ jamɔ mli nifeemɔ kɛ bulɛ buɔ Roma aflaŋai lɛ ahe yɛ sɔlemɔtsui ni yɔɔ Roma lɛ amli; ni bulɛ ní gbɔmɛi nɛɛ yɔɔ kɛha amɛ aflaŋai lɛ kɛ bɔ ni amɛhe wa kwraa fe jeŋmaji krokomɛi lɛ yeɔ egbɔ pɛpɛɛpɛ . . . [Kɛha asraafoi lɛ] ekolɛ no ji nii ni yɔɔ krɔŋkrɔŋ fe fɛɛ yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ. Roma asraafonyo kɛ eflaŋaa kãa kita.”​—⁠The Encyclopædia Britannica, 11th Edition.[1]

      b Esa akɛ wɔkadi akɛ eyɛ mli akɛ Yesu wiemɔi lɛ amlibaa yɛ afi 66-​70 Ŋ.B. lɛ baanyɛ aye abua wɔ ní wɔnu bɔ ni ebaaba mli eha yɛ amanehulu kpeteŋkpele lɛ mli lɛ shishi moŋ, shi mlibaai enyɔ lɛ kɛ amɛhe kpãŋ gbee pɛpɛɛpɛ yɛ nibii fɛɛ mli ejaakɛ mlibaai lɛ baaba yɛ shihilɛi srɔtoi amli.

      c Kwɛmɔ The Watchtower ni je kpo December 15, 1975 lɛ, baafai 741-4.

      Ani Okaiɔ?

      ◻ “Amaŋfɔ nihii nii lɛ” jie ehe kpo yɛ klɛŋklɛŋ afii oha lɛ mli yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?

      ◻ Mɛni hewɔ nilee yɔɔ mli akɛ aaasusu akɛ akɛ ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ “nihii nii lɛ” baama hé krɔŋkrɔŋ lɛ yɛ wɔsɛɛ be ko mli lɛ?

      ◻ Mɛɛ tutuamɔ agba afɔ̃ shi yɛ Kpojiemɔ lɛ mli akɛ “nihii nii lɛ” kɛbaaba?

      ◻ Mɛɛ ‘foijee’ ekolɛ ehe baahia yɛ wɔgbɛfaŋ wɔsɛɛ?

      [Caption on page 16]

      Atsɛɔ Babilon Kpeteŋkpele lɛ akɛ ‘ajwamaŋi lɛ anyɛ’

      [Caption on page 17]

      Kooloo ni tsuɔ tamɔ muneele, ni yɔɔ Kpojiemɔ yitso 17 lɛ ji “nihii nii” ní Yesu wie he lɛ

      [Caption on page 18]

      Kooloo ni tsuɔ tamɔ muneele lɛ baanyiɛ hiɛkpatamɔ tutuamɔ ni akɛaaba jamɔ nɔ lɛ hiɛ

  • Ohiɛ Ahi Ohe Nɔ Ni Ofee Ekãa!
    Buu-Mɔɔ—1999 | May 1
    • Ohiɛ Ahi Ohe Nɔ Ni Ofee Ekãa!

      “No hewɔ lɛ nyɛsaraa, ejaakɛ nyɛleee nɔ̃ gbi loo nɔ̃ ŋmɛlɛtswaa [lɛ].”​—⁠MATEO 25:⁠13.

      1. Mɛni bɔfo Yohane kpáa gbɛ?

      YESU wo shi yɛ naagbee sanegbaa ni yɔɔ Biblia lɛ mli lɛ mli akɛ: “Miiba oyá.” Ebɔfo Yohane here nɔ akɛ: “Amen! Hɛɛ, ba, Nuntsɔ Yesu.” Bɔfo lɛ yiŋ efeee lɛ kɔshikɔshi akɛ Yesu baaba. Yohane fata bɔfoi ní bi Yesu akɛ: “Mɛɛ be mli nibii nɛɛ baaba, ni mɛni baafee ba ni oba [Hela, pa·rou·siʹa] lɛ kɛ nibii agbɛjianɔtoo lɛ naagbee lɛ he okadi?” lɛ ahe. Hɛɛ, Yohane kɛ hekɛnɔfɔɔ kpá ba ni Yesu baaba wɔsɛɛ lɛ gbɛ.​—⁠Kpojiemɔ 22:20; Mateo 24:⁠3, NW.

      2. Yɛ ba ní Yesu eba lɛ gbɛfaŋ lɛ, mɛɛ shihilɛ yɔɔ sɔlemɔi lɛ amli?

      2 Afɔɔɔ hekɛnɔfɔɔ ní tamɔ nɛkɛ namɔ gbii etɛ nɛɛ. Sɔlemɔi babaoo yɛ amɛ tsɔɔmɔ ni kɔɔ Yesu “baa” lɛ he, shi amɛmli bii lɛ ateŋ mɛi fioo ko pɛ kpáa gbɛ. Amɛhiɔ shi yɛ nakai gbɛ nɔ hu. Wolo ko ni atsɛɔ lɛ The Parousia in the New Testament lɛ wie akɛ: “Hewalɛ kpakpa bibioo pɛ Parousia hiɛnɔkamɔ lɛ kɛ́wo sɔlemɔ lɛ shihilɛ, esusumɔ, kɛ enitsumɔ mli. . . . Hiamɔ kɛ oyaiyeli henumɔ ní mli wa, ní esa akɛ sɔlemɔ lɛ kɛtsu enitsumɔi ni ji tsuitsakemɔ kɛ maŋsɛɛ sanekpakpa jajemɔ lɛ egbɔjɔ, kɛji elajeko kwraa lɛ.”[1] Shi jeee nakai eji kɛha mɔ fɛɛ mɔ!

      3. (a) Te anɔkwa Kristofoi nuɔ pa·rou·siʹa lɛ he amɛhaa tɛŋŋ? (b) Mɛni titri wɔbaasusu he agbɛnɛ?

      3 Yesu anɔkwa kaselɔi lɛ kɛ hiɛdɔɔ miikpa nibii agbɛjianɔtoo fɔŋ nɛɛ naagbee lɛ gbɛ. Beni wɔkɛ anɔkwayeli feɔ nakai lɛ, ehe miihia ní wɔná nɔ fɛɛ nɔ ni kɔɔ ba ní Yesu eba lɛ he lɛ he jwɛŋmɔ kpakpa ni wɔtsu he nii hu pɛpɛɛpɛ. No baaye abua wɔ ní ‘wɔhiɛ mli kɛwula shi ní ahere wɔyiwala.’ (Mateo 24:​13) Beni ekɛ gbalɛ ní wɔnaa yɛ Mateo yitsei 24 kɛ 25 lɛ haa lɛ, Yesu kɛ ŋaawoo ní nilee yɔɔ mli, ní wɔbaanyɛ wɔkɛtsu nii kɛha wɔ naanɔ sɛɛnamɔ lɛ ha. Abɛbuai komɛi yɛ yitso 25 lɛ mli ní ekolɛ ole, tamɔ nɔ ni kɔɔ oblayei nyɔŋma (oblayei nilelɔi kɛ kwashiai) lɛ ahe, kɛ talentai lɛ ahe abɛbua lɛ. (Mateo 25:​1-30) Mɛɛ gbɛ nɔ nakai abɛbuai lɛ ahe baanyɛ aba sɛɛnamɔ aha wɔ yɛ?

      Ohiɛ Ahi Ohe Nɔ, Tamɔ Bɔ ni Oblayei Enumɔ lɛ Ji Lɛ!

      4. Mɛni ji oti ni yɔɔ oblayei lɛ ahe abɛbua lɛ mli?

      4 Ekolɛ obaasumɔ ní osaa okane oblayei lɛ

Ga Woji (1980-2025)
Shi Mli
Botemɔ Mli
  • Ga
  • Kɛmaje
  • Bɔ Ni Misumɔɔ Lɛ Mihãa
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Mlai Ni Yɔɔ He
  • Ohe Saji
  • Ohe Saji Lɛ Ahe Gbɛjianɔtoo
  • JW.ORG
  • Botemɔ Mli
Kɛmaje