Buakanakin te Babakanikawai ma Ana Kabaang te Taamnei

“Karina te aomata nabangkai, are karaoaki ba aron te atua n te raoiroi ao n te itiaki.”​—I-Ebeto 4:24.

NGKE e korakora te Embwaea n Rom, boni ngaia te tautaeka ae te kabanea ni kakannato ae e a tia n noraki i aon te aonnaba. A rangi ni waaki raoi ana tua Rom, n te aro ae e aana naba aia oin tua aaba aika mwaiti ni boong aikai. Ma e ngae ngke a raraoi ana mwakuri Rom, ma ana taanga ni buaka a aki kona n tokanikai i aon te kairiribai teuana ae aeae n rin ibuakoia: ae te babakanikawai. N tokina, te babakanikawai e kawaetata riki bwakan Rom.

Te abotoro Bauro, boni ngaia naba temanna are e karawawataki irouia aobitia n te tautaeka n Rom aika a babakanikawai. E teretere bwa te kowana n Rom are Berika, e ataia bwa akea ana bure Bauro ngke e titirakinna. Ma Berika, are e korakora riki te babakanikawai irouna nakoia angiin kowana ake a maiu ngkoa, e kabaenikaia kaboowiakin Bauro, i aan te kaantaninga ae Bauro e na anganna te mwane bwa e aonga ni kainaaomataki iai.​—Mwakuri 24:22-26.

E aki anaa nanon Berika n te mwane Bauro, ma e taetae raoi n tuangnga taekan “te raoiroi ma te taubaang” n te aro ae koaua. E aki bita aroarona teuae Berika, ao Bauro e a kariaia riki tikuna n te matawariki, nakon are e na kataia n anai nano n te mwane ni karekea otinakona iai. E tataekina rongorongon te koaua ao karaoan ae eti, ao e maiuakina te rongorongo aei. “Ti taku ba a raoiroi mataniwin nanora,” e koroia nakoia Kristian aika I-Iutaia, “ngkai ti kani kakaraoa ae raoiroi nakoni bwaai ni kabane.”​—Ebera 13:18.

Arona anne e rangi ni kaokoro ma aroaroia aomata ake a maiu n te tai anne. Tarin Berika are Pallas, bon temanna mai buakoia aomata aika a kaubwai riki n te tai anne, ao angiin kaubwaina​—are e katautauaki bwa e a roko n te mwaiti ae $45 te mirion—e a reke irouna man waakinan te anai nano n te mwane, ao te babakanikawai. Ma e uarereke kaubwaina ngkana e kabotauaki ma birion ma birion te taara ake a karinaki ni karabaaki inanon bangke tabeua, irouia taan tautaeka tabeman ake a babakanikawai ake a maiu n te ka 20 n tienture. E teretere bwa bon tii aomata aika aki rangi n rabakau aika a na kakoaua bwa a a tia tautaeka aika ngkai, n tokanikai i aon te babakanikawai.

Kioina ngkai e maan ni waakinaki te babakanikawai, ti riai ni kakoaua bwa boni ngaia aroaroia aomata? Ke iai te bwai ae kona n totokoa te babakanikawai?

E na Kanga ni Kona ni Katokaki te Babakanikawai?

Te moan mwaneka ae mataata ibukin totokoan te babakanikawai, bon ataakin ae te babakanikawai bon te bwai ae urubwai ae kairua, kioina ngkai e karekea kakabwaiaia aomata aika bangaomata, ao te kabuanibwai nakoia aomata tabemwaang. Te koaua bwa e a tia ni moanaki waakinan anne. E taekina ae kangai James Foley, are te kauoman n te botaki ni mwakuri ibukin aaba ianena n te U.S.: “E korakora te urubwai man te anai nano n te mwane. Te anai nano n te mwane e urua te tararua ae raoiroi, e totokoa karikirakean te kaubwai ao aaba n te aro ae riai, e urua nakoraoin te iokinibwai, ao a katekebuakaki iai aomata ni katobibia te aonnaba.” A mwaiti aomata aika a nano n ana taeka aikai. N Ritembwa 17 1997, aaba aika bubura aika 34 mwaitiia a tiaina “te boraraoi ibukin te anai nano n te mwane” are e katauraoaki ibukin “kakorakoran buakanakin te babakanikawai ni katobibia te aonnaba.” Te boraraoi e “kataua bwa e bure ngkana ko kataia n anaa nanon ana aomata te tautaeka ae ianena, bwa ko aonga ni karekea ke ni kateimatoa te waaki ni bitineti ma aaba ianena.”

Te mwakuri n anai nano n te mwane i aan kaantaningan reken boraraoi ibukin waakinan te bitineti n aaba tabeua, bon tii teuana te katoto mai buakon mwakuri ni babakanikawai aika moan te bati aika a kakaraoaki. Kamaunan te babakanikawai ni kabane e kainnanoa touan te kauoua ni mwaneka, ae e kangaanga riki: ae bitakin nanon te aomata, ke nanoia aomata aika mwaiti. Aomata n taabo nako a riai ni karekea irouia ribaakin te anai nano n te mwane ao te babakanikawai. E na mauna te babakanikawai n te mwaane, tii ngkana e karaoaki aei. N aron anne, te maekatin ae te Newsweek e taekinna bwa tautaeka tabeua a riai “ni kaungai nanoia aomata bwa a na kakaraoa ae eti man riai ibukin aia natannaomata.” Te botaki ae te Transparency International, ae te koraki aika a kaitara te babakanikawai ni katobibia te aonnaba, e taekinna naba bwa aomata aika a boutokoa ana waaki a riai n “unika ‘koraan te eti ao te kakaonimaki’” n aia tabo ni mwakuri.

Te buaka ibukin kaitaran te babakanikawai, bon te buaka ae reitaki ma te aroaro ni maiu ae riai, ao e aki kona n tokanikai te aba iai rinanon tua ke “te kabaang,” ae nanona katuaeakia aomata iroun te tautaeka. (I-Rom 13:​4, 5) Koraan te eti ao te kakaonimaki a riai n unikaki i nanoia aomata. E kona riki ni waakinaki aei ngkana e kabonganaki te bwai are aranaki iroun te abotoro Bauro bwa “ana kabaang te Tamnei,” ae ana Taeka te Atua ae te Baibara.​—I-Ebeto 6:17.

Te Baibara E Kabuakaka te Babakanikawai

Bukin tera Bauro ngke e rawa ni kariaia te babakanikawai? Ibukina bwa e tangiria ni kakaraoa nanon te Atua, “ae aki rinorinoi mataia aomata, ae aki anai bwaai n anai naano.” (Te Tua-Kaua 10:17) Irarikin anne, akea te nanououa bwa Bauro e uringa te kaetieti are e mena ibuakon te Tua Mairoun Mote: “Ko na aki nanonano n tarani mataia aomata: ao ko na aki anaa te bwai n anai naano; ba e kamaki mataia akana rabakau te angabwai n anai naano, ao e kabaoi aia taeka akana raoiroi.” (Te Tua-Kaua 16:19) Te Uea are Tawita e ataia naba bwa e ribaa te babakanikawai Iehova, ao e butiia te Atua bwa e na aki atongaki ibuakoia taani bure, ake “a on ataiia n te mane ae a anaki nanoia iai.”​—Taian Areru 26:10.

Iai riki bukina ae akana a taromauria te Atua ma nanoia ni koaua a na rarawa nakon te babakanikawai. “E kateimatoa aon te aba te uea n te kaetitaeka,” e koroia Toromon, “ma ane tua te angabwai ba ana bwai ao e kabwaka.” (Taeka N Rabakau 29:4) Te kaetitaeka ae riai​—ao e moamoa riki ngkana e bwainaki irouia aomata nako mairoun te bwakuaku ae te kabanea n rietata ni karokoa ae e mangori riki​—e karekea te mweeraoi, ma te babakanikawai e kamauna kaubwain te aba. E kakannongora ana taeka te maekatin ae te Newsweek aikai: “A kai uruaki kaubwain [aaba] ngkai aomata ni kabanea a tangiria ni karekea tibwangaia n te mwane ae reke n te babakanikawai, ao a rabakau ni karekea.”

E ngae ngkana a aki mauna kaubwaia botannaomata, ma taan tangira te kaetitaeka ae riai, a namakina te bwarannano ngkana e waakinaki te babakanikawai n aki totokoaki. (Taian Areru 73:3, 13) E karaoaki te ribuaka naba nakon ara tia Karikiriki, are boni ngaia are e karina inanora tangiran te kaetitaeka ae riai. N taai aika nako, bon iai ana mwakuri Iehova are e karaoia ibukin katokan te babakanikawai ae rangi n riao. N te katoto teuana, e kamatoa n tuangia taani maekana Ierutarem bwa e na angania nako nanoni baia aia kairiribai.

E kangai te Atua rinanon ana burabeti are Mika: “I butingkami ba kam na ongora n aei, ngkami aika mataniwiia kaain te bata are Iakoba, ma aia tia tau-taeka te bata are Iteraera, aika kam bati n riba te motiki-taeka ae eti, ma ni kabaoa te aro ae riai ni kabanea. A katea Tion n te raraa, ao Ierutarem n te buakaka. A momoimotiki-taeka mataniwina i bukini boon aia makuri, ao a rereirei ana ibonga i bukini boon aia makuri, ao a kakaiwa ana burabeti i bukin te mane . . . Ma ngaia ae e na barauaki Tion n ai aron te tawana i bukimi, ao e na riki Ierutarem ba taiani bwariko.” Te babakanikawai e urua aron te natannaomata ae Iteraera, n aron naba are e urua aroia kaain Rom, tabeua te tienture imwin anne. N aron are e reireinia te Atua, tao tebubua te ririki imwin korean taeka aikai iroun Mika, e kamaunaki Ierutarem ao e kamaroaeaki.​—Mika 3:9, 11, 12.

Akea te aomata ke te botannaomata are e kainnanoaki irouna waakinan te babakanikawai. Te Atua e kaungai nanoia akana buakaka bwa a na kitana aroia ae buakaka ma ni bita naba aroia n iango. (Itaia 55:7) E tangirira n tatabemanira nako bwa ti na oneamwin te matai ni kanibwaibwai n te tangira ae e aki tii tabeakina oin nanona, ao te babakanikawai n te raoiroi. “Ane babakanikawai nakon ane aki kaubwai, ao e kabuakaka naba te tia Karikia: Ma ane akoa ae akea ana bwai ao e karinea,” e kauringira Iehova.​—Taeka N Rabakau 14:31.

Te Tokanikai ni Buakana te Babakanikawai n te Koaua man te Baibara

Tera ae e kona ni kaira te aomata bwa e na bitaki n aron aei? Te mwaaka are e kaira Bauro bwa e na kakeaa bongan te maiu ni Baritaio bwa e aonga n riki bwa te tia rimwin Iesu Kristo ae kakaonimaki. “Ana taeka te Atua e maiu, ao e mwaka,” e koreia. (Ebera 4:12) Ni boong aikai, te koaua man te Baibara e kaunga aron karaoan ae eti, ao a kaungaki naba iai aomata ake a rangi ni babakanikawai. Iangoa te katoto teuana.

Tii teutana te tai imwin katiaan ana mwakuri n tautia, Alexander, are kaain Eurobe Mainiku, e kaaina te kaeng teuana ae kakaraoi mwakuri ni kakeru, te aonikai, ao te anai nano n te mwane.a “Tabeu bwa N na karaoa te babakanikawai ni karekea te mwane mairouia taani bitineti aika kaubwai, are aongkoa a na kamanoaki man te kabuanibwai iai,” e kabwarabwara. “Au mwaan bwa ngke I a tia ni karekea onimakinau iroun te tia bitineti temanna, kaain ara kaeng tabeman a kamaakua n taekinna bwa a na iowawa ma n tiritiri nakoina. Ngkanne, I a tuanga te tia bitineti bwa N na buokia n ana kangaanga anne, ngkana e anganai ana mwane ae bubura. A kaitau nakoiu ake a ‘tararuaki’ irou ibukin au ibuobuoki nakoia n aia kangaanga, ma a aki ataia bwa boni ngai ae I kariki kangaanga aikai. Te kamimi bwa I rangi n tangira aron tabeu anne.

“I kukurei naba n te mwane ao te waaki ae kamaiu ae rereke man te aeka ni maiu aei. E a reke au kaa ae bobuaka, ao I maeka n te auti ae tamaroa, ao e tau au mwane ni kabooi bwaai ni kabane ake I tangiri. A maakai aomata, ao I namakinna bwa e bati mwaakau iai. I taku bwa akea te aomata ae e kona n tabareai, ao I aki bae n aantaeka i aan te tua. Au kangaanga ma bureitiman a kona ni katokaki iroun te roia ae bwakuaku are e rabakau n tokobitoa te tua, ke ngkana e kabwakaki te mwane n anai nano nakon te aomata temanna.

“Ma e ngae n anne, a aki kakaonimaki i bon imarenaia aomata aika a maiu n te babakanikawai. Kaain ara kaeng temanna e ribaai, ao I a manga aki akoaki irouia kaain te kaeng. N te tai ae waekoa e a bua au kaa ae bobuaka, au mwane, ao raou te aine ae e tangiria ni kabanea au mwane ae bati. I a batiboaki mani kakaiaki naba. Te bitaki aei e kairai bwa N na iangoia raoi bwa tera raoi manenan te maiu aei.

“Tabeua te namwakaina imwain anne, tinau e a riki bwa kaain Ana Tia Kakoaua Iehova, ao I moanna ni wareka aia boki. E rangi ni kamwakura au iango te kibu ae Taeka N Rabakau 4:14, 15: ‘Tai rin i nanoni kawaiia akana buakaka, ao tai nakonako i nanoni kawaiia aomata aika iowawa. Kararoa, tai ri rarikina; Ko na rairaki mai iai, ao naako.’ Kiibu n aron aikai a kakoaua nakoira bwa akea te kaantaninga ae raoiroi ae mena imwaiia aomata aika a tangiria ni maiuakina te maiu ni kakeru. I moanna n tataro nakon Iehova ma ni butiia bwa e na kairai n te kawai ae eti. I reirei n te Baibara ma Ana Tia Kakoaua Iehova, ao n tokina, I a katabua maiuu nakon te Atua. I maiuakina te eti man te tai arei ni karokoa ngkai.

“Te koaua bwa karaoan ae eti e nanonna bwa moan te uarereke riki au kareke mwane. Ma ngkai I taku bwa iai te kaantaninga ae raoiroi ibukin taai aika imwaiu, ao iai manenani maiuu. I ataia bwa maiuu rimoa ma kaubwaina ni kabane, bon ai aron te auti ae karaoaki man te naani kaati, ae e na karina ni bwaka. E aki namakinaba mataniwin nanou rimoa. Ma imwin au reirei n te Baibara, e aki karauai ngkana I iangoa karaoan te babakanikawai​—e ngae ngkana bon te bwai ae uarereke. I kataia ni maiuakina te maiu ae boraoi ma Taian Areru 37:3, ae e taekina ae kangai: ‘Onimakina Iehova, ao karaoa ae raoiroi; Maeka i aon te aba, ao amamarake i nanon te kakaonimaki.’”

“Ane Ribai Anga-bwai n Anai Naano ao E na Maiu”

N aron are e noria Alexander, te koaua man te Baibara e kona ni kaira te aomata bwa e na tokanikai i aon te babakanikawai. E a tia ni karaoi bitaki aika boraoi ma are e taekinaki iroun te abotoro Bauro n ana reta nakoia I-Ebeto: “Ba kam na kitana te aomata nikawai are aromi ni maeka ngkoa, are nangi riki ni buakaka n tou mwin taiani kaibabaru aika mamana te aba; ao kam na oneaki n aron nanomi, ao kam na karina te aomata nabangkai, are karaoaki ba aron te Atua n te raoiroi ao n te itiaki are riki man te koaua. Ma ngaia ae kam na kaki te kewekewe, ao kam na atoatonga te koaua, temanna nakon raona, ao temanna nakon raona: ba bwain nako te rabata ngaira ma ngkami n i buobuoki. E na tai manga ira te tia ira: ma e raoiroi riki ba e na makuri, ni karaoa ae raoiroi ni baina, ba e aonga ni karekea ana bwai n angan ane e kai nanona ngkai akea ana bwai.” (I-Ebeto 4:22-25, 28) Maiuia aomata nakon taai aika a na roko a boto i aon karaoan bitaki aikai.

Ngkana a aki tauaki aroia, te mataai ni kanibwaibwai ao te babakanikawai a kona n urua te aonnaba, n aron naba are a buoka maunan te Embwaea n Rom rimoa. Ma e kakukurei bwa te tia Karika te botannaomata e aki iangoia bwa e na kariaia rikin anne. E a tia ni baireia bwa e na ‘tiringia akana urua aon te aba.’ (Te Kaotioti 11:18) Ao Iehova e berita nakoia aomata aika a kariariaa te aonnaba ae akea te babakanikawai iai, bwa e na roko “karawa nabangkai ma aonaba nabangkai, ake e mena iai te raoiroi.”​—2 Betero 3:13

Te koaua bwa e kangaanga maiuakinan te eti n taai aikai. Ma e ngae n anne, Iehova e kakoaua nakoira bwa n tokina, “e kakiriwea ana utu te aomata ae e anai bai n te babakanikawai; e na maiu ane e rawa ni mamanaki n te baintangira.”b (Taeka N Rabakau 15:27, Baibara ni Katorika) Ngkana ti rarawa nakon te babakanikawai ngkai, ao ti kaota nanora aika raraoi n ara tataro nakon te Atua ae kangai: “E na roko ueam. E na tauaki am taeka i aonaba, n ai aron tauana i karawa.”​—Mataio 6:10.

Ngkana ti tabe ni kaantaninga te tai are e na karaoa ana mwakuri te Tautaeka n Uea anne, ti kona ni kabane ni ‘kamae n ununiki n te raoiroi’ n te aro ae ti rawa ni kariaia ke ni karaoa te babakanikawai. (Otea 10:12) Ngkana ti karaoa anne, ti na kaotiota iai mwaakan ana Taeka te Atua are e kairaki koreana. Ana kabaang te taamnei e kona n tokanikai i aon te babakanikawai.

[Kabwarabwara ae nano]

[Taamnei n iteraniba 7]

N ana ibuobuoki te Baibara, ti kona ni karikirakea iroura “te aomata nabangkai” ma n rarawa nakon te babakanikawai