Te Kangaanga ae Karawawataakiia Aaomata
“BUKIN TERA TE ATUA, BUKIN TERA?” Aei atun te kaongora ae manibubura ae oti ni moani baan te nuutibeeba teuana ae tanoata taekana, imwin mwaeiein te aba ae korakora te urubwai iai, ae e riki i Atia Minor. E kairaki ma ngaia te taamnei ae e kaota te tama ae rangi n rawawata nanona are uouota natina te aine are ikoaki, n otinako man mwengaia are e a tia ni bwaka.
Buaka, roongo, buti n aoraki ao kabuanibwai aika a riki n te aonnaba a a tia ni kariki maraki aika kokorakora, rannimata aika mwaiti, ao mateia aomata aika aki kona ni warekaki mwaitiia. N ikotaki ma aei, iangoa naba rawawatan nanoia aomata ake a tauaki, ataei ake a karaoaki aaro ni baitingako nakoia, ao ake a karaoaki aeka ni mwakuri ni kakeru riki nakoia. Iangoia naba aomata aika mwaiti aika a ikoaki ke a kamateaki ni kabuanibwai aika bati aika riiriki. Ao iai naba te maraki n nano ae namakinaki irouia aomata aika birion ma birion mwaitiia ibukin te aoraki, te kara, ao ai moara riki mateia aomata aika tangiraki irouia.
E korakora riki te karawawataki ae e noraki i nanon te ka 20 n tienture, nakon tienture ni kabane ake a a tia n nako. Man 1914 ni karokoa 1918, te Moan Buaka are Kabuta te Aonnaba e tiringia tautia n te mwaiti ae kaania tebwina te mirion. Taani koro rongorongo rimoa tabeman a taku bwa iai naba aomata aika tiaki tautia n te aeka ni mwaiti naba anne ake a kamateaki iai. N te Kauoua ni Buaka are Kabuta te Aonnaba, tao 50 te mirion mwaitiia tautia ao aomata aika tiaki tautia ake a kamateaki naba, n ikotaki ma mirion ma mirion aine ake akea kamanoaia, ataei, ao unimwaane. I nanon te tienture are a tibwa nako, mirion ma mirion riki aomata ake a rotaki buaka ngke a kamateaki kaain baronga tabeua, waaki ni kabwakai tautaeka tabeua, te tiritiri i marenaia reeti aika kakaokoro, te rongo, ao ai te kainnano ibukin akean aia bwai. The Historical Atlas of the Twentieth Century e katautaua bwa e raka nakon 180 te mirion, mwaitiia aomata ake a mate ibukin “te iowawa ae korakora ae ai aron anne.”
Uabwi te mirion mwaitiia aomata ake a mate n te aoraki ae te Spanish influenza are e riki n 1918/19. I nanon ririki aika uabwi ake a tibwa nako, tao 19 te mirion mwaitiia aomata ake a mate man te aoraki ae te AIDS, ao 35 tabun te mirion ake iai irouia ngkai te man n aoraki ae e karika te aoraki anne. Mirion ma mirion mwaitiia ataei ake a tiku n akea aia karo—bwa a mate n te AIDS. Ao a mwaiti merimeri ake a tabe ni mate ngkai man te AIDS, ibukina bwa a ewekaki iai ngke a mena i nanon biroton tinaia.
Iai riki karawawataia ataei n aanga tabeua riki. E taku te nuutibeeba teuana i Engiran ae te Manchester Guardian Weekly ni kaineti ma rongorongo ake a katauraoaki iroun te United Nations Children’s Fund (UNICEF) n tokin 1995: “Ni buaka ake a riki i nanon ririki ake tebwina ake a tibwa nako, 2 te mirion mwaitiia ataei ake a kamateaki, 4 nakon 5 te mirion ake aki toamau bwain rabwataia imwina, 12 te mirion ake akea mwengaia, ao e a raka nakon 1 te mirion ake a kamateaki aia karo ke a karaureaki mairouia aia karo, ao 10 te mirion ake a rotaki n aorakin aia iango iai.” N ikotaki ma aei, e katautauaki naba bwa ni katoa ririki, iai ataei aika a kabwakaaki man birotoia tinaia, aika 40 nakon 50 te mirion mwaitiia ni katotobiba te aonnaba!
Tera Aron Taai Aika Imwaira?
A mwaiti aomata aika a aki rauaki ngkana a iangoi taai aika imwaia. Te koraki teuana ae taan rabakau kaaina, a kangai: “Aia mwakuri aomata . . . a na kona ni karaoa te bitaki ae bubura ni bita te aonnaba ae maiu n te aro are e na bon aki kona ni kateimatoa te maiu i aona n aron ae ataaki ngkai.” A reitia ni kangai: “N te tai naba aei, temanna mai buakoia aomata aika kakaniman e maiu ma te kainnano n akea ana bwai ao e aki tau kanana, ao temanna mai buakoia aomata aika kakatengaun ae e aoraki ngkai e aki tau kanana.” Taan rabakau aikai a kareke tai n “reireinia kaain te aonnaba n taekan bwaai aika a mena imwaira,” ao a kangai: “E kainnanoaki te bitaki ae korakora n arora n tararuaa te aonnaba ao bwaai aika maiu ake i aona, ngkana ti na totokoa rikin karawawataiia aomata aika bati, ao ngkana mwengara ae te aonnaba aei e na aki uruaki n te aro are e aki kona ni manga raoiroi.”
Bukin tera bwa te Atua e tuai ma ni katoka te rawawata ao te buakaka ae bati ni karokoa ngkai? E na kanga ni kaeta te aro aei? N ningai?
[Picture Credit Lines n iteraniba 3]
I eta, wheelchair: UN/DPI Photo 186410C by P.S. Sudhakaran; nuka, starving children: WHO/OXFAM; i nano, emaciated man: FAO photo/B. Imevbore