A Manena Nakoira Rongorongo Ake E Korei Noa?

NGKE e taetae ni burabeti Iesu ibukin kanikinaean rokona ma tokin aonnaba ao e taku: “Ai aron ana bongi Noa rokon Natin te Aomata.” (Mataio 24:3, 37) E teretere n aei bwa e taetae ni burabeti Iesu bwa bwaai aika a na riki n ara bong aikai bon titeboo ma ake a riki n ana tai Noa. Mangaia are a rangi ni kakawaki iroura rongorongon bwaai ake a riki n ana bong Noa aika kona n onimakinaki.

A kakawaki rongorongo ake e korei Noa? Bon rongorongon rimoa ae kona n onimakinaki raoi? Ti kona n ataia raoi bwa e riki n ningai te Ieka?

E Riki n Ningai te Ieka?

E tauraoi i nanon te Baibara rongorongon bwaai aika karinanaki raoi n taia ake a riki iai n te aro are ti a kona iai n taraia rikaaki nakon moan rikiia aomata. Ni Karikani Bwaai 5: 1-29, ti kona n nora iai te kateiriki are moa man karikan te moan aomata ae Atam ni karokoa bungiakin Noa. E moanaki te Ieka “n ana ririki Noa are te kaonobubua.”​—Karikani Bwaai 7:11.

Ibukin kan ataakin te tai are e riki iai te Ieka, ti riai ni moana ara ware man te ririki ae ataaki ae koaua. E nanonaki iai te tai are ataaki n rongorongon te aonnaba bwa te ririki are e a riki iai te bwai teuana ae taekinaki n te Baibara. Ao man te ririki anne, ti a kona iai n numeraa ao ni kotea te ririki ae boto i aon te karenta ae ti kabongana ngkai, are e a riki te Ieka iai.

Te ririki teuana ae ataaki ae koaua, bon te ririki ae 539 B.C.E., are e a konaaki iai Baburon iroun Uean Botia ae Tairati. Iai ibuakon rongorongon rimoa aika kaineti ma uean teuaei, taian baba ni koroboki mai Baburon, ao koroboki mairouia Diodorus, Africanus, Eusebius ao Ptolemy. A kitana Baburon nikiraia I-Iutaia n okira abaia n 537 B.C.E. ibukin te kaetieti are e roko mairoun Tairati. E kaotaki n te Baibara tokin ana ka 70 n ririki Iuta ni kamaroaeaki, are e moanaki n 607 B.C.E. Ngkana ti wareka aia tai taani motikitaeka ao aia tai n tautaeka uean I-Iteraera, ti kona ngkanne n ataia bwa a otinako tibun Iteraera mai Aikubita n 1513 B.C.E. Waare ake a kaotaki n te Baibara, a kairiira bwa ti na wareware rikaaki 430 te ririki nakon te tai are e karaoaki iai te berita ma Aberaam n 1943 B.C.E. Imwina ti riai n iangoa bungiakia ao anaun maiuiia Tera, Naora, Teruka, Reu, Bereka, Ebera, ao Tiera, ao ai uana naba ma Arebaketiata, are e bungiaki “ua ririki i mwin te ieka.” (Karikani Bwaai 11:10-​32) Ti a kona ngkanne n taekinna bwa e moanaki te Ieka n 2370 B.C.E.a

Moani Bwakan te Karau

Imwain ae ti na rinanoi bwaai ake a riki n ana bong Noa, ao ko kona ni wareka Karikani Bwaai mwakoro 7 kibuna 11 ni karokoa mwakoro 8 kibuna 4. Ni kaineti ma bwakan te karau ae korakora, ti tuangaki ae kangai: “N ana ririki Noa are te kaonobubua [2370 B.C.E.], n te namakaina are te kauoua, ni bongin te namakaina are te katengaun ma itibong, n te bong naba arei ao a kaotinakoaki koburakeni marawa are ababaki ni kabane, ao a kaukaki mataroani karawa.”​—Karikani Bwaai 7:11.

E tibwaa te ririki Noa nakon 12 te namwakaina ae kaka 30 te bong maania. N taai ake rimoa, e moanaki te moan namwakaina n aia ririki n nukan ara namwakaina ae Tebetembwa. E moana raangana te karau n te “namakaina are te kauoua, ni bongin te namakaina are te katengaun ma itibong” ao e waaki nako bwakana i nanon 40 te bong ma te ngaina i nanon namwakaina aika Nobembwa ao Ritembwa 2370 B.C.E.

Ni kaineti naba ma te Ieka ti a kaongoaki ae kangai: “A tokanikai raan i aon te aba tebubua ma nimangaun te bong. . . . ao a ikiki nako raan mai aon te aba. Ao i mwin tebubua ma nimangaun te bong ao a kenako raan. Ao e koro te ake n te namakaina are te kaitiua, ni bongin te namakaina are te katengaun ma itibong, i aoni maungan Ararata.” (Karikani Bwaai 7:24–​8:4) Mangaia are maanin te tai are e rabuna iai aon te aba te ran ni karokoa are a iki nako iai raan, bon 150 te bong, ke nimaua te namwakaina. Ao e a koro te ake i aon te maunga ae Ararata n Eberi 2369 B.C.E.

Tao ko na tangiria ngkai ni wareka Karikani Bwaai 8:5-​17. A noraki taubukin maunga uoua ma te iterana te namwakaina (73 te bong) imwin anne, “n te namakaina [Tun] are te katebwina, ni bongin te namakaina are te moa ni bong.” (Karikani Bwaai 8:5)b Tenua te namwakaina (90 te bong) imwina n ana ririki Noa ae te “kaonobubua ma te ririkina, n te moa n namakaina, ni moani bongin te namakaina,” ke i nukan Tebetembwa 2369 B.C.E. ao e a kaaki rabunan te ake Noa. Ao e noria bwa “e a mau aontano.” (Karikani Bwaai 8:13) Teuana te namwakaina ao 27 te bong (57 te bong) i mwina riki “ao e mau aon te aba n te namakaina are te kauoua, ni bongin te namakaina are te kauangaun ma itibong” [n nukan Nobembwa 2369 B.C.E.]. E otinako Noa ma ana utu mai nanon te ake nako aon te tano ae mwau. Mangaia are a kabanea teuana te ririki ni kaineti ma mwamwanangan namwakaina, ao tebwina te bong i nanon te ake, ae te tai ae boraoi ma (370 te bong).​—Karikani Bwaai 8:14.

Tera ae kakoauaki man rongorongo aika koreaki aika eti aika kaotii bwaai aika riki ao taiia? A kakoauaa aei: E kaoti bwaai ni kakoaua te I-Ebera ae te burabeti are Mote, ngke e korea Karikani Bwaai man rongorongo ake e anganaki, ao tiaki karaki aika karioaki. Mangaia are e rangi ni manena rongorongon te Ieka ibukira ni boong aikai.

Tera Aia Iango Taani Korea te Baibara Tabemwaang Ibukin te Ieka?

A mwaiti riki bwaai ni kakoaua ibukin Noa ke te Ieka ake a taekinaki n te Baibara, i rarikin te rongorongo are ni Karikani Bwaai. N te katoto:

(1) E karina naba taekan Noa ma natina mwaane (Tem, Am, ao Iabeta) te tia kakaae ae Etira ngke e kateirikia te botanaomata ae I-Iteraera.​—1 Rongorongo 1:4-​17.

(2) E karina naba Noa ibuakoia ana bakatibu Iesu Kristo te taokita ao te tia korea naba te Euangkerio, ae Ruka.​—Ruka 3:36.

(3) E kaokioka taekinan rongorongon te Ieka te abotoro Betero ngke e koroboki nakoia raona ni Kristian.​—2 Betero 2:5; 3:5, 6.

(4) Te abotoro Bauro e taekina korakoran ana onimaki Noa are e kaotiotia ni kabaan te ake irouna ibukin kamaiuaia kaain ana utu.​—Ebera 11:7.

Iai te nanokokoraki ngkai ni kaineti ma kakoauan te Ieka are taekinaki ni Karikani Bwaai, irouia taani korea te Baibara aikai aika a kairaki iroun te taamnei? A iangoia bwa bon te koaua raoi te rongorongo aei.

Iesu ao te Ieka

E a kamani maiu Iesu Kristo imwain rokona i aon te aba. (Taeka N Rabakau 8:30, 31) Bon te taamnei ngaia i karawa n te tai are e riki iai te Ieka. E boutokaa koauan rongorongon Noa ao te Ieka Iesu man te Baibara, kioina ngke e bon noria. E taku Iesu: “Ai aron ana bongi Noa rokon Natin te Aomata. Ba aron te aba ni boong ake i mwain te ieka ngke a amamarake ma ni momoi, ma n iein, ma n anganga te aba nakon te iein ni karokoa te bong are e rin iai Noa i nanon te ake, ao a aki ata te ieka ngke e tuai n roko n uotiia nako aomata ni kabaneia; ao ai aron naba rokon Natin te Aomata.”​—Mataio 24:37-​39.

E kona ni kabonganai karaki aika karioaki Iesu ibukin kauringakira kaanin tokin te waaki ae buakaka ae ngkai? E aki! Ti kakoauaa bwa e kabonganaa bannan te bwai ni koaua ni kaota iai aron motikan taekaia aomata aika buakaka iroun te Atua. Eng, a mwaiti aika bua maiuiia iai, ma a rau nanora n ataakin ae a kamaiuaki Noa ma ana utu n tain te Ieka.

A rangi ni manena “ana bongi Noa” ibukia aomata aika maiu ngkai i nanon ‘menan Natin te Aomata [ae Iesu Kristo] ma aomata.’ Ngkai ti wareka taekan te Ieka are kabutaa te aonnaba, are e koreaki rongorongona iroun Noa, ti kona ni kakoauaa raoi iai bwa bon rongorongon rimoa ae koaua. Ao rongorongon te Ieka ae kairaki koreana iroun te Atua ae ni Karikani Bwaai e rangi ni korakora manenana ibukira. Ti kona ngaira ni boong aikai ni kawakinaki iroun Iehova ngkana ti onimakina ana karea ni kaboomwi Iesu, n aroia Noa ma natina mwaane ao buuia ngke a onimakina ana kakamaiu te Atua. (Mataio 20:28) Irarikin anne, ti kona ni karekea te kaantaninga ibukin kamaiuara ibuakoia aomata aika a na kamaiuaki n tokin te waaki ae buakaka aei, n ai aron are e kaotaki n te rongorongo are e koreia Noa ngke e kamaiuaki ma ana utu n te Ieka are e kamaunaia aomata ake a kaakaraoi ngkoa mwakuri aika bobuaka ma nanon te Atua.

[Kabwarabwara ae nano]

[Te Bwaoki n te iteraniba]

Anne Abwakin Maiuiia?

“ANA bong Noa ni kabane ruabubua ma nimangaun te ririki: ao e mate,” e taekinaki n te Baibara. (Karikani Bwaai 9:29) Mwaitin ana ririki ni maiu tibun Noa ae Metutera bon 969. Boni ngaia te kabanea n abwabwaki maiuna ae e ataaki. Maiuiia aomata aika kaain rooro ake tebwina mairoun Atam ni karokoa Noa, boni kaka 850 te ririki. (Karikani Bwaai 5:5-31) Te koaua bwa anne abwakin maiuiia aomata rimoa?

Bon ana moan kaantaninga te Atua bwa a na maiu aomata n aki toki. E karikaki te moan aomata are Atam bwa e na maiu n aki toki ngkana e ongeaba iroun te Atua. (Karikani Bwaai 2:15-17) Ma e aki ongeaba Atam ao e a kabuaa te kakabwaia arei. Ngke a tia ni koro 930 ana ririki Atam ao e a ririkirake ni kara Atam ni karokoa e a mate, ike e a okira iai te tano are e anaaki ma iai. (Karikani Bwaai 3:19; 5:5) E karokoa te bure ao te mate te moan aomata aei, nakoia ana kariki ni kabane.​—I-Rom 5:12.

Ma e ngae n anne, aomata ake a maiu n taai akekei a kaan riki ma moani kororaoin Atam, ao ibukin anne, a abwabwaki riki maiuiia nakoia ake a tibwa bungiaki imwiia riki. Mangaia are e kaania teuana te ngaa te ririki abwakin maiuiia angiia aomata imwain te Ieka, ao e korakora kerikakina imwin te Ieka. N te katoto, e maiu Aberaam i nanon tii 175 te ririki. (Karikani Bwaai 25:7) Ao 400 te ririki imwin maten te baatua ae kakaonimaki aei, ao e a korea ae kangai te burabeti are Mote: “Maitin ara ririki itibui, ke tao wanibui ngkana ti marurung, ma boni iriaia te kainnano ma te rawawata.” (Taian Areru 90:10, BK) Titeboo abwakin maiura ngkai ma aomata ake n ana tai Mote.

[Taibora/Taamnei n iteraniba 6, 7]

Te Wareware Rikaaki man Ana Kaetieti Tairati ni Kariaiakan Okia I-Iutaia man te Taenikai, Nakon te Ieka n Ana Bong Noa

537 Ana Kaetieti Tairatic

68 te ririki

607 E moanaki kamaroaean Iuta ae 70 te ririki maanna

906 te ririki are a tautaekanaki iai irouia taani kairiri, taani motikitaeka, ao uean Iteraera

1513 Otinakoia Iteraera mai Aikubita

430 te ririki te ririki maanin te tai are a tiku ni maeka iai tibun Iteraera i Aikubita ao i Kanaan (Te Otinako 12:40, 41)

1943 Kamatoan te berita ma Aberaam

205 te ririki

2148 Bungiakin Tera

222 te ririki

2370 Moanakin te Ieka

[Kabwarabwara ae nano]