A Karinea Ana Taeka te Atua Kristian ni Koaua

“Bon te koaua am taeka.”​—IOANE 17:17.

KAKAAEI REIREI AIKA KAKAWAKI AIKAI:

Tera kaokoron te kaboowi are e karaoaki i Ierutarem n 49 C.E. ma aia kaboowi mataniwi n Aaro n taai ake imwina riki?

Antai aomata tabeman aika a maiu imwin aia tai abotoro ake a ninikoria n tei ibukin Ana Taeka te Atua?

Tera aroia n ukeuke n reirei n te Baibara Kristian ake a kakaonimaki n raabanen 1800, ao bukin tera bwa e uaana?

1. Taekina te bwai teuana ae kakawaki ae a kaokoro iai Ana Tia Kakoaua Iehova ma botaki n Aro riki tabeua ake ko a tia n nori.

IANGOA te tai are ko moani maroro iai ma temanna Ana Tia Kakoaua Iehova. Tera ae ko uringnga iai? A bati aika a na kaeka ni kangai: ‘I rangi ni mimi n aron te tia Kakoaua ni kamanena te Baibara ni kaekai au titiraki ni kabane.’ Ai kukureira ngaira ngkai ti a ataa ana kantaninga te Atua ibukin te aonnaba, te bwai ae na riki nakoira ngkana ti mate, ao te kantaninga ibukia ara koraki aika tangiraki ake a tia ni mate!

2. Baikara bukini karinean te Baibara iroum?

² Ma ngkai ti waakinaanako ara reirei, ti a ota bwa e bati riki ae ti kona n reiakinna n te Baibara nakon tii ataakini kaekaan ara titiraki ibukin te maiu, te mate ao taai aika imwaira. Ti karinea te Baibara bwa bon te boki ae te kabanea ni manena n te aonnaba. A manena n taai nako ana reirei ni kairiri, ao e na karekea nakoia aomata te tokanikai ao te maiu ae kakukurei ngkana a maiuakinna. (Wareka Taian Areru 1:1-3.) A aki toki Kristian ni koaua ni butimwaea te Baibara bwa “tiaki aia taeka aomata, [ma] bon ana taeka raoi te Atua.” (1 I-Tetaronike 2:13) E na kaotaraeaki te kaokoro i marenaia aomata ake a karinea raoi Ana Taeka te Atua ma naake a aki, ngkana e neneraki aroia aomata rimoa n te aro ae kimototo.

KAEKAAN TE TITIRAKI E KANGAANGA

3. Tera te titiraki are e karekea te kangaanga nakoni katiteuanaia kaain te ekaretia ni Kristian n te moan tienture, ao tera ruanikaia iai?

³ E ueke te titiraki are e karekea te kangaanga nakoni katiteuanaia kaain te ekaretia ni Kristian i nanon 13 te ririki, imwini kabirakin te moan Tientaire ae tuai korotobibiaki are Korenerio. A rikirake mwaitiia Tientaire ake a a riki bwa Kristian. Te titiraki ngkanne, bwa a riai ni korotobibiaki mwaane ni kaineti ma te katei n I-Iutaia imwaini bwabetitoaia? E bon aki bebete kaekaan te titiraki anne iroun te I-Iutaia. A bon aki kona n rin I-Iutaia ake a mutiakina te Tua ni mwengan te Tientaire, ao a aki naba atongnga bwa raoia. A a kamani bwainikirinaki n te aro ae korakora I-Iutaia ake Kristian ibukini kitanakin te Aro n I-Iutaia irouia. Ngkana a butimwaeiia Tientaire ake a tuai korotobibiaki bwa raoia, e na kakorakoraa riki iai te iraraure i marenaia kaain te aro n I-Iutaia ma Kristian ao ni kaotaraea kabuakakaaia.​—I-Karatia 2:11-14.

4. Antai ake a ikotaki ni maroroakina te kangaanga, ao baikara titiraki ake a kona n ueke n aia iango taani mataku ni kaineti ma aei?

⁴ N 49 C.E. ao a “ikotaki bwa a na maroroakina te baei” abotoro ma unimwaane, ao I-Iutaia ake a a tia ni korotobibiaki. (Mwakuri 15:6) Bon tiaki te maroro i aoni baika aki anai nano ake a aki kakawaki ibukin te Atua kanoan aia boowi, ma bon te maroro ae kaunga ibukin taian reirei man te Baibara. A kaotaki iango aika matoatoa man itera nako ibukin te titiraki arei. A na kariaia n te bong anne nanon temanna ke te inanonano bwa e na kaira aia iango? E koaua bwa a na bita taini motikan te babaire unimwaane ake a katabeaki iai, ni karokoa manga nakoraoin aroaroia kaain te Aro i aon Iteraera? Ke a a boni kaboraoi naba aia iango iai, ao a aki kakoauaa raoi bwa a eti, tii ibukini kaotinakoan te moti?

5. Aaro raa aika kakawaki are e a kaokoro iai te kaboowi i Ierutarem n 49 C.E., ma aia kaboowi mataniwi n Aaro ake a karaoaki n tienture ake imwina?

⁵ N aia kaboowi mataniwi n Aaro, ao a aki toki ni kakeai aia iango ao n anai aia iango tabemwaang. Ma e ngae n anne, e aki karaoaki anne n te kaboowi are i Ierutarem. Te bwai ae riki bwa a a boraoi n iango n tokina. E kanga n riki anne? E ngae ngke a bane ni kakaokoro aia iango n aei, ma a bane ni karinea Ana Taeka te Atua ake a roko ao a kamanena te Baibara ni kaetani kangaanga.​—Wareka Taian Areru 119:97-101.

6, 7. E kanga ni kamanenaaki te Baibara ibukini kaekaan te titiraki i aon te korotobibi?

⁶ E ibuobuoki te rongorongo ae n Amota 9:11, 12 ni kaekaa te titiraki anne. A mwaneweaki taeka aikai ni Mwakuri 15:16, 17 ni kangai: “N na oki bwa N na manga katea batan Tawita are e bwaka, ao N na manga karaoa uruakina ma ni kateia, bwa a aonga n ukoukora Iehova nikiraia aomata aikai n ikotaki ma aomata aika tiaki I-Iutaia ake a ingoanaki n arau, e taekina anne Iehova.”

⁷ Ma e kona temanna ni kaitaraa anne ni kangai: ‘Tataninga moa, e aki taekinaki n te kibu anne bwa a aki riai ni korotobibiaki Tientaire aika taan onimaki.’ E koaua anne, ma bon aei otaia I-Iutaia aika Kristian. A aki iangoiia Tientaire aika korotobibiaki bwa “aomata aika tiaki I-Iutaia” ma a iangoiia bwa tariia. (Te Otinako 12:48, 49) N te katoto, ni kaineti ma te kibu are e koreia Bagster n te Septuagint n te boki ae Etita 8:17, ti wareka iai ae kangai: “A bati mai buakoia Tientaire ake a korotobibiaki ao a a riki bwa I-Iutaia.” Mangaia are ngkana e a kaman taekinaki n te Baibara bwa nikiran te bata are Iteraera (ake I-Iutaia ao I-Iutaia ake a rairaki man aia Aro aika korotobibiaki), n ikotaki naba ma “aomata aika tiaki I-Iutaia (aika Tientaire ake a aki korotobibiaki) a na riki bwa te botannaomata ae tii teuana ibukin aran te Atua, ao ngkanne e a mataata iai kaekaana. E bon aki riai ni korotobibiaki te Tientaire ae e kan riki bwa te Kristian.

8. Tera manenani bwainan te ninikoria ni karaoan te motinnano anne?

⁸ A kairaki Kristian ni koaua n Ana Taeka te Atua ao n taamneina bwa a na ‘kabooi nanoia.’ (Mwakuri 15:25) E ngae ngke a a kona riki ni bwainikirinaki Kristian ake I-Iutaia man te iango anne, ma a boni boutokaia aomata aika kakaonimaki ibukina bwa e boto anne man te Baibara. ​—Mwakuri 16:4, 5.

KAOTARAEAN TE KAOKORO

9. Tera te bwai ae kakawaki are e karekea kabarekaan te taromauri ae koaua, ao tera te reirei ae kakawaki are e kabwaouaaki?

⁹ E a kaman taekinna te abotoro Bauro bwa imwini mateia abotoro, ao e na kabarekaaki te onimaki ni Kristian n reirei aika kewe. (Wareka 2 I-Tetaronike 2:3, 7.) Ao mai buakoia aomata aika a rawa nakon “te reirei ae koaua,” bon tabeman ake iai mwiokoaia n te ekaretia. (2 Timoteo 4:3) E kauringia unimwaane ake n ana tai Bauro ni kangai: “A na teirake mai buakomi mwaane aika a na taekin reirei aika kewe bwa a aonga ni katikiia taan rimwin Iesu bwa a na rimwia.” (Mwakuri 20:30) E kabwarabwaraaki n te New Encyclopædia Britannica bukini kariaiakan reirei aika kewe ni kangai: Kristian ake iai rabakauia teutana n te iango n Erene, a a moanna n taku bwa a riai ni kabwarabwarai aia onimaki ni kabonganai taeka aika boraoi ma te iango n Erene, ibukina bwa a taku bwa ngaia anne te rabakau ae riai ni bwainaki, ao tao ibukin naba iangoan rairakia beekan aika rabakau.” Te reirei ae kakawaki are e kabwaoua te reirei ni beekan, bon ataakin aroaron Iesu Kristo. E taekinaki n te Baibara bwa bon Natin te Atua ma a reirei te koraki ake a tangira aia karioiango kaaini Kuriiti bwa Iesu bon te Atua.

10. E na kanga ni kaekaaki te titiraki ibukin aroaroni Kristo?

¹⁰ E maroroakinaki te titiraki aei n aia kaboowi mataniwi n Aaro aika bati. E kona ni kai reke kaekaan te titiraki ibukini aroaron Iesu ngke arona bwa e rangi ni kakawaki te Baibara irouia taani kaboowi aikai, ma e aki kakawaki irouia angiina. Ni koauana, a a kaman motiki aia iango angiia mataniwi n Aaro i aon te titiraki aei, imwain rokoia n te kaboowi ao a kabotoi riki aia iango i aon nakoaia. A aki kaboraoi aia moti ma aia babaire ake a otinako man aia kaboowi ma ae taekinaki n te Baibara.

11. Tera aroni kakawakin aia kairiri Taani Katea te Aro Rimoa irouia aomata, ao bukin tera?

¹¹ E aera ngke a aki kabonganaaki raoi kiibu ni karaoani mooti akanne? E kaekaa anne te tia rabakau ae Charles Freeman bwa te koraki ake a kakoauaa ae Iesu bon te Atua, a “namakinna bwa e kangaanga boutokaan aia iango ngkai a rangi ni bati ana taeka Iesu n te Baibara ake e kaotia iai bwa e bon rietata riki te Atua ae te Tama nakoina.” Ibukin anne, e a kakawaki riki aia taeka mataniwi n Aaro ao aia iango aomata nakon ae taekinaki n te Euangkerio. A bati mai buakoia mataniwi n Aaro ni boong aikai, aika a kakawaki riki irouia aia kairiri Taani Katea te Aro Rimoa ake a aki kairaki n te taamnei, nakon Ana Taeka te Atua. Ko bae n tia n nora anne ngke ko maroroakina te reirei ae te Temanna n teniman ma te aomata ae reirei n te kuura ni mitinare.

12. Tera te kairiri ae kairua are e kaotiotia te embera?

¹² E noraki kanoan te maroro bwa a taua aon te kakarabakau anne taian embera n Rom. Ni kaineti ma anne, e korea ae kangai Professor Richard E. Rubenstein ibukin te Kaboowi n Nicaea: “E akoiia [ebikobo] Constantine ao e angania kaubwaia ae riao. E aki koro teuana te ririki imwin aei, ao e a manga katei aia umwantabu ni kabane te embera ae boou ao e kaoki nakoaia ao karineaia ake a tia n anaaki mairouia . . . E angania mataniwi n Aaro mwioko ake a anganaki ngkoa mitinare aika beekan.” N tokina, “e a korakora mwaakan Constantine n te Kaboowi n Nicaea ao e a kairiri ma te matoa ni baike a baireaki.” E kamatoaa riki Charles Freeman ni kangai: “E a tia ni moti te baire ngkai bwa e kona te embera ni karina ana baire ibukini kakorakoraaia kaain te Aro ao ni bitii reirei nakon nanona.”​—Wareka Iakobo 4:4.

13. Baikara koaua ake ko kona n iangoi ake a kairaraangia mataniwi n Aaro bwa a na kakeai bongan reirei man te Baibara aika mataata?

¹³ E ngae ngke e kangaanga irouia mataniwi n Aaro ataakin aroaron raoi Iesu Kristo, ma a bati aomata aika aki kaubwai aika akea aia kangaanga n anne. Kioina ngkai a tangira te mwane ao te mwaaka mataniwi aikai mairoun te embera ibukini karababaan nako aia mwakuri n aia Aaro, a boni kakeaa iai bongan te Baibara. Ao a boni karaoa aei. E taetae ni kakaniko ni kangai te tia rabakau i aon te Aro, ae Gregory mai Nyssa n te tai anne ibukia aomata aika aki kaubwai: “Bon taan rabakau i aon te Aro taani kaboo kunnikai, taan rai mwane ao taani kabooi nako amwarake. Ngkana ko titiraki kanoan te mwane, ao tabeman taani karioiango a kabwarabwaraa ae e kaokoro te Nati ma te Tama. Ngkana ko titiraki boon te kariki, a na kaekako bwa e kakannato riki te Tama nakon te Nati. E aki kukurei Gregory n te koaua are a tataekinna aomata aika aki kaubwai, bwa e kaokoro te Nati ma te Tama, e kakannato riki te Tama nakon te Nati ao e boni karikaki te Nati.” Eng, a boutokai aia motinnano aomata aika aki kaubwai n Ana Taeka te Atua ma a aki karaoa aei mataniwi n Aaro. A wanawana riki Gregory ma mataniwi n Aaro ngke arona bwa a kakauongo nakoia aomata aika aki kaubwai aikai!

A KAAI N RIKIRAKE “UITA” AO “TITANIA”

14. Bukin tera ngkai ti kona n iangoia, ae bon iai n taai nako Kristian tabeman aika kabiraki i aon te aba man te moan tienture ni karokoa ngkai?

¹⁴ E taekinna Iesu n te kaikonaki teuana bwa man te moan tienture ni karokoa ngkai, ao bon iai Kristian ni koaua aika kabiraki i aon te aba. E kabotauia nakanne ma te “uita” ae rikirake i buakon “titania.” (Mataio 13:30) Ni koauana, ti aki kona ni koaua raoi n taekinna bwa aomata raa ke te botaki raa aika kaain te baronga ake uita aika kabiraki, ma ti kona ni kakoauaa ae iai n taai nako tabeman ake a ninikoria n tei ibukin Ana Taeka te Atua ao ni kaotaraei aia reirei Aaro aika aki boraoi ma ana reirei te Baibara. Ti na rinanoi katoto riki tabeua.

15, 16. Antai mwaane tabeman ake a kaota karinean Ana Taeka te Atua?

¹⁵ N 779-840 C.E., ao e kabuakakaaki iroun te Akebikobo ae Agobard mai Lyons i Buranti taromauriani boua, Aaro ake a kakawaki irouia taian Santo, ao Aaro ake aki boraoi aia taromauri ao aia mwakuri ma ana reirei te Baibara. Iai raona n ebikobo n taai akanne ae te Ebikobo Claudius, are e ribaa naba katein te Aro ao te tataro nakoia taian Santo ao taromauriani bwaai. N te ka-11 n tienture, ao e a kabaneaki man te Aro Archdeacon Berengarius mai Tours i Buranti ibukin ribaan ana reirei te Aro ni Katorika are a kakoauaa bwa e oneaki te kariki ao te wain n te aro ni kakai nakon raraan Kristo ao irikona. E kakoauaa naba teuaei bwa e rangi ni kakawaki riki te Baibara nakoni katein Aaro.

¹⁶ N te ka-12 n tienture ao iai uoman mwaane, aika Peter mai Bruys ao Henry mai Lausanne ake a noraki bwa a rangi n tangira ana koaua te Baibara. E buubai Peter man te nakoa ni mitinare ibukina bwa e kakoauaa ae a aki boraoi ana angareirei te Aro ni Katorika, ma ana reirei te Baibara ibukini bwabetitoaia ataei, onean te kariki ao te wain n te aro ni kakai nakon raraani Kristo ao irikona, te tataro ibukia maate, ao taromaurian te kaibangaki. E kabuekaki ni karokoa matena Peter ibukin ana koaua anne n 1140. E kabuakakai naba mwakuri aika kakaraoaki n te Aro, n ikotaki naba ma aroia n taromaurii bwaai te mataniwi ae Henry. E kabureaki teuaei n 1148 ni karokoa tokini maiuna.

17. Baikara baika kakawaki ake a kakaraoi Waldo ma taan rimwina?

¹⁷ N te tai are e kabuekaki iai Peter mai Bruys ibukin tiriburean te Aro, ao e a bungiaki te aomata are e na rangi n ibuobuoki imwina riki ni kabutanakoan ana koaua te Baibara. Ana kauoua n ara bon Valdes ke Waldoa ae aran ana utu. E kaokoro teuaei ma Peter mai Bruys ao Henry mai Lausanne bwa tiaki te mataniwi n te Aro, ma e rangi ni kakawaki irouna Ana Taeka te Atua n te aro are e a katoka ana bitineti ao e a baireia bwa a na rairaki mwakoron te Baibara tabeua, nakon te taetae ae taabangaki kamanenaana i maiaki mainikuni Buranti. A rangi ni kukurei tabeman ngke a ongoraea te rongorongo man te Baibara n oin aia taetae ao a kitan aia bwai ao a kabanei maiuia n tibwaa nako ana koaua te Baibara nakoia aomata. E rangi n tabeaianga te Aro n te mwakuri aei. N 1184 ao a kabaneaki man te Aro mwaane ma aine aika ingainga nanoia, ake a aranaki imwina riki bwa Waldenses ao a kanakoaki naba mani mwengaia iroun te ebikobo. Ni koauana, mani karaoan aei, e a reke iai kabutanakoan te rongorongo man te Baibara nakon taabo tabeua riki. Teutana imwin teutana, a a kona n noraki taan rimwia Waldo, Peter mai Bruys ao Henry mai Lausanne, n ikotaki naba ma taani kakaaitara n aonon Eurobe aika bati. A a manga noraki aomata riki tabeman aika ninikoria n tei ibukin ana koaua te Baibara, n tienture ake imwina n aron John Wycliffe (c. 1330-1384),William Tyndale (c. 1494-1536), Henry Grew (1781-1862), ao George Storrs (1796-1879).

“E AKI KABAEAKI ANA TAEKA TE ATUA”

18. Kabwarabwaraa aron te ukeuke n reirei n te Baibara, ake a kamanenai taan reirei n te Baibara ake a raraoi nanoia n te ka-19 n tienture, ao bukin tera bwa a uaana?

¹⁸ A kataia taani kairiribai n tuka kabutanakoan te koaua man te Baibara ma a bon aki kona. E taekinaki ae kangai n 2 Timoteo 2:9: “E aki kabaeaki ana taeka te Atua.” N 1870, ao a a ukoukora te koaua taan reirei n te Baibara aika raraoi nanoia. Tera aron aia ukeuke n reirei? E bae n tabeka te titiraki temanna ao a maroroakinna. A wareki kiibu ni kabane aika irekereke ma te reirei anne, ao imwina ngkana a rau nanoia bwa a boraoi kiibu aikai ma te reirei, a a taekin aia reke ao a korei. E aki ngkanne rau nanom n ataakin aroia abotoro ao mwaane aika ikawai n te moan tienture, a kakorakoraia naba ni kaboraoi aia koaua ma Ana Taeka te Atua mwaane ake a kakaonimaki, ake ara bakatibu ake a maiuakina te onimaki ni koaua n raabanen 1800?

19. Tera te kibu ibukin te ririki 2012, ao bukin tera bwa e tonu raoi?

¹⁹ E bon teimatoa naba te Baibara n riki bwa aan ara koaua. N iangoan anne, e a tia te Rabwata n Tautaeka ibukia Ana Tia Kakoaua Iehova n rinea te kibu ibukin te ririki 2012 man ana taeka Iesu aikai: “Bon te koaua am taeka.” (Ioane 17:17) Kioina ngkai a riai n nakonako ni kawain te koaua aomata ni kabane ake a kani karekea akoaia iroun te Atua, ti bia teimatoa ngaira ni kabane ni kakorakoraira ni kariaia kairakira n Ana Taeka te Atua.

[Kabwarabwara mai nano]

[Reirei ae kakawaki n iteraniba 12]

Ara kibu ibukin te ririki 2012: “Bon te koaua am taeka.”​—Ioane 17:17

[Taamnei n iteraniba 11]

Waldo

[Taamnei n iteraniba 11]

Wycliffe

[Taamnei n iteraniba 11]

Tyndale

[Taamnei n iteraniba 11]

Grew

[Taamnei n iteraniba 11]

Storrs