Te Baibara n Turia Rimoa ae te Peshitta Te Anga Teuana Ibukin Ataakin Rongorongon Rairai n te Baibara Rimoa

IMWAIN raoi okirani karawa iroun Iesu, e tua nakoia taan rimwina bwa a na tataekina rongorongona “i Ierutarem ao i Iutaia ni kabanea, ao i Tamaria ao nako tabon aonnaba.” (Mwakuri 1:8) A karaoa aei taan rimwina ma te ingaingannano ao te ninikoria. Ma e ngae n anne, e waekoa ni kakiriweaki aia mwakuri ni minita i Ierutarem n te kakaaitara ae korakora, ike e a kammarakaki iai Tetebano n uaa matena. A bati taan rimwin Iesu ake a kakaaei nneia ni maeka i Antioka, i Turia ae te kaawa ae te kabanea ni bubura n te Embwaea n Rom ae 550 tabun te kiromita i meangin Ierutarem.—Mwakuri 11:19.

A teimatoa taan rimwini Kristo n tataekina “te rongorongo ae raoiroi ae taekan Iesu i Antioka, ao a bati ake tiaki Iutaia ake a a riki bwa taan onimaki. (Mwakuri 11:20, 21) E ngae ngke e kakabonganaaki te taetae ni Kuriiti i nanon oon Antioka ma i tinanikuna ao n aonona, e kabonganaaki te taetae n Turia.

RAIRAKIN TE RONGORONGO AE RAOIROI NAKON TE TAETAE N TURIA

Ngke e tabe n rikirake mwaitiia Kristian ake a kabongana te taetae n Turia i nanon te kauoua n tienture, e a noraki iai kainnanoan rairan te rongorongo ae raoiroi nakon aia taetae. Mangaia are e a noraki bwa te taetae n Turia, bon te moan taetae i aon abaia are e a rairaki iai mwakoron te Koroboki ni Kristian ae Tabu n te Taetae ni Kuriiti ao tiaki te taetae n Ratine.

Tao n 170 C.E., e a botii kanoan Euangkerio aika aua te tia kororongorongo i Turia ae Tatian ( c. 120-173 C.E.) ao n rairia nakon te taetae ni Kuriiti ke Turia, ae te boki ae rangi n ataaki bwa te Diatessaron, ae te taetae ni Kuriiti ae nanona “rinanon [Euangkerio] aika aua.” E a manga kabwarabwaraa rimwi riki Ephraem ae te I-Turia (c. 310-373 C.E.) bwa e rangi ni kakoauaa ae e a buta kabonganaan te boki ae te Diatessaron i buakoia Kristian aika I-Turia.

E korakora tangiran te boki ae te Diatessaron irouia aomata ni boong aikai. Bukin tera? A kauntaekaia taan rabakau i aon te Baibara tabeman n te ka-19 n tienture bwa a a tibwa koreaki Euangkerio n raabanen te kauoua n tienture, ae i marenan 130 C.E. ao 170 C.E., ao ngkanne tao ai tiaki rongorongon raoi maiun Iesu. Ma e ngae n anne, a a tia ni kuneaki koroboki nikawai man te boki ae te Diatessaron ao ni moa man te tai anne, e a kakoauaaki bwa a a kamani butanako Euangkerio aika Mataio, Mareko, Ruka ao Ioane n nukan te kauoua n tienture. Mangaia are a bae ni kamani koreaki rimoa. Irarikin anne, ni moa man te tai are a botakaki iai bokin te Diatessaron iroun Tatian, e bon aki kabongana teuana mai buakoni booki ake a aki kakoauaaki bwa kanoan euangkerio, n aron are e karaoia nakon Euangkerio aika aua ake a butimwaeaki. E teretere n anne bwa a aki iangoaki euangkerio ake a aki kakoauaaki bwa kanoan te Baibara aika a na onimakinaki.

Ni moan te kanimaua n tienture, e a taabangaki kabonganaan te Baibara are e rairaki nakon te taetae n Turia i Metobotamia meang. E taraa n ae n te kauoua ke te katenua n tienture C.E. ao a a karinaki n te rairai aei bokin te Baibara ni kabane ma a katukaki 2 Betero, ana kauoua ma ana katenua n reta Ioane, Iuta ao Te Kaotioti. E ataaki te boki anne n arana ae te Peshitta, ae nanona “Bebete” ke “Mataata.” Bon teuana mai buakoni booki ae moan te maan taina ao te bwai ni kakoaua ae rangi ni kakawaki ibukini katauraoani Baibara ibukia aomata nako.

E kakannongora bwa iai bokin te Peshitta teuana ae koreaki iai te bong are karaoaki iai ae titeboo ma 459/460 C.E., are e a oti raoi iai bwa bon te Baibara ae moan te maan taina. Tao n 508 C.E., e a manga rinanoaki te Peshitta ao a a karinaki iai booki aika nimaua ake a katukaki ngkoa. E a ataaki n arana ae te Philoxenian Version.

KUNEANI KOROBOKI NI KAWAI N TE TAETAE N TURIA AIKA BATI RIKI

Man te tai anne ni karokoa te ka-19 n tienture, e a ataaki bwa a koreaki angiini katoton te Koroboki ni Kristian ae Tabu n te Taetae ni Kuriiti man te kanimaua n tienture ke rimwi riki. Ao ibukin aei a kan ongora riki taan rabakau i aon te Baibara n aeka ni koroboki rimoa akanne n aron te Baibara n Ratine ae te Vulgate ao te Baibara n Turia ae te Peshitta. N te tai anne, a kakoauaa tabeman bwa e karaoaki te Peshitta imwin rinanoan te Baibara n Turia are e a maan riki. Ma e tuai n ataaki te aeka ni boki anne. Kioina ngkai e moan reke te Baibara n Turia n te kauoua n tienture, e a kona n reke ngkanne te anga teuana ibukin ataakini moani karaoan te Baibara, ao e na rangi ni kakawaki nakoia taan rabakau i aon te Baibara! E koaua bwa iai te Baibara n Turia ae e a maan taina? E kona ni kuneaki?

Eng, e boni kona! Ni koauana, a kuneaki uoua aeka ni koroboki ni kawai n te taetae n Turia aika kakawaki. Te moan, bon are e koreaki man te kanimaua n tienture. E mena i buakoni koroboki ni kawai n te taetae n Turia aika rangi ni bati ake a mena n aia Umwanibong kaaini Buritan n 1842, ao a reke man aia tabo taama n te Nitrian Desert i Aikubita. E aranaki bwa te Curetonian Syriac ibukina bwa e kuneaki ao ni karaoaki iroun William Cureton, ae te tia ibuobuoki n tararuai koroboki ni kawai ake n te umwanibong. Iai i nanon te boki ae kakawaki aei Euangkerio aika aua aika karinanaki mani Mataio, Mareko, Ioane ao Ruka.

Te kauoua ni koroboki ni kawai are e tiku ni karokoa ara bong aikai, bon te Baibara n Turia ae te Sinaitic. E irekereke kunean te boki anne ma taari aine aika bwebwe ake a taekinaki ni moan te kaongora aei, ake a ingainga ni kawari taabo aika a tuai n roko iai. E ngae ngke akea ana beeba ae bubura man te kuura ae rietata Agnes, ma e a tia n reiakin taetae aika ianena aika wanua ao teuana mai iai bon te taetae n Turia. E reke te kukune ae kamimi iroun Agnes n 1892 n te tabo ae St. Catherine i aon Aikubita.

E kunea ikanne te koroboki ni kawai n te taetae n Turia i nanon te ruu ae rotongitong. E taku neiei ni kaineti ma ana rongorongo are e koreia bwa “e rangi ni betingaingai te boki anne ao e taraa n tabu, ao a kuri ni bane n nim baana imwin aki kakaukana” i nanon tienture aika bati. Bon te koroboki ni kawai ae kakaaraki ae te palimpsesta are e a tia ni kamaunaaki man te moani Baibara ao a a manga koreaki kanoana n te taetae n Turia ibukia santa. E ngae n anne, iai koroboki tabeua ake e kunei Agnes mai i aana ao mai i eta ni “Mataio,” “Mareko” ao “Ruka.” Te bwai are e a mena i nanoni bain neiei bon te Baibara n Turia ibukin Euangkerio aika aua are e a kuri n tabwanin! A kakoauaa ngkai taan rabakau bwa e boni koreaki te boki aei n raabanen te kaaua n tienture.

E iangoaki te Sinaitic Syriac bwa bokin te Baibara teuana ae rangi ni kakawaki ae kuneaki ma koroboki nikawai n te taetae ni Kuriiti n aron te Codex Sinaiticus ao te Codex Vaticanus. E a taabangaki ngkai kakoauaan ae koroboki ni kawai aika te Curetonian ao Sinaitic bon reitan riki katoton taian Euangkerio n te taetae n Turia rimoa, are e kaotaki iai te bong are e koreaki i aona raabanen te kauoua n tienture ke moan te katenua n tienture.

“E NA TEI MATOA ANA TAEKA ATUARA N AKI TOKI”

A kona koroboki ni kawai aikai ni bongana nakoia naake a reirei n te Baibara ni boong aikai? Bon akea te nanououa iai! Nora te katoto n te baere taekinaki ibukin te motika ae ananau n ana Euangkerio Mareko, are n tabeua Baibara e mena ni kabaneani Mareko 16:8. E kaoti naba n te Baibara ni Kuriiti ae te Greek Codex Alexandrinus n te kanimaua n tienture, n te Baibara n Ratine ae te Latin Vulgate, ao n taabo riki tabeua. Ma e ngae n anne, a bane ni motikaki ni Mareko 16:8 koroboki ni kawai n te taetae ni Kuriiti aika uoua aika a onimakinaki n te kaaua n tienture aika te Codex Sinaiticus ao te Codex Vaticanus. Akea te motika ae ananau aei n te Baibara n Turia ae te Sinaitic ke tao bwaai ni kakoaua riki tabeua are e oti iai bwa e a tibwa karinaki imwina riki te motika ae ananau ao bon tiaki moani kanoan ana Euangkerio Mareko.

Iangoa te katoto riki teuana. N te ka-19 n tienture, a kuri ni bane rairai i aon te Baibara n iai i nanoia ni kaineti ma te reirei ae te Temanna n teniman ae kewe are e karinaki n 1 Ioane 5:7. Ma e aki kaoti te taeka ae raka aei ni koroboki ni kawai n te taetae ni Kuriiti ae te kabanea ni maan. Ao e aki naba kaoti n te Baibara ae te Peshitta, ngaia are e a kakoauaaki bwa te karin taeka n 1 Ioane 5:7, boni kabuakakaani kanoan te Baibara.

E teretere raoi n aron ae beritanaki bwa e a tia Iehova ae te Atua ni kawakina raoi ana Taeka ae Tabu. A karauaki nanora iai n aei: “E rai te uteute, e mate te ue: ma e na tei matoa ana taeka Atuara n aki toki.” (Itaia 40:8, BG; 1 Betero 1:25) E riki te Peshitta bwa te boki ae mangori ma e kakawaki ibukin etin raoi kabutaan te rongorongo man te Baibara nakoia te botannaomata ni kabane.