Boni Bwaai Ni Kakoaua Ibukin Maiun Iesu Aika Kuneaki I Aan Tano?
“TE BWAI ni Kakoaua ibukin Iesu ae Koreaki i aon te Atibu.” Aei te koroboki i aon tinanikun te boki ae te Biblical Archaeology Review (ae bwain Nobembwa/Ritembwa 2002). Iai naba i tinanikun te boki aei taamnein te bwaro ibukin riia maate ae karaoaki man te atibu are e kuneaki i aon Iteraera. E taabangaki kabonganan te bwaro-n-rii irouia I-Iutaia i nanon te tai ae kimototo i marenan te moan tienture B.C.E., ao 70 C.E. Ma te bwai ae karika rianakon kakawakin te bwaro aei, bon te koroboki n te taetae n Aramaike ae mena i aon iterana teuana, are a kabwaraa nanona taan rabakau ni kangai: “Iakobo ae natin Ioteba ao tarin Iesu.”
Ni kaineti ma ae taekinaki n te Baibara, iai tarin Iesu te I-Natareta ae arana Iakobo are e taekinaki bwa natin Ioteba, are buun Nei Maria. Ngke e anga reirei Iesu Kristo ni bon oin ana kaawa, ao a titiraki te koraki ake a kubanrou irouna ni kangai: “Tiaki natin te kabenta teuanne? Ao tiaki Maria aran tinana? Ao uake tarina, tiaki boni Iakobo, Ioteba, Timon ao Iuta? Ao tiaki a bane manena ni mena i buakora?”—Mataio 13:54-56, BK; Ruka 4:22; Ioane 6:42.
Eng e toma raoi te koroboki are i aon te bwaro-n-rii ma rongorongon Iesu te I-Natareta. E taku André Lemaire, are boni ngaia te tia koro-rongorongo ao ngaia naba are e korea te rongorongo are e moan taekinaki ae kanoan te boki ae te Biblical Archaeology Review: Ngkana ngaia bwa Iakobo are e oti n te koroboki bon ai tarin Iesu Kristo kioina ngke tii temanna tinaia ao e kaokoro tamaia, ao ai bon anne ngkanne “te bwai ni kakoaua ae e a maan taina are e kuneaki i aan tano ibukin kakoauan maiun Iesu ngkoa i aon te aba, itinanikun rongorongo ake a oti n te Baibara.” E kaotia Hershel Shanks, ae te tia kaeta te maekatin aei, bwa te bwaro-n-rii arei “bon te bwai ni kakoaua ae tabwanin raoi ao ni kona n noraki, are e a kaineti nakon te aomata ae te kabanea ni kakannato are e a tia ni maiu i aon te aba.”
Ma e ngae n anne, ao a mwaiti aomata aika aranaki n aara ake tenua aika i aon te bwaro-n-rii aei, n te moan tienture. Mangaia are e kona n reke naba te utu teuana ae araia kaaina bon Iakobo, Ioteba ao Iesu, i rarikin are bon ana utu Iesu Kristo. E katautaua Lemaire ni kangai: “N rooro aika uoua i aon Ierutarem imwain te ririki 70 C.E., ao iai . . . aomata aika tao 20 mwaitiia aika aranaki naba bwa Iakobo ae natin Ioteba ao tarin Iesu.” Ma e ngae n anne, ao e taku teuaei bwa Iakobo are koreaki taekana i aon te bwaro-n-rii, e kona ni kakoauaki n te mwaiti ae 90 te katebubua bwa bon ai tarin Iesu Kristo.
Bon iai riki te bwai ni kakoaua teuana ae kairiia aomata tabeman bwa a na kakoauaa ae Iakobo are koreaki i aon te bwaro-n-rii, bon ai tarin Iesu Kristo. E ngae ngke e aki toki ni kokoreaki aran taman te aomata ae mate n aekan koroboki aikai, ma e burenibwai ni koreaki aran tarina iai. Mangaia are ibukin aei, a kakoauaa taan rabakau tabeman bwa Iesu are n te koroboki arei, bon te aomata temanna ae kakannato, are e kairiia bwa a na iangoia ae bon Iesu Kristo are e moana te waaki ni Kristian.
Bon te Bwai ni Koaua te Bwaro-n-rii?
Tera te bwaro-n-rii? Bon te bwaoki ke te bwaro ae a kawakinaki iai riia maate imwin mkan rabwataia i nanon te bwanga-ni-matang are a kaweneaki iai maate. A a mwaiti taian bwaro-n-rii aika iraeaki n taabo ake a tataunaki iai maate i aon Ierutarem. E kuneaki te bwaro-n-rii are iai aran Iakobo i aona n te tabo ni mwakete rimoa, ao tiaki n te tabo n ruanimate are a taneiai aomata n tauni aia mate iai. E taekinaki bwa e a tia teuare oin ana bwai te bwaro-n-rii aei ni kabooa n te mwaiti ae nakon tao irabubua te taraa, n te ririki 1970 tabun. Ngaia are e bon aki ataaki te tabo are e moan roko maiai te bwaro-n-rii aei. E taku ana taeka te tia rabakau ae Bruce Chilton man te kuura ae rietata ae Bard, i New York: “Ngkana ko aki ataa te tabo are e kuneaki iai te bwaro-n-rii ma te tabo are e a tia n tiku iai i nanon tao 2,000 te ririki, ao ko bon aki kona ngkanne ni katautaua bwa tera irekereken te bwai anne ma araia aomata ake a mwakoro i aona.
Ibukin tukan te kangaanga are e na riki man aki taun te atatai i aon te bwaro-n-rii aio, ao e a kanakoa te bwaro aei André Lemaire nakon te tabo ni kakaae i aon Iteraera. A kakoauaa taani kakaae iai bwa e karaoaki te bwaro-n-rii aei man te atibu n te moan ao te kauoua n tienture C.E. A ribootinna naba bwa “akea mwin bwaai ni mwakuri aika kakabonganaki ni boong aikai n oti i aona.” E ngae n anne, ma a teimatoa ni kaota aia iango taan rabakau i aon te Baibara ngke a kataetaeaki n The New York Times bwa iai bwaai aika boutokai rongorongo tabeua aika irekereke ma te bwaro aei, ma a aki kakoaua raoi bwa te bwaro aei iai irekerekena ma Iesu.
E taekinaki n te maekatin ae te Time bwa “e kuri n ae angiia aomata aika wanawana ni boong aikai, a aki nanououa ni maiun Iesu i aon te aba.” A bon teimatoa naba aomata aika mwaiti n iangoia bwa e na riai n iai te bwai ni kakoaua riki teuana, i rarikin are e taekinaki n te Baibara ibukin maiun Iesu ngkoa i aon te aba. E riai bwa e na boto kakoauan Iesu Kristo man bwaai aika kuneaki i aantano? Tera te kakoaua ae ti karekea man rongorongon rimoa ibukin “te aomata ae te kabanea ni kakannato are e a tia ni maiu ngkoa i aon te aba”?
[Picture Credit Lines n iteraniba 3]
Left, James Ossuary: AFP PHOTO/J.P. Moczulski; right, inscription: AFP PHOTO/HO