Aremaketon Iai Mwina ae Kakukurei
TE TAEKA ae “Aremaketon” e roko man te taetae n Ebera ae “Are–Maketon,” ke “Maungan Mekito.” E kona n noraki n Te Kaotioti 16:16, ae kangai: “A ikotiia n te tabo ae aranaki n aia taeka Ebera ba Are-Maketon.” Antai aika a na ikotaki nakon te tabo ae Aremaketon, ao bukin tera? Ni kibun Te Kaotioti 16:14 ti wareka iai ae kangai: A ikotaki “uean aonaba ni bane . . . nakon te buaka n te bong are kakannato are ana bongi te Atua, ae Moan te Mwaaka.” A tabekaki titiraki aika kakannongora man kibuntaeka akanne. A buaka iia ‘uea’ aikai? Tera te kauntaeka ae na kaetaki, ao a na buakana antai? Te koaua bwa a na karaoa ae kaantaningaki irouia aomata aika mwaiti, ae kamanenan bwaai ni buaka aika a na karika te urubwai ae moan te korakora? Iai aika a na kamaiuaki n Aremaketon? E na kaekai titiraki aikai te Baibara.
Te koaua bwa taekinan “Maungan Mekito,” e nanonaki iai ae e na boo te buaka are Aremaketon n te maunga teuana n Aaba ake i Mainiku? Tiaki ngaia anne. Bukina teuana, bon akea te maunga n te tabo are e aranaki bwa Mekito rimoa, ao tii teuana te tabo ae rietata iai ae tao 20 te mita rietatana nakon te mwarua ae mena i rarikina. Irarikin anne, e aki tau abwakin te tabo are e katomimia Mekito ibukia “uean aonaba, ma aia taanga” ni buaka ni kabane. (Te Kaotioti 19:19) Ma Mekito bon te tabo are e boo iai taiani buaka rimoa aika a kabanea ni kakamaaku ao n tiritiri ake a riki n Aaba ake i Mainiku. Mangaia are, Aremaketon boni kaikonakan te boo ni buaka ae kakawaki, ae tii temanna ae e na tokanikai iai.—Nora te bwaoki ae “Mekito—Te Kaikonaki ae Tonuraoi” n iteraniba 5.
E aki kona n nanonaki n Aremaketon te boo ni buaka i marenaia botannaomata tabeua, kioina ngkai e taekinaki n Te Kaotioti 16:14 ae a nang katiteuanaki “uean aonaba ni bane” n “te buaka n te bong are kakanato are ana bongi te Atua, ae Moan te Mwaka.” N ana taetae ni burabeti Ieremia ake a kairaki koreaia, e taekinna iai bwa a na wene “akana kamateaki irouni Iawe, mai tabon aonaba ni karokoa tabona.” (Ieremia 25:33, BK) Mangaia are, Aremaketon bon tiaki aia buaka aomata ae kaonotaki nakon te tabo ae mena n Aaba ake i Mainiku. Bon ana buaka Iehova ao e kabutaa aonnaba
Ma taraia, bwa n Te Kaotioti 16:16, e taekinaki Aremaketon bwa te “tabo.” N te Baibara, e kona n tei te “tabo” ibukin te aroaro ke te bwai teuana ae riki. Ni kaineti ma Aremaketon, a na katiteuanaki kaain te aonnaba ni kabane ni kaitaraa Iehova. (Te Kaotioti 12:6, 14) N Aremaketon, a nang bane kaain aonnaba n uaia n ibuobuoki i marenaia ni buaka ma “taanga ake i karawa” ake a mena i aan ana kairiri mataniwin te taanga ae “Aia King king ao aia Uea uea,” ae Iesu Kristo.—Te Kaotioti 19:14, 16.
Ma tera aron te iango ae Aremaketon bon te kabuanibwai ae irekereke ma kabonganan bwaai ni buaka aika korakora, ke tao kauntaban te aonnaba ma bwaini karawa teuana? Te koaua bwa te Atua ae tatangira, e na kariaia aaro aika kakamaaku aikai bwa tokiia botannaomata ma mwengaia ae te aonnaba? Tiaki ngaia anne. E karaua ni kamataataa bwa ‘e aki matebuaka karaoan’ te aonnaba, ma e “karaoia ba e na maekanaki.” (Itaia 45:18; Taian areru 96:10) E na bon aki urua te aonnaba Iehova n Aremaketon are aongkoa kamaunan bwaai ni kabane. Ma a na “tiringaki iai akana urua aon te aba.”—Te Kaotioti 11:18.
Aremaketon—N Ningai?
I nanon tienture aika mwaiti, e aki toki n tabekaki te titiraki are e a kauekea te iango ae kangai, E na roko n ningai Aremaketon? E kona ni buokira neneran te boki ae Te Kaotioti ma otara ni mwakoron te Baibara ake tabeua riki n ataa tain te buaka ae rangi ni kakawaki aei. E kairekerekeaki Aremaketon n Te Kaotioti 16:15, ma rokon Iesu n aron te tia ira. E kabonganaki naba te kaikonaki anne iroun Iesu ngke e kabwarabwaraa rokona ni motika taekan te waaki ae buakaka ae ngkai.—Mataio 24:43, 44; 1 I-Tetaronike 5:2.
N aron ae kaotaki ni kakoroan bukin taetae ni burabeti aika n te Baibara, ni moa man 1914, ti a mena iai i nanoni kabanean bongin te waaki i aon te aba ae ngkai.a E na kanikinaeaki kabanean bongin boong aika kaitira n te tai are e taekinna Iesu bwa tain ‘te rawawata are korakora.’ E aki taekinaki n te Baibara maanin te tai anne, ma kangaanga ake a na riki n te tai anne, boni kabuanibwai aika kakaiaki aika a tuai man nonoraki n te aonnaba ma ngkoa ni karokoa ngkai. E na roko n tokina te rawawata are korakora n Aremaketon.—Mataio 24:21, 29.
Kioina ngkai Aremaketon bon “te buaka n te bong are kakanato are ana bongi te Atua, ae Moan te Mwaka,” bon akea ngkanne aia konaa aomata ni bita taina. E a tia Iehova ni bairea te “tai are e motikaki” ibukin moanakin te buaka. “E na aki baenikai.”—Abakuka 2:3.
E Kateirakea te Buaka ae Riai te Atua ae Raoiroi
Ma bukin tera bwa e na kateirakea te buaka ni katobibia te aonnaba te Atua? E rangi n irekereke Aremaketon ma aroaron Iehova ae kakawaki teuana, ae te kaetitaeka ae riai. E kamataataa ni kangai te Baibara: “E tangira te kaeti-taeka Iehova.” (Taian Areru 37:28) E a tia n nori aaro ni motiki-taeka ni kabane aika kaakaraoaki irouia aomata ma rimoa. Ao e a kaotaki iai unna n te eti. Mangaia are e a tia ni mwiokoa Natina bwa e na kateirakea te buaka ae raoiroi ike e nang kamaunaa iai te waaki ae buakaka ae ngkai.
Bon tii Iehova ae kona ni kateirakea te buaka ae eti, are e na kamaunaia iai tii te koraki ake a bon riai ni kamaunaki, ao ni kamaiuia aomata aika raoiroi nanoia, n taabo nako ake a a mena iai. (Mataio 24:40, 41; Te Kaotioti 7:9, 10, 13, 14) Ao bon tii ngaia naba ae iai mwaakana ni katea ana tautaeka i aonnaba ni kabane, kioina ngkai boni ngaia ae kariki bwaai ni kabane.—Te Kaotioti 4:11.
Baikara bwaai aika mwaaka ake e na kabonganai Iehova ni buakania iai ana kairiribai? Bon akea ara atatai iai. Ma, ti tii ataa ae e kona ni kamaunaa te botannaomata ae buakaka ni kabane. (Iobi 38:22, 23; Tebania 1:15-18) Ma e ngae n anne, a na aki ira buakon te buaka aei taan taromauria te Atua aika i aon te aba. E kaotaki n te miitara are n Te Kaotioti mwakoro 19, bwa tii ana taanga ni buaka i karawa aika a na airi ma Iesu Kristo ni buaka. Akea mai buakoia ana toro Iehova aika Kristian i aon te aba, aika a na ira te buaka aei.—2 Rongorongo 20:15, 17.
E Anga Kauring Aika Bati te Atua ae Wanawana
Tera aroia ake a kamaiuaki mai iai? Ni koauana, a kona aomata ni kabane ni kamaiuaki man Aremaketon. E taku te abotoro Betero: “Te Atua [“Iehova,” NW]. . . e aki tangiria ba e na bua temanna, ma e tangiria ba a na bane aomata n rairi nanoia.” (2 Betero 3:9, BK) Ao e taekinna te abotoro Bauro bwa te Atua e “tangiriia aomata ni kabaneia ba a na kamaiuaki, ma ni karekea atakin te koaua.”—1 Timoteo 2:4.
Ibukin uaiakinan te tia aei, e a tia ni baireia Iehova bwa e na tataekinaki “euangkerion uean te Atua” ni kabutaa te aonnaba, n taetae aika bubua ma bubua mwaitiia. A a tia n anganaki aomata ake a maiu n taabo nako, aia tai ibukin kamaiuaia. (Mataio 24:14; Taian Areru 37:34; I-Biribi 2:12) A na kamaiuaki n Aremaketon te koraki ake a butimwaea te rongorongo ae raoiroi ao a na maiu ni kororaoi n aki toki n te baretaiti i aon te aba. (Etekiera 18:23, 32; Tebania 2:3; I-Rom 10:13) Tiaki ngaia aei te bwai ae ti kaantaningaia mairoun te Atua ae bon te tangira?—1 Ioane 4:8.
E Kona ni Kateirakea te Buaka te Atua ae Tatangira?
A mwaiti aika a mimi, bwa e aera te Atua ae e rangi ni kororaoi ana tangira, ngkai e kona ni karekea te mate ao te kamaunanakoaki nakoia aomata aika a rangi ni mwaiti. E kona ni kabotauaki te aro aei ma iangoan te auti ae rawata manna aika a kaaoraki. Ko aki ngkanne kakoauaa ae e kawakini marurungia ao mweeraoia kaain ana utu mataniwin te utu ae kakaonimaki n tiringaia maan aikai?
N aron anne, e karokoa te buaka ae Aremaketon Iehova ibukina bwa e korakora nanoangaia aomata irouna. Bon ana kaantaninga te Atua bwa e na onea te aonnaba nakon te baretaiti, ao ni katamaroaa riki aroaroia aomata nakon te kororaoi ao te rau n “akea ae na kamakuia.” (Mika 4:3, 4; Te Kaotioti 21:4) Ma tera ngkanne ae e na karaoaki nakoia te koraki ake a kakiriweia ao ni kamwengabuakaia raoia? E na bon kamaunaia aeka ni “man” aikai, aika aomata aika buakaka aika a bon rawa ni kaetaki, te Atua ibukia ake a raoiroi.—2 I-Tetaronike 1:8, 9; Te Kaotioti 21:8.
Angiin mwakuri n itabarara ao taian tiritiri aika a riki ni boong aikai, boni man aki-kororaoin aia tautaeka aomata ao te nano ni kan tautaeka i aoia aomata ibukin te nano n aba. (Te Minita 8:9) Ibukina bwa tautaeka n aonnaba a tangira mwaakaia ni kairiri bwa e na bubura, a aikoa mutiakina iai ngkanne Ana Tautaeka n Uea te Atua are e a tia n tei. Akea nanoia ae noraki bwa a nang katokii oin aia tautaeka, ma ni mwiokoa iai te Atua ao Kristo. (Taian Areru 2:1-9) Mangaia are a riai ni kamaunaki tautaeka aikai, bwa e aonga ni katauraoa kawain Ana Tautaeka Iehova i aan ana kairiri Kristo are e na tautaeka n te raoiroi. (Taniera 2:44) E riai ni boo te buaka ae Aremaketon bwa e aonga ni kaetaki n aki toki te kauntaeka ae irekereke ma antai ae riai n tautaekana te buraneti aei ao te botannaomata.
Ana mwakuri Iehova ae korakora n Aremaketon bon ibukin kakabwaiaaia aomata. A kaaitara aomata ma aaro aika a rangi ni bubuaka i aon te aonnaba, ma e na katoki kainnanoia aomata ana tautaeka te Atua ae kororaoi, ni bwaai ake a kai iai nanoia. Bon tii rinanon ana Tautaeka, ae e na reke iai te rau ni koaua ao te mweeraoi ae kororaoi. Tera aron te aroaro n te aonnaba, ngkana e aki karaoa te bwai teuana te Atua? A aki teimatoa ni karawawataki iai aomata n te kairiribai, te tiritiri, ao te buaka, n aron ae riiriki ngkai i nanon aia tai aomata n tautaeka ae rangi ni maan? Ni koauana, te buaka ae Aremaketon bon teuana mai buakon baika moan raraoi ake a kona n riki nakoia aomata!—Ruka 18:7, 8; 2 Betero 3:13.
Te Buaka Are E na Katoki Buaka ni Kabane
E na kakororaoaki te bwai teuana n Aremaketon, ae e aki kona ni kakororaoaki n te buaka riki teuana, ae bon katokan buaka ni kabane. Antai ae e na aki ingainga nanona nakoni boong ake a nang akea iai te buaka? Ma e ngae n anne ao a kabwaka aia kakorakora aomata ni kabane ni katoka te buaka. E kateretereaki koauan ana taeka Ieremia ni kabwakaia aomata ni katoka te buaka ngke e kangai: “Iehova, I ata kawain te aomata ba e aki mena i nanona: tiaki ana bwai te aomata ae nakonako te kaeti eueutakina.” (Ieremia 10:23) Ni kaineti ma te bwai are e na karaoia Iehova e berita ni kangai te Baibara: “E katoki buaka, ao tokina tabon aonaba; E otea te kainikatebe, ao E koroua te kai ni buaka; E kabuoki kaa-ni-buaka n te ai.”—Taian Areru 46:8, 9.
Ngkana a kamanenai aia bwai ni buaka aika kamamate botannaomata i bon i marenaia ao n urua iai te otabwanin, e nang waakina ngkanne ana mwakuri te tia Karaoa aonnaba, n Aremaketon are e taekinaki n te Baibara! (Te Kaotioti 11:18) E nang kakoroaki bukin te bwai are a a tia ni kakaantaningaia aomata ake a mamaaka te Atua i nanon ririki aika mwaiti, n Aremaketon. E na kaotia Teuare ana bwai te aonnaba, ae Iehova ae te Atua bwa e bon riai n tautaekani aaba ni kabane.
Mangaia are a riai n aki maaka Aremaketon, aomata ake a tangira te raoiroi. Ma e na karekea aan te kaantaninga ae raoiroi. E na kamaunaki te babakanikawai ao te buakaka ni kabane man te aonnaba n Aremaketon ao e nang kaukaki te kawai ibukin te waaki ae raoiroi i aan Ana Tautaeka n Uea te Atua iroun te Mesia. (Itaia 11:4, 5) N onean mwin are e na maakaki Aremaketon bwa kamaunan bwaai ni kabane n te aro ae kakamaaku, e nang kanikinaea te tai are e na kaukaki iai te kawai ibukin te maiu ae kakukurei nakoia aomata aika raoiroi ake a na maiu n aki toki n te aonnaba ae te baretaiti.—Taian Areru 37:29.
[Kabwarabwara ae nano]
a Nora te boki ae Knowledge That Leads to Everlasting Life, mwakoro 11, ae boreetiaki irouia Ana tia Kakoaua Iehova.
[Te Bwaoki/Taamnei n iteraniba 5]
Mekito—te Kaikonaki Ae Tonuraoi
E tei Mekito are rimoa i maeaon te Mwarua are Ietireera are maiu tanona, i Iteraera meang. E taua taekan te iokinibwai ni katobibia te aonnaba ao kawai aika kabonganaki irouia taanga ni buaka i aona. Mangaia are, e a riki Mekito bwa te tabo are e boo iai te buaka ae kakawaki. E korea ae kangai Professor Graham Davies n ana boki ae Cities of the Biblical World—Megiddo: “Te kaawa ae Mekito . . . e bebete kawarana irouia taan iokinibwai ao aomata aika mwamwae man taabo nako; ma ngkana e korakora mwaakaia kaaina, a kona n taua aroni kawaina n te aro ae a kona n tautaekana te iokinibwai ma n rota aron taiani buaka aika waakinaki. E aki kamimi ngkai e a riki te kaawa aei bwa te kaniwanga ae e aki toki n uneakinaki, ao taan tokanikai iai a kakorakoraia n eekia nako ake a a manga roko ni kataia n taua.”
E moa rongorongon Mekito ae abwabwaki man te kauoua ni mireniam B.C.E., ngke a a konaaki taan tautaeka i Kanaan iroun te tia tautaeka mai Aikubita ae Thutmose III. E waaki nako te tautaeka aei i nanon tienture aika bati, ni karokoa 1918, ngke e a karekea konaakia ana taanga ni buaka Turkey ae korakora, mataniwin te buaka mai Buritan ae Edmund Allenby. Bon Mekito are e anga iai te kariaia te Atua nakon te tia Moti are Baraka bwa e na karokoa te kabuanibwai ae karuanikai nakon Uean Kanaan ae Iabin. (Taani Motiki-Taeka 4:12-24; 5:19, 20) E kataea aia kai tibun Mirian te tia Moti are Kiteon n te tabo are e uakaan ma te kaawa aei. (Taani Motiki-Taeka 7:1-22) E tiringaki te Uea are Aatia ao Iotia n te tabo naba anne.—2 Uea 9:27; 23:29, 30.
E riai ni kairekerekeaki Aremaketon ma te tabo anne, kioina ngkai bon te tabo are a ewaa buaka aika kakawaki aika booaki iai. Bon te banna ae tonuraoi ibukin Ana tokanikai te Atua i aoia taanga ni buaka aika karitei ni kabane.
[Te Kabwarabwaraan te Taamnei]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Taamnei n iteraniba 7]
E na kanikinaeaki moanakin te maiu ae kakukurei n Aremaketon
[Taamnei n iteraniba 7]
A tabe ngkai n anganaki aomata ni katobibia te aonnaba te kauring ao aia tai bwa a aonga ni kamaiuaki n Aremaketon