E Maiu Ana Taeka Iehova
Reirei Aika Kakawaki Man Moan Iteran te Boki ae Etekiera
N TE ririki 613 B.C.E., ao e mena i Iuta te burabeti ae Ieremia, ao e ninikoria n tataekina bwakan Ierutarem ae e a kaan roko ao kamaroaean te aba ae Iuta. E a kaman tia Uean Baburon ae Nebukaneta n te tai anne n uotiia nako I-Iutaia aika a a mwaiti bwa aia taenikai. I buakoia te koraki aikai, bon rorobuaka n ataei aika Taniera ao raona ake teniman, ake a mwakuri n aia tabo ni kaboowi I-Kareria. A maeka i rarikin te karanga are Keba “i abaia I-Kareria,” angiia I-Iutaia ake taenikai. (Etekiera 1:1-3) Ma e aki katikuia taenikai aikai Iehova n akea ae uarongorongo nakoia. Ma e rinea Etekiera ae ai 30 ana ririki bwa te burabeti.
E bobonga raoi korean te boki ae Etekiera n 591 B.C.E. n te maan ae 22 te ririki ao e kabwarabwarai bwaai aika riki iai. A karauaki ni koreaki raoi ao n rangi n etiruru ana koroboki Etekiera. E korei tain ana taetae ni burabeti, ni katerea raoi te bong, te namwakaina ao te ririki. E kaatuuaki moani mwakoron ana rongorongo Etekiera ni bwakan ao kamaunakin Ierutarem. Ni kauouan mwakorona, ao e katanoataki iai kabuakakaia natannaomata ake irarikia, ao kabanean mwakorona e irekereke ma manga kaokan te taromauri ae koaua ibukin Iehova. E maroroakinaki n te kaongora aei, reirei aika kakawaki man te boki ae Etekiera 1:1–24:27, kabwarabwaran miitara, taetae ni burabeti, ao taani kaotioti ni kaineti ma bwakan Ierutarem.
“I KATEIKO BA TE TIA TANTANI”
E karekea mwiokoana Etekiera imwin noran te miitara ae kakamaaku ni kaineti ma ana kaintokanuea Iehova. E tuangnga Iehova ni kangai, “I kateiko ba te tia tantani n te bata are Iteraera: ma ngaia ae ko na ongo te taeka mai wiu, ma n reireiia ni kawanawanaiia mai Rou.” (Etekiera 3:17) Ibukin taetae ni burabetinakin otabwaninian ma kairoroaia kaain Ierutarem ao rotaki buakaia, e a tuangaki Etekiera bwa e na karaoi kaotioti aika uoua. E taku Iehova rinanon Etekiera ni kaineti ma aban Iuta: “N na karokoa te kabaang i aomi Ngai ae boni Ngai, ma n ururu ami tabo aika rietata.” (Etekiera 6:3) E taku nakoia kaain te aba: “E a roko taini kaim i roum.”—Etekiera 7:7.
N te ririki 612 B.C.E., e a kamwaingaki n te mitara Etekiera bwa e na nori bwaai aika ririki i Ierutarem. Baikara baika riai ni bati n ribaaki ake e nori n ana tembora te Atua! Ngke e kanakoia ana tanga ni buaka Iehova mai karawa (aika ruamwiaki irouia “aomata aika onoman”) bwa a na kaota unna nakoia taani kabwaouaa te koaua, a na tii kamaiuaki te koraki ake ‘a kanikinaeaki ramwaia.’ (Etekiera 9:2-6) Ma te moani bwai ae na karaoaki, boni kamraran “mwakaron te ai” i aon te kaawa, ae taekan ana kamaunanako te Atua ae karuanikai. (Etekiera 10:2) Ngkai e nang “karoko mwini kawaiia i aon atuia” Iehova, e a beritanna ngkanne bwa e na manga ikotiia kaain Iteraera ake a kamaeakinako.—Etekiera 11:17-21.
E kaoka Etekiera taamnein te Atua nako Kareria. E kateretereaki birinakon te Uea ae Etekia ao aomata mai Ierutarem n te kaotioti. A a kabuakakaki naba burabeti n aine ao mwaane, ao a kakiaki taan taromauri bouannanti. E kabotauaki Iuta ma te kai ae te kurebe ae akea manena. E kaotaki n te kamwaninga teuana mwin aia mwakuri aika kakaiaki kaain Ierutarem ibukin onimakinan Aikubita ni buokaia. E kamotaki te kamwaninga aei, ma te berita ae ‘Iehova e na uota rake te kai nako aon te maunga ae rietata.’ (Etekiera 17:22) Mangaia are, ai akea ngkai i Iuta “te korakora ae te kainuea.”—Etekiera 19:14.
A Kaekaaki Titiraki Aika Boto i Aon te Baibara:
1:4-28—E tei te ka ni buaka ibukin tera? E tei te ka ibukin ana botaki Iehova i karawa ae kainaki irouia anera aika kakaonimaki. Nibwan mwaakana bon taamnein Iehova are raoiroi. Moan te mimitong te tia toka i aon te ka are e tei ibukin Iehova. E kaotaki rauna n tamaroan nei wirara.
1:5-11—Baikara baika maiu aika aman? N ana kauoua ni mitara Etekiera ibukin te kaa, e a kabwarabwaraaki iai baika maiu aika aman, bwa kerubim. (Etekiera 10:1-11; 11:22) E kabwarabwaraki imwina riki, bwa e atonga ubun te kaomwaane bwa “moan te kerubim.” (Etekiera 10:14) E eti aei ibukina bwa te kaomwaane e tei ibukin te mwaaka ao te korakora, ao kerubim bon taamnei aika korakora.
2:6—Bukin tera bwa e kaokiokaki taekinan Etekiera bwa “natin te aomata”? E karaoa aei Iehova nakon Etekiera ibukin kauringan te burabeti aei ae te aomata ngaia, mangaia are e a kaotaki iai te kaokoro ae korakora i marenan te tia uarongorongo ae te aomata ma te Atua ae Teuare e roko mairouna te rongorongo. E taekinaki naba te nakoa ae “natin te aomata” nakon Iesu Kristo 80 te tai n Euangkerio, are e a kamatataki iai bwa e a tia n roko Natin te Atua ao n riki n aomata, ma tiaki n te rabata n taamnei.
2:9–3:3— E aera ngkai e riki n ai aron aia karewe maniberu te nira ni boki ibukin te baebaeti nakon Etekiera? Aroaron Etekiera nakon mwiokoana e karika te nira ni boki bwa e karewe. E kukurei Etekiera ni beku bwa ana burabeti Iehova.
4:1-17—E boni karaoa te kaotioti Etekiera are e kaotaki iai niniakin Ierutarem are e a kaan roko? Ana bubutii Etekiera ibukin bitakin te bwaa ni kuuka, ao kaekaana iroun Iehova, e a kaotaki iai bwa bon Etekiera are e karaoa te kaotioti. E kaikonakaki wenen Etekiera i aon angamaingina nakon maanin aia bure ae 309 te ririki kaain te tautaeka n uea ni baronga ake tengaun, ni moa man te ririki 997 B.C.E. ni karokoa kamaunakin Ierutarem n 607 B.C.E. Ni wenena ngkanne n angataina, e kaotaki iai maanin aia bure I-Iuta ae 40 te ririki, mani moan rineakin Ieremia bwa te burabeti n te ririki 647 B.C.E. ni karokoa 607 B.C.E. Taren te amwarake ao te moi iroun Etekiera inanon te maan ae 430 te bong ae e wene iai, e kaikonakaki ma te rongo ae na iai ngkana e niniaki Ierutarem.
5:1-3—Tera nanon are e anai ira tabeai Etekiera man te bwai are e nang kamaenakoa n te ang, ao ni kabaei n ririna? E karaoaki aei ibukin kaotan ae imwin 70 te ririki ni kamaroaeaki ao a na iai kaain te nikira ake a na manga okira Iuta ni manga waboboa te taromauri ae koaua.—Etekiera 11:17-20.
17:1-24—Antai ikare aika uoman aika abwabwaki, ao e kanga n anaaki taberan te tira ae uarereke, ao antai “te mwanga ae maraurau” are e a manga unikaki iroun Iehova? A tei ikare aika uoman aikai ibukin tautaekan Baburon ao Aikubita. Taberan te tira, bon taekan te tia tautaeka man te bwa n uea mairoun Tawita are e roko irouna te moan ikare. Anaakin taberan te tira ae uarereke aei iroun te ikare, bon ruamwian uean Iuta ae Ieoiakin iroun Tetekia. E ngae ngke e a tia Tetekia ni berita bwa e na kakaonimaki nakon Baburon ma e a manga kaakaea buokana mairoun te ikare are temanna, ae taekan te tautaeka n Aikubita ma e bon aki reke. E kairaki nako Baburon bwa te taenikai ao ni mate iai. E anaa “te mwanga ae maraurau” Iehova ae te Tautaeka n Uea iroun te Mesia. Boni Ngaia are e na manga kateaki i “aon te maunga ae rietata,” i Tion are i karawa, ike e nang riki iai bwa te “tira ae tamaroa,” ae nibwan kakabwaiaaia ni koaua kaain aon te aba.—Te Kaotioti 14:1.
Reireiara:
2:6-8; 3:8, 9, 18-21. Ti aki riai ni maakuia aomata aika buakaka ke ni kerikaki man tataekinan rongorongon ana taeka te Atua, are e irianaki n te kauring nakoia. Ngkana ti kaaitara ma te aki bwerengaki ke te riribai, ti riai n riki n aron te taiman ae matoatoa. Ma ti riai n taratara raoi bwa ti na aki riki bwa aomata aika aki nanoanga, n aki mutiakin aia namakin aomata, ke n rangi n iowawa. E nanoangaia aomata ake e uarongorongo nakoia Iesu, n aron anne naba ti riai ni kairaki n te nanoanga bwa ti na uarongorongo nakoia aomata.—Mataio 9:36.
3:15. E maeka Etekiera i Tere-abiba imwin reken mwiokoana, ao e ‘kuba ni mimi i nanon itiua te bong,’ ao e karaua n iaiangoa te rongorongo are e nang tataekinna. Ti aki riai ngkanne ni karekea ara tai n ukeuke mani kananoi ara iango, bwa ti aonga n ota raoi ni baika nano ni kaineti ma te onimaki?
4:1–5:4. E kainnanoaki Etekiera bwa e na nanorinano ao n ninikoria, ibukin karaoan kaotioti aika uoua aika taetae ni burabetinaki. Ti riai naba n nanorinano ao n ninikoria ni karaoan mwiokoara mairoun te Atua.
7:4, 9; 8:18; 9:5, 10. Ti na aki riai n nanoangaia te koraki ake a anganaki motikan taekaia ae matoatoa mairoun te Atua.
7:19. E nang aki bongana te mwane, ngkana e a karaoa ana motikitaeka Iehova i aon te waaki ae ngkai.
8:5-18. E kona kabwaouan te koaua n uruana ana iraorao te aomata ma te Atua n aron ae taekinaki ni kangai: “E urua aron raona ana taeka te aomata ae e buakaka.” (Taeka N Rabakau 11:9, BK) Ti wanawana riki ngkana ti tannako man aki ongora irouia taan kabwaouaa te koaua.
9:3-6. E rangi ni kakawaki karekean te kanikina, ae kakoauaan ae ana toro te Atua ngaira aika ti a tia ni katabuaki n te bwabetito, ao reken te aroaro ni Kristian, ibukin kamaiuara man “te rawawata are korakora.” (Mataio 24:21, NW) A kaira te mwakuri ni kanikinaia aomata Kristian aika kabiraki ake a tei ibukin te mwaane are e taua te oko i nanon baina, ae bon tataekinan Uean te Atua ao karekeaia taan rimwin Kristo. Ngkana ti tangiria bwa e na aki bua kanikinaeara, ti riai ngkanne n ingainga ni buoka te mwakuri aei.
12:26-28. E taku Etekiera nakoia te koraki ake a bwainingarea ana rongorongo: ‘Akea ana taeka [Iehova] teuana ae na manga iremwe.’ Ma ngaia are, ti riai ni kabanea ara konaa ni buokiia aomata bwa a na onimakina Iehova imwain kamaunan te waaki i aon te aba ae ngkai.
14:12-23. Bon tabera kamaiuara. Akea ae kona ni karaoia ibukira.—I-Rom 14:12.
18:1-29. Ti na boni bukinaki ni mwin ara mwakuri.
“N NA KABWAKA, MA NI KABWAKA MA NI KABWAKA”
Ni kaiti ririkin te kataenikaiaki n 611 B.C.E., ao a a kawara Etekiera unimwaanen Iteraera bwa a na “titirakina Iehova aroia.” A ongora rongorongoia I-Iteraera ngke a karitei ao te kauring are ‘e nang karokoa ana kabaang Iehova’ n ekinakoia. (Etekiera 20:1; 21:3) E taku Iehova nakoni mataniwia I-Iteraera ae (Tetekia): “Kaki te bara ae te maita, ao buuta te baunuea: e na tiaki arona nako naba te baei: karietata ae rinano, ao karinanoa ae rietata. N na kabwaka, ma ni kabwaka, ma ni kabwaka: ao e na tiaki arona nako naba te baei, ni karokoa Teuare bon ana tei te baei [Iesu Kristo]; ao N na anganna.”—Etekiera 21:26, 27.
E kaboowiaki Ierutarem ibukin karaoan te bure. E a kaotaraeaki n aroaroia ni bure Ora (Iteraera) ao Ooriba (Iuta). E a tia n anga Ooriba nako ‘nanoni baiia ana kaitataan, nako nanoni baiia natia i Aturia.’ (Etekiera 23:9) E a kaan kamaunakin Ooriba. N te ririki 609 B.C.E., e a moanaki niniakin Ierutarem n te maan ae tebwi ma wanua te namwakaina. A kuba ma ni mimi kaain Iuta n te aro are a aikoa kona n taekina rawawataia, ngke e a bwaka te kaawa. E aki riai n taekina ana rongorongo te Atua Etekiera nakoia taenikai, ni karokoa reken te rongorongo ibukin kamaunakin te kaawa mairoun are e “rawea maiuna.”—Etekiera 24:26, 27.
A Kaekaaki Titiraki Aika Boto i Aon te Baibara:
21:3—Tera te “kabaang” are e kaotinakoa Iehova mai nanoni kauna? Te “kabaang” aei bon taekan Uean Baburon are Nebukaneta ma ana tautia, ake e kabonganaia Iehova ni karokoa ana motikitaeka i aon Ierutarem ao Iuta. E irekereke naba aei ma iteran ana botaki Iehova i karawa are e kaainaki irouia anera aika rangi ni korakora.
24:6-14, BK—E tei te bwaata ae raraa ibukin tera? Ai aron te bwaata ae raraa Ierutarem ngke e niniaki. E tei raraana ibukin ana mwakuri aika bure n aron te aroaro ni maiu ae aki riai, ae kamwara ao te katuturaraa. E rangi ni korakora kamwarana, n te aro are e a kabotauaki ma te bwaata ae akea kanoana are e a kaburoaki i aon te mwaakaro, n te aro are e a rangi ni kabuebue, ma e aki kona n nako raraana.
Reireiara:
20:1, 49. E oti man aia kaeka unimwaanen Iteraera bwa a nanououa ni baike e taekin Etekiera. Ti bia aki karikirakea naba te nanououa nakon ana kauring te Atua aika taekinaki.
21:18-22. E ngae ngke e kabongana te tabunea Nebukaneta, ma bon Iehova are e bairea te tautaeka ni bekan aei bwa e na kaitaraa Ierutarem. Ti noria man aei bwa a aki kona taimonio n tukia ana koraki Iehova ake a na motikitaeka man kakoroan bukin ana kaantaninga.
22:6-16. E ribaa Iehova te winnanti, aroaro aika bubuaka, kabonganakin te mwaaka n te aro ae aki riai, ao te kamaraato. Ti riai ni bane n tei n nene ni kararoaira man aeka ni mwakuri aika bubuaka aikai.
23:5-49. A kairaki I-Iteraera ao I-Iuta nakon te taromauri ae kewe ma ni karekean aia boraraoi ma taan tautaeka. Ti riai n taratara raoi bwa ti na aki iraorao ma kaain te aonnaba aei are a na kona n uruana ara onimaki.—Iakobo 4:4.
Te Rongorongo ae Maiu ao E Mwaaka
Ai tamaroara reireiara aika reke man moani mwakoron te boki ae Etekiera aika 24! Booto n reirei aika taekinaki iai, a kaotaki iai bwaai aika kona ni kairira nakon aki akoakira iroun Iehova, ao aron karekean nanoangakira ao bukina ngkai ti riai ni kauringia aomata aika buakaka aikai. E katereaki Iehova ae te Atua n te taetae ni burabeti ibukin kamaunan Ierutarem bwa e na ‘kaoti bwaai nabangkai; ngkai a tuai n roko.’—Itaia 42:9.
A kotea te tai are e na moan tei iai te Tautaeka n Uea iroun te Mesia i karawa, taetae ni burabeti ake a koreaki n Etekiera 17:22-24 ao 21:26, 27. N te tai ae waekoa, ao e nang iraki nanon te Atua i aon te aba iroun te tautaeka aei. (Mataio 6:9, 10) Ti kaantaningai kakabwaia man te Tautaeka n Uea kioina ngkai a nene ara onimaki. Eng, “ana taeka te Atua e maiu, ao e mwaka.”—Ebera 4:12.
[Taamnei n iteraniba 20]
Tera ae kaikonakaki n te kaa ni buaka?
[Taamnei n iteraniba 22]
E buokira ingaingara ni buoka tataekinan te rongorongo ni kateimatoaa “kanikinaeara”