E Kakawaki Arora n Taromauria te Atua ke E Aki?
“E A KAMANI mena tangiran te Aro i nanoia aomata.” Aio ae e taekinna Professor Alister Hardy n ana boki ae The Spiritual Nature of Man. E a taraa ni boutokaki te motinnano anne ni mwin te kakaae ae e a tibwa tia ni karaoaki. E noraki iai bwa 86 te katebubua mwaitiia kaain te aonnaba aika a taku bwa a taua te Aro.
N te kakaae anne ao e noraki naba bwa taan onimaki aikai, a kaain Aaro aika taonaaba aika 19 mwaitiia. E noraki naba te bwai ae kamimi bwa aomata aika taku bwa Kristian ngaiia, a kaain taiani botaki n Aro aika kakaokoro aika 37,000 mwaitiia aika a tatannako aia waaki. Ko aki ngkanne nanououa bwa a bane ni butimwaeaki aeka n taromauri aika kakaokoro aikai iroun te Atua? Ni koauana, e kakawaki arora n taromauria te Atua ke e aki?
N te itera ae kakawaki aei, ao e teretere bwa ti aki kona n onimakina ara namakin ke ara iango naba. N etina ngkanne, ti riai n ukeria bwa tera ana iango te Atua iai. Ni karekean anne, ti riai ni kabongana Ana Taeka te Atua, ae te Baibara. Bukin tera? Ibukina bwa e a tia Iesu Kristo n taetae n ana tataro nakon te Atua ni kangai: “Am taeka te koaua.” (Ioane 17:17) Ao te abotoro ae kakaonimaki ae Bauro e kakoauaa anne n ana taeka ni kangai: “E anganaki te aba te Baibara ni kabanea iroun Tamnein te Atua, ao e manena nakon te reirei, ao nakoni kaotan ana buakaka te aomata nako ina, ao nakoni manga-kaetana.”—2 Timoteo 3:16.
E kaotaki n te Baibara bwa a aki butimwaeaki aekaki n taromauri nako iroun te Atua. Ti kunea rongorongoni katoton taromauri rimoa aika butimwaeaki irouna ao ake aki naba. Ngkana ti karaui n neneri raoi katoto aikai, ti kona n reiakina iai ae ti na karaoia ao ae ti na aki, bwa e aonga ni kakukureia te Atua arora n taromauri.
Te Katoto Nikawai
E anga taian tua Iehova ae te Atua nakoia tibun Iteraera rinanon te burabeti ae Mote, n reiakinia aroia n taromauria te Atua n te aro ae butimwaeaki irouna. Ngkana a maiuakin taian tua aikai, ake a aki toki n aranaki bwa te Tua Rinanon Mote, a a rangi ni butimwaeaki iroun te Atua bwa ana aomata ao ni kakabwaiaki naba irouna. (Te Otinako 19:5, 6) E ngae ngke a akoaki iroun te Atua te botannaomata ae Iteraera, ma a aki taua raoi ni kamatoaa te aeka n taromauri ae butimwaeaki irouna. A aki toki n tannako mairoun Iehova n iri aia waaki n taromauri kaain te aba are irarikia.
N aia bong burabeti ake Etekiera ao Ieremia n te kaitiua n tienture B.C.E., angiia tibun Iteraera a katinanikui Ana Tua te Atua, ao ni karikirakea aia iraorao ae kaan ma natannaomata aika otabwaninia. A taneiai n rengana aia taromauri tibun Iteraera ma aia taromauri bekan, n aroia n iri aia katei ao n irekereke ma aia botaki ni bukamaru natannaomata akanne. A rangi ni mwaiti tibun Iteraera ake a taetae ni kangai: “Ti na riki n ai aroia botanaomata, ma utun aaba akekei, n toro iroun te anti ae te kai ma te atibu.” (Etekiera 20:32; Ieremia 2:28) A taku bwa a taromauria Iehova ae te Atua, ma a teimatoa n taromauri “bouananti,” ao ni kareani natiia aika mwaane nakoia anti tabeman naba.—Etekiera 23:37-39; Ieremia 19:3-5.
Taani kakaae ibukin aroni maiuiia aomata rimoa, a atonga te waaki n taromauri aei bwa te syncretism, ae nanona bwa a rengana taromaurian atua aika kakaokoro n te tai ae titeboo. Ke a taekinna bwa te Aro ae e a taabangaki n te aba anne. Ni boong aikai angiia aomata a taku bwa ti riai ni butimwaei iango ni kaineti ma bwaai ni kabane, n ikotaki naba ma te Aro ibukina bwa ti uaia ni maeka n te tabo ae tii teuana ma koraki nako aika kakaokoro aia koaua. Ao ngkanne, a iangoia bwa akea kairuan aroia n taromauria te Atua n te aro ae a tangiria. E bon eti aron te iango anne ke e aki? E nanonna raoi bwa ti riai ni butimwaei nanoia aomata n angania inaomataia ni bwaai ni kabane? Iaiangoi itera tabeua ni kaineti ma aia waaki n taromauri ae taabangaki irouia tibun Iteraera ake a aki kakaonimaki, ao n noria bwa tera mwina.
Aroia n Taromauri Tibun Iteraera ae Renganaki
Aia tabo tibun Iteraera ibukin te taromauri ae renganaki bon “taabo ake a rietata,” ke nneia n taromauri ma baonikarea, boua ni karea aika boiarara, boua aika atibu aika tabu, ao bouan nako Nei Atera, aika karaoaki n te kai, ae te atua ibukin te kakariki ae atuaia kaaini Kanan. A rangi ni mwaiti taabo aikai ake a mena i Iuta. N te Kauoua n Uea 23:5, 8 e taekinaki iai “taabo ake a rietata ni kawan Iuta, ao n taabo ake a kaani ma Ierutarem; . . . mai Keba [ae tiana mai meang] ao tokina Beera-teba [ae tiana mai maiaki].”
“A kakabuoki karea aika boiarara nakoni Baara, ao nakon taai, ma namakaina, ma itoi ake buraneti, ma itoini karawa ni kabane,” n taabo akana a rietata tibun Iteraera. Iai aia auti “taani baka n aine, . . . ni maneaban Iehova” ao a karean natiia “ri buakon te ai nakoni Moreka.”—2 Uea 23:4-10.
A a tia taani kakaae ibukin aroni maiuia aomata rimoa ni kunei bubua ma bubua boua aika uarereke aika karaoaki n te bokaboka i Ierutarem ao Iuta naba, ao e moamoa riki ni maeran aia auti rimoa. Angiia a katotonga te aine ae bebeekan ae a bubura kaei mammana. A atongnga taan reirei bwa baikai bon atua ibukin te kakariki aika Nei Atitoreta ao Nei Atera. A kakoauaki bwa boua aikai a riki bwa “bwaai n tabunea ni buokia aomata bwa a na kariki.”
Tera aia iango tibun Iteraera ni kaineti ma taabo aika mena n aia kaawa ibukin te taromauri ae renganaki? E taku Professor Ephraim Stern of Hebrew University, bwa tao angiia taabo ake a rietata aikai a “katabuaki nakon Iawe [Iehova].” A boutokoa te iango anne atibu aika korobokiaki aika kuneaki n taabo ake a kakaaeaki iai bwaai i aan tano. N te katoto teuana, e koreaki n te atibu teuana ae kangai, “I kakabwaiako iroun Iawe mai Tamaria ao iroun ana boua ae Nei Atera,” ao teuana riki e koreaki ae kangai, “I kakabwaiako iroun Iawe mai Teman ao ana boua ae Nei Atera!”
Katoto aikai a kaikonakaki iai bwa a kanga tibun Iteraera n urua aia onimaki n aroia n rengana te taromauri ae itiaki ibukin Iehova ae te Atua, ma kateia bekan aika kamaamaa. Ma mwin anne, ao e kabuakakaa aroaroni maiuiia ao e kamwara aia waaki n taromauri naba. Tera ana iango te Atua ni kaineti ma aroia n taromauri n te aro ae renganaki?
Ana Iango te Atua Ibukin te Taromauri ae Renganaki
E kaota unna te Atua ao motikan taekaia tibun Iteraera ibukin aroia n taromauri ae rangi ni buakaka, rinanon ana burabeti ae Etekiera ni kangai: “A na uruaki kawani nemi ni maeka ni kabane, ao a na kamaroa taabo ake a rietata; ba a aonga n uruaki ami baonikarea ma ni kamaroaeaki, ma n uruaki ami bouananti ma n toki, ma ni koreaki ami bouan-taai ni kabwakaki, ma ni kamaunaki ami makuri.” (Etekiera 6:6) Akea te nanououa bwa n ana iango Iehova, te aro n taromauri aei, e aki kona ni butimwaeia ao e rawa naba iai.
E taetae ni burabetinna Iehova ae te Atua aron rikin te kamaunanakoaki ni kangai: “Ao noria, N na kananako . . . Nebukaneta are ueani Baburon, are au toro, ao N na karokoia ba a na eka nako te aba aei, ma kaaina, ma botanaomata aika kaan aikai ni kabaneia; ao N na boni kamaunaia . . . Ao te bwai ni kamaroa ma ni kamimi te aba aei ni kabanea.” (Ieremia 25:9-11) A koro bukin taeka aikai n 607 B.C.E., ngke a buakana Ierutarem kaaini Baburon ni kamaunakin te kaawa anne ni kabane ao ana tembora naba.
Ni kaineti ma kamaunakin Ierutarem, e taekinna Professor Stern, ae e a tia ni mwaneweaki ana taeka mai moa, bwa maeran te kaawa anne “a kamataataa raoi ae taekinaki n te Baibara (2 Uea 25:8; 2 Rongorongo 36:18-19) ibukini kamaunan, kabuekan, ao uruakin aia auti ao aia oo naba.” E reitia ni kangai: “Bwaai aika reke mai aan tano a kakoauaa bwa e bon riki i Ierutarem n ai aron rongorongona rimoa . . . ao e kona n uringaki bwa te bwai ae moan te kamimi mai buakon taabo aika kuneaki ake a taekinaki n te Baibara.”
Tera Reireiara?
Bon te reirei ae moan te kakawaki ibukira, bwa te Atua e aki butimwaea te taromauri ae kataaki n renganaki iai reirei aika aanaki man te Baibara ma aia reirei, aia katei, ao aia waaki Aaro riki tabeua. Ngaia naba te reirei ae e mutiakinna raoi te abotoro Bauro. E kaikawaaki bwa te Baritaio n te Aro n Iutaia ao e reireiaki ao ni kataneiaki n aia tua te koraki n Aro anne. Ma n tokina, ngke e reirei ao ni butimwaea te koaua bwa Iesu bon te Mesia ae beritanaki, tera are e karaoia Bauro? E taku: “Ao baika kakabaiau, ao I atongi naba ba te kabuanibwai i bukini Kristo.” E kaaki aroarona rimoa ao e anga ngaia bwa e na riki bwa te tia rimwini Kristo ae katabuaki.—I-Biribi 3:5-7.
Ibukina bwa Bauro bon te mitinare ae mwamwananga, e bon atai raoi aia waaki n taromauri aomata aika kakaokoro nako, ao aia iango ni kaineti ma oin rabakauia ni karekeiango naba. Ao ngkanne, e korea ae kangai nakoia Kristian i Korinto: “Te buobuoki ra buobuokan te oota ma te ro? Ao tera ae e bo iai nanoni Kristo ma Beriara? Ao te i-raorao ra i-raoraon te Kristian ma ane aki Kristian? Ao tera ae kabooa maneaban te Atua ma bouananti? . . . E kangai te Uea [ae “Iehova”, NW], Ma ngaia ae kam na oti nako mai buakoia, ao kaokoroingkami, ao tai ringa te bwai teuana ae kamwara; ao N na akoingkami Ngai.”—2 Korinto 6:14-17.
Ngkai ti bon ataia bwa e rangi ni kakawaki iroun te Atua arora n taromauria, ti kona n titirakinira ni kangai: ‘Te aeka n taromauri raa ae boraoi ma nanon te Atua? N na kanga ni kaaniai riki ma te Atua? Ao tera ae I riai ni karaoia bwa e aonga ni butimwaea arou n taromauria te Atua?’
A kukurei Ana Tia Kakoaua Iehova ni buokiko n ukoukori kaekaan titiraki aikai ao titiraki riki aika irekereke ma te Baibara. Ti kaoko bwa ko na kawariia taani Kakoaua n aia Tabo n Taromauri n am kaawa, ke ko na koroboki nakoia taani boreetia te maekatin aei ni bubutii te reirei n te Baibara n te tai ao n te tabo ae angaraoi iroum.
[Taamnei n iteraniba 18]
Nnen te bangota ibukin taromauriani boua, i Tel Arad, i Iteraera
[Te Kabwarabwaraan te Taamnei]
Garo Nalbandian
[Taamnei n iteraniba 18]
Bouan nei Atera n aia auti kaain Iutaia Rimoa
[Te Kabwarabwaraan te Taamnei]
Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority