Bukin Onimakinan Euangkerio Aika n te Baibara

Tera bukin te ingainga arei ni kabane? E kabwarabwara te maekatin anne taekan te bwai ae taabangaki tangirana n taai aikai ao mwakuri ake a boto i aoni bobotakin euangkerio ni kewe, reeta ao apocalypse ake a kuneaki n nukan te kauabwi n tienture ni kaawan Aikubita ae Nag Hammadi ao n taabo riki tabeua. A atongaki rongorongo aika aekakin aikai ao ake tabeua riki bwa koroboki aika Gnostic ke Apocryphal.a

Iai te Waaki ni Karitei ae Raba?

N taai aikai, e a tiribureaki irouia angia aomata te Baibara ma Aaro aika taabangaki , ao e taraa n ae a kauekeaki kukureia aomata aika bati ni koroboki aika te Gnostic ke te Apocryphal. E korakora anaakin te nano mani koroboki aikai ao n rotii aroia aomata n iangoi ana reirei Iesu Kristo ao te aroaro ni Kristian naba. E taekinaki ae kangai n te maekatin teuana: “A rotaki nanoia aomata n ana euangkerio Tooma ao [koroboki] n apocryphal tabeua riki, ake a teimatoa n rikirake ni boong aikai ae te koraki ake a ingarakea te onimaki, ma a aki onimakina te Aro.” E a tia ni warebwaiaki tii i aoni Brazil bwa “iai botaki aika 30 ake a boto aia onimaki i aoni koroboki aika Apocryphal.”

Ma ni kuneani koroboki aikai, e a taotira te iango ae e karitei te Aro ni Katorika ni karabaa te koaua ibukin Iesu n te kaaua n tienture C.E, n te aro are tabeua rongorongoni maiuna ake a taekinaki ni koroboki aika Apocryphal, a aikoa kaotaki ao a a bitaki naba kanoan Euangkerio ake aua aika ni Baibara ni boong aikai. E taekinna n aron aei te tia rabakau n te Aro ae Elaine Pagels: “Ti a moanna ngkai n ota n te bae ti atongnga bwa te Aro ni Kristian ao ae ti ataia bwa te katei ni Kristian, bwa a boni boto aia waaki i aoni koroboki tabeua aika rineaki mai buakoia aika a bati riki.”

N aia iango taan rabakau n aron Pagels, bon tiaki tii te Baibara nibwan te onimaki ni Kristian; iai riki nibwana n aroni koroboki aika Apocryphal. N te katoto, n te kaongora ae atuna “Maria te I-Maketara ni Koaua,” man te BBC ae te Bible Mysteries, ao e taekinaki iai bwa Maria te I-Maketara bon “te tia reirei ao te tia kaira aia onimaki taan rimwini Kristo ake tabemwaang, n aron ae kaotaki ni koroboki aika Apocryphal . Tiaki tii te tia rimwini Kristo neiei ma bon te abotoro nakoia abotoro.” E katautauaki mwiokoani Maria te I-Maketara iroun Juan Arias, n te nutibeebwa mai Brazil ae te O Estado de S.  Paulo ni kangai: “Ni boong aikai, ti a kairaki n iango aika bati bwa ti na kakoauaa ae aia mwakuri Kristian ake rimoa, ake a moanaki iroun Iesu, a boni boraoi aia mwakuri aine ma mwaane, kioina ngke aia moan umwantabu bon aia auti aine ake a bebeku iai bwa ibonga ao ebikobo.”

Irouia aomata aika bati, e taraa n ae a rangi n kakawaki riki koroboki aika Apocryphal nakon te Baibara. Ma e ngae n anne, e karioi titiraki tabeua aika kakawaki te bae e tatangiraki aei: Bon nibwan te onimaki ni Kristian ae riai koroboki aika Apocryphal? E nga iai ae ti na onimakinna ngkana a kauntaba koroboki aikai ma reirei aika mataata raoi n te Baibara, te Baibara ke booki aika Apocryphal? E koaua ae bon iai te karitei n te kaaua n tienture ike a a karabaaki iai booki aikai, ao ni bitii kanoan Euangkerio ake aua bwa a na katikui rongorongo aika kakawaki ibukin Iesu, Maria te I-Maketara ao tabeman riki? Ibukini kaekaan titiraki aikai, ti bia iaiangoa teuana mai buakon Euangkerio aika n te Baibara ae ana Euangkerio Ioane.

Bwaai ni Kakoaua Man Ana Euangkerio Ioane

E kuneaki i Aikubita mwakorokoron ana Euangkerio Ioane ae rangi ni kakawaki ni moan te kauabwi n tienture ao e a ataaki ngkai n arana ae te Papyrus Rylands 457 (P⁵²). Kanoana bon ane koreaki n Ioane 18:31–33, 37, 38 n te Baibara ni boong aikai ao e kawakinaki n te John Rylands Library, ni kaawan Engiran ae Manchester. Aio mwakorokoron te nira ni boki ibukin te Koroboki ni Kristian ae Tabu n te Taetae ni Kuriiti ae te kabanea ni maan taina ae iai ngkai. A bati taan rabakau ake a kakoauaa bwa e koreaki tao n 125 C.E., ae tii kaamwakoron te tienture ke tao e nako riki imwini maten Ioane. Te bae kamimi iai bwa e kuri n titeboo raoi kanoan te mwakorokoro aei ma nira ni booki ake imwina riki. Ni koauana, e katautauaki bwa n 125 C.E. ao e a kaman uotaki katoton ana Euangkerio Ioane nako Aikubita n te tabo are e kuneaki iai, ao e a boutokaaki iai te iango are e koreaki te rongorongo ae raoiroi n te boki ae Ioane n te moan tienture C.E. i bon iroun Ioane n aron ae kaotaki n te Baibara. Ngaia are, te boki ae Ioane bon ana rongorongo teuare e nori baike a riki ao e korei.

N te itera are teuana, a bane ni kaotaki taini korean koroboki aika Apocryphal bwa man te kauoua n tienture, ae tebubua te ririki ke e raka riki imwin rikini baike a taekinaki. A kataia ni kauntaekaia taan rabakau tabeman bwa a boto koroboki aika Apocryphal i aoni koroboki rimoa ao katei, ma akea te bwai ni kakoaua i aon aei. Ngkanne, e a bon tonu raoi te titiraki ae kangai, tera ae ko na onimakinna riki, aia taeka ake a nori baike a riki ke ake a maiu tebubua te ririki imwin rikini bwaai? E teretere raoi kaekaan aei.b

Ma tera aron te bukibuki are aongkoa a bitaki kanoan Euangkerio aika n te Baibara bwa e aonga ni karabaaki rongorongon Iesu tabeua? N te katoto, iai te bwai ni kakoaua bwa e bitaki ana Euangkerio Ioane n te kaaua n tienture ibukini kabwaouaan taiani koaua? Ni kaekaan te titiraki aei, ti riai n uringnga bwa teuana mai buakon nibwan raoi te Baibara ni boong aikai boni koroboki ibukin te Baibara rimoa are n te kaaua n tienture ae ataaki bwa te Vatican 1209. Ngkana iai n ara Baibara bitaki ake a karaoaki n te kaaua n tienture, a na boni kaotaki naba bitaki aikai n te koroboki aei ibukin te Baibara rimoa. E kakukurei bwa te koroboki ibukin te Baibara rimoa riki teuana ae iai i nanona angiini kanoan te boki ae Ruka ao Ioane ae e ataaki bwa te Bodmer 14, 15 (P⁷⁵), e boni karaoaki i marenan 175 C.E. ni karokoa 225 C.E. Ni kaineti ma aia taeka taan rabakau, e boni kuri n titeboo te koroboki n te boki aei ma te Vatican 1209. N taeka riki tabeua, a aki bati bitaki ake a karaoaki nakon Euangkerio aika n te Baibara, ao iai iroura te Vatican 1209 ibukini kakoauaan aei.

Akea te bwai ni kakoaua ae e a tia ni koreaki ke te bwai riki teuana ae e na kakoauaaki iai bwa e bitaki te boki ae Ioane ke Euangkerio riki ake tabeua n te kaaua n tienture. E korea ae kangai Dr. Peter M. Head man te Cambridge University imwin tuoan raoi mwakorokoroni koroboki ibukin te Baibara rimoa aika bobotakaki ake a kuneaki i Oxyrhynchus i Aikubita: “Koroboki ibukin te Baibara aikai, a kakoauaa kanoan taian uncial [aika koroboki ibukin te Baibara rimoa ake a koreaki ni manin taeka aika bubura ake a kaota te tai are a koreaki iai bwa man te kaaua n tienture ao imwina naba] ake a a riki bwa aani Baibara aika karaoaki ni boong aikai. Akea mai buakoni koroboki aikai ae kainnanoaki iai te oota ae boou ibukin rairan ngkoa taeka aika n te NT [Nu Tetemanti].”

Tera ae Ti Kona ni Motinnanoia?

Tao man nukan te kauoua n tienture, ao e a taabangaki i buakoia Kristian butimwaean Euangkerio aika aua ake kanoan te Baibara aika Mataio, Mareko, Ruka ao Ioane. E kabutaanako kamanenaan te Diatessaron (te taetae ni Kuriiti ae nanona “rinanon [ake] aua”), ae ana koroboki te Kristian ae Tatian ae te tia kororongorongo ake a bobotakaki i marenan 160 ao 175 C.E. A boto tii i aoni kanoan Euangkerio aika aua n te Baibara ao tiaki “euangkerio” aika taian Gnostic. (Nora te bwaoki ae “Kaekaan Tiribureani Ngkoa Euangkerio.”) E rangi ni kakannongora naba ana kukune Irenaeus ae maiu n raabanen te kauoua n tienture C.E. E kamatoaa n taekinna teuaei bwa e riai n aua Euangkerio, ngkai iai aua mwakoron te aonnaba ao aua aang aika rangi ni kakawaki. E ngae ngke e nanououa te aba n ana kabotau, ma e boutokaaki te iango are bon tii aua Euangkerio ake n te Baibara n te tai anne n ana taeka.

Tera ae kaotaki ni koaua aikai ni kabane? E kaotaki iai ae e bon aki bati ni bitaki te Koroboki ni Kristian ae Tabu n te Taetae ni Kuriiti, n ikotaki naba ma Euangkerio ake aua man te kauoua n tienture ni karokoa taai aikai. Akea riaina ae na kakoauaaki bwa iai te karitei n te kaaua n tienture ae e bita ke ni karabaa iteran te Baibara ae kairaki koreana iroun te Atua. Ni kaitaraan anne, e korea ae kangai te tia rabakau i aon te Baibara ae Bruce Metzger: “N raabanen te kauoua n tienture, . . . e noraki bwa e boraoi aia iango ni kaineti ma angiin te Nu Tetemanti i buakoia aia ekaretia taan onimaki aika kakaokoro man uamae nako bwa e aki tii kabutaa te aono ni Meriteranian ma bon taabo nako mai Buritan n nako Metobotamia.”

A boutokaa koauan Ana Taeka te Atua abotoro aika Bauro ao Betero. A kaai ni kaumakiia raoia ni Kristian bwa a na aki butimwaea ke ni kakoauaa te bwai riki teuana irarikin are a a tia n reireinaki. N te katoto e korea ae kangai Bauro nakon Timoteo: “Ngkoe ae Timoteo, kawakina raoi mwiokoam ae ko anganaki, ao tannako man taeka aika akea manenaia aika kakeai bongani baika tabu, ao iango aika kauntaba ake a kairua n atongaki bwa aongkoa te atatai. A a tia n rairakinako tabeman man te onimaki ibukina bwa a kainikatonga ni kaotiota te atatai anne.” E kakoauaa anne Betero ngke e kangai: “Bwa ti aki kabotoa ara kaongora nakoimi, ae taekani mwaakan ara Uea ae Iesu Kristo ma okina n tiku, i aoni karaki n ototo aika kewe, ma ti bon nora mimitongina ni matara.”​—1 Timoteo 6:20, 21; 2 Betero 1:16.

E kairaki n te taamnei te burabeti ae Itaia n tienture aika nako bwa e na kangai: “E rai te uteute, e mate te ue: ma e na tei matoa ana taeka Atuara n aki toki.” (Itaia 40:8, BG) Ti kona ni kakoauaa naba bwa e kakawakin taeka aikai i nanon ririki aika bati Teuare e kaira korean te Baibara ae Tabu bwa a aonga ni ‘kamaiuaki aeka n aomata nako, ao ni karekea te atatai ae eti ibukin te koaua.’ ​—1 Timoteo 2:4.