ATUN TE MAEKATIN | TE BUAKA AE BITA TE AONNABA
Nibwan Raoi te Buaka ao te Rawawata
E roko n tokina te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba n Nobembwa 11, 1918. A toki aia waaki bitineti ao a kimwareirei aomata, ma e aki maan kimwareireia. Bwa e waekoa n taorimwiaki te buaka n te aonnaba n te kabuanibwai ae kamamate riki nakon te mitinikan.
A ituaki tautia n te aoraki ae kamamate ae ataaki bwa te Spanish flu i Buranti n Tun 1918 n taabo ni buaka. E waekoa n noraki aroni kamamaten te man n aoraki aei. N te katoto, i nanon tabeua te namwakaina ao a mate iai tautian Amerika ake i aoni Buranti aika bati riki nakoia ake a mate irouia kairiribai. A bon uota naba te aoraki anne tautia ake a okiri abaia ngke e a toki te buaka ao e a waekoa ni butanako n te aonnaba.
E noraki naba te mate ni baki ao te nanokawaki ibukini kaubwain te aba bwa kanikinaean ririki ake imwin te buaka. A mate ni baki aomata aika bati mai Eurobe n tokin taiani buaka n 1918. E noraki bwa e rangi n uarereke kanoan te mwane n Tiaman n 1923. E bwaka kaubwain te aonnaba onoua te ririki imwina. Ao n tokina, e a moanaki te kauoua ni buaka are kabutaa aonnaba n 1939, ao n aanga riki tabeua bon toman te moan itabarara ni kabutaa te aonnaba. Tera ae karikii kabuanibwai aika riki aikai teuana imwin teuana?
KANIKINAEANI KABANEANI BOONG
Ti kona n ataia bwa tera ae boutokai bwaai tabeua aika riiriki rimoa man te taetae ni burabeti n te Baibara ao e koaua riki aei n noran te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba. E taetae ni burabetina te tai Iesu Kristo are e na “teirake te botannaomata teuana ni buakana te botannaomata teuana,” ao e na buta i aon te aba roongo ao aoraki aika kamamate. (Mataio 24:3, 7; Ruka 21:10 11) E tuangia taan rimwina bwa boni kanikinaeani kabaneani boong aeka ni kabuanibwai akanne. A bati riki kabwarabwaraani kanikina aikai n te boki ae Te Kaotioti aika a kairekerekea te rawawata i aon te aba ma te buaka i karawa.—Nora te bwaoki ae “Te Buaka i Aon te Aba ao i Karawa.”
E kabwarabwaraaki ni bokin naba te Baibara taekaia taan toka i aoia aoti aika aman, a atongaki n taai tabetai n te Apocalypse ke Te Kaotioti bwa taan toka i aoia aoti aika aman. A tei teniman mai buakoia taan toka i aoia aoti aikai ibukini kabuanibwai ake e a kaman taetae ni burabetini Iesu n aron te buaka, te rongo ao te aoraki ae kamamate. (Nora te bwaoki ae “E Koaua Bwa A Waaki Ngkai Taan Toka i Aoia Aoti Ake Aman?”) E teretere raoi bwa e moanaki tain te rawawata ae tuai mani kerikaaki man te moani buaka are kabutaa aonnaba. Ao e kaotaraeaki n te Baibara bwa bon Tatan ae moani karikii baikai ni kabane. (1 Ioane 5:19) Iai te tai ae e nang toki iai mwaakana?
A karauaki naba nanora n te boki ae Te Kaotioti bwa “e a kimototo ana tai” Tatan. (Te Kaotioti 12:12) Bon anne bukina ngkai e a kororake unna ao ni moana karikan te rawawata ae rangi n riao i aon te aba. Ma e ngae n anne, kangaanga aika ti nori, boni bwaai ni kakoaua ibukini kaanin banen ana tai Tatan.
URUAKAN ANA MWAKURI NAKO TE RIABORO
E karika te bitaki ae korakora n te aonnaba te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba. E riki mai iai maanin te buaka, te karitei ae korakora iai te riribai ao aki onimakinaia taani kairiri. E reke naba mai iai te bwai ni kakoaua ae mataata ibukini karenakoan Tatan mai karawa. (Te Kaotioti 12:9) Ao e karaoi ana mwakuri te tia tautaeka i aon te aba ae aki kona n noraki aei, kaanga aron te tia tautaeka ae tuamatoa ma n tiritiri ae e bon ataia bwa e a rangi ni kimototo nikiran ana tai. Ngkana a roko n tokia boong akanne, a nangi bane naba n toki taai ni kangaanga ake a reke man te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba.
Ti a ota n te taetae ni burabeti man te Baibara bwa iai bukina ngkai ti kakoauaa bwa e na waekoa n “urui ana mwakuri te Riaboro” ara Uea i karawa ae Iesu Kristo. (1 Ioane 3:8) A a kaman tataro mirion ma mirion ibukin Ana Tautaeka n Uea te Atua bwa e na roko. Ao ngkoe ko tataroia naba? E aitau te Tautaeka n Uea anne bwa n tokina ao a nang nora kakororaoan nanon te Atua ao ai tiaki Tatan i aon te aba aomata aika kakaonimaki. (Mataio 6:9, 10) A na akea riki te buaka n te aonnaba i aan Ana Tautaeka n Uea te Atua ke buaka riki tabeua! (Taian Areru 46:9) Reiakina taekan te Tautaeka n Uea ao ko na nora te tai are e nangi butanako iai te rau n te aonnaba!—Itaia 9:6, 7.
[Bwaoki n te iteraniba 5]
Te Buaka i Aon te Aba ao i Karawa
Tao 19 te tienture imwaini moanakin te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba, ao e a anganaki Iesu “tautaekan nako te aonnaba” iroun Tatan. (Mataio 4:8, 9) E aki butimwaea te kariri anne Iesu ma imwina riki e taekina te Riaboro bwa “te tia tautaekania kaain te aonnaba.” (Ioane 14:30) Irarikin anne, e korea ae kangai te abotoro Ioane: “A bane kaain te aonnaba ni mena i aani mwaakan teuare buakaka.”—1 Ioane 5:19.
Ngkana ngaia bwa e rangi ni mwaaka n te aonnaba Tatan te Riaboro, e aki eti ngkanne iangoan ae boni ngaia ae karika te moani buaka are kabutaa aonnaba ma baike a riki imwina? Ni koauana, e kairekerekeaki Tatan n te boki ae Te Kaotioti ma kabuanibwai aika karawawataaki iai kaain aon te aba ni moa man 1914. Aikai kabwarabwara aika kimototo ibukini baika a taekinaki n Te Kaotioti mwakoro 12:
Kibuna 7 E boo ni buaka i karawa Mikaere (ae Iesu Kristo) ma te rakon (ae Tatan).
Kibuna 9 E tewenakoaki nako aon te aba te Riaboro “are e burebureiia kaain te aonnaba ni kabutaa.”
Kibuna 12 “E na reke kain aon te aba ma marawa, ibukina bwa e a tia n ruo te Riaboro nakoimi, ao e korakora unna ngkai e ataia bwa e a kimototo ana tai.”
E kaotaki ni warekan te tai n te Baibara ao baika riki n te aonnaba bwa e riki te buaka i karawa aei imwin tein Ana Tautaeka n Uea te Atua i karawa n 1914.a Mangaia are e moanaki te buaka i aon te aba ao i karawa n te ririki ae kakawaki anne.
[Kabwarabwara ae nano]
a Nora mwakoro 8 n te boki ae Tera Ana Reirei ni Koaua te Baibara? ae boreetiaki irouia Ana Tia Kakoaua Iehova.
[Bwaoki n te iteraniba 6]
E Koaua Bwa A Waaki Ngkai Taan Toka i Aoia Aoti Ake Aman?
Bon te uea i karawa teuare e toka i aon te aoti ae mainaina. Bon Iesu Kristo te Uea are e toka i aon te aoti ao ni buaka ibukin te raoiroi. (Taian Areru 45:4, BG) Moani mwiokoana boni kamwawaan Tatan ma ana taimonio mai karawa.—Te Kaotioti 6:2; 12:9.
Iai mwaakan teuare e toka i aon te aoti ae uraura n “uotaanako te rau man te aonnaba.” (Te Kaotioti 6:4) A a tia ni karawawataaki aomata n taai nako ni moa man 1914. Bon tii 21 te ririki imwin tokin te Moan Buaka Are Kabutaa Aonnaba ao e a manga moanaki te kauoua ni buaka are kabutaa aonnaba, ike a a mate iai aomata aika rangi ni bati riki. E taekinaki n te katautau teuana bwa a mate aomata aika tao 60 te mirion n te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba. A a onoti riki nakon taabo tabeua buaka ni moa man 1945 ma bon titeboo naba aron te tiritiri iai. A katautaua taani korea rongorongon rimoa tabeman bwa e raka i aon tebubua te mirion mwaitiia aomata aika mate n taiani buaka i nanon te ka-20 n tienture.
Iai te kainikatine i bain teuare e toka i aon te aoti ae roroo ae kaota te rongo. (Te Kaotioti 6:5, 6) A mate tao 750,000 aomata ibukin te baki i Tiaman n tain te moani buaka are kabutaa aonnaba bwa a tuka rokon te amwarake botannaomata aika katiteuanaaki. E raka i aon uoua te mirion kaain Rutia aika mate n te baki n 1921, ao a waekoa ni butanako kabuanibwai aika titeboo ma akanne nakon taabo riki tabeua. E katautauaki botaia ni kabane bwa 70 te mirion aika mate n te rongo i nanon te ka-20 n tienture. A katoa ririki ni mate ataei aika i aan nimaua te ririki aika e raka i aon tenua te mirion ibukin aki baerantin te amwarake.
E na uota te mate rinanon te aoraki ae kamamate teuare e toka i aon te aoti ae maii. (Te Kaotioti 6:8) Te moan aoraki ae kamamate are rawata ae mate iai n te ka-20 n tienture bon te Spanish flu. E kakaokoro te mwaiti ni kabutaa te aonnaba, ma e taekinaki n te katautau teuana bwa a mate tao 50 te mirion man te aoraki anne. E taekinaki ae kangai n te boki ae Man and Microbes: “Te aoraki ae ituia aomata aika rangi ni bati ao ni kai ewewe aei bon te kabuanibwai ae te kabanea ni kakaiaki n te aonnaba. Ma a aki waekoa ni mate aomata aika rangi ni bati man te aoraki ae kakaiaki ae rangi n ewewe aei.” A mate mirion ma mirion n te ka-20 n tienture man aoraki riki tabeua aika ewewe n aron te bwaoki, te maraeria ao te kangenge.