Te Baibara—Nibwan te Koaua ae Kona n Onimakinaki
Mangkekei n uaa ngkai ao a iangoa te Baibara aomata aika kakaokoro nako aroia bwa nibwan te koaua ae kona n onimakinaki. Ni boong aikai ao iai mirion ma mirion aika kakairi n te reirei are iai. Ma iai naba ake a taekina te Baibara bwa akea uaana ke te otokaraki. Tera am iango iai? Ko kona ni kunea te koaua n te Baibara?
BUKINA NGKAI KO KONA N ONIMAKINA TE BAIBARA
Ko na kangaa ni motinnanoia bwa ko bon tau n onimakina te Baibara? Iangoa te kaikonaki aei: Ngkana e a bon tutuangko naba raoraom te bae koaua i nanon ririki aika bati, ko na boni kona n onimakinna. Tiaki e tutuangko naba te koaua te Baibara n aron raoraom ane ko onimakinna anne? Nori katoto tabeua.
Taani Korea te Baibara Aika Bwabwaina te Koaua
A bwabwaina raoi te koaua taani korea te Baibara, ao a kaokaota aia kairua ao kabwakaia. N te katoto, e korea taekan aki ongeabana te burabeti ae mwakoro. (Iona 1:1-3) E boni korea taekani boaakina iroun te Atua ni kabanean ana boki, ma e aki taekina arona ni maiuakina boaakina. (Iona 4:1, 4, 10, 11) E oti ni bwabwainan te koaua irouia taani korea te Baibara bwa e rangi ni kakawaki irouia te koaua.
Te Koaua ae Manena
Te koaua bwa e anganga taeka n reirei aika raoiroi te Baibara ibukini baika manena? Eng. N te katoto, nora te bae taekinna te Baibara ibukini kateimatoaan te reitaki ae nakoraoi: “Mangaia ae bwaai ni kabane aika kam tangiriia aomata bwa a na karaoi nakoimi, kam riai ni karaoi naba nakoia.” (Mataio 7:12) “E rairaanako te un ae korakora te kaeka ae nimamannei, ma e kauekea te un te taeka ae kamarakinano.” (Taeka N Rabakau 15:1) Eng, a teimatoa ni manena naba ngkai ana koaua te Baibara man te tai are a koreaki iai.
Te Koaua Ibukin Rongorongon Rimoa
A bati bwain rimoa ake a kuneaki i aantano ni waakinakon taian ririki ake a kamatoaaki iai bwa bon iai ngkoa aomata, taabo ao baike a riki ake a taekinaki n te Baibara. N te katoto, iangoa te bwai ni kakoaua ae boutokaa te rongorongo ibukin te bwai teuana. E taekinna te Baibara bwa n ana tai Neemia, ao I-Turo (Kaaini Boinike mai Turo) ake a maeka i Ierutarem “a uotii ni karin iika ao bwaai n iokinibwai n aekaia nako.”—Neemia 13:16.
Iai te bwai ni kakoaua ibukini kibun te Baibara aei? Iai. A a tia taan rabakau ni bwain aantano ni kunei bwaini Boinike i Iteraera, ae kaota te iokinibwai i marenaia natannaomata aika uoua aikai. Irarikin anne, a kuneaki nikiran ikan te Meriteranian aikai i Ierutarem. A kakoauaa taan rabakau aikai bwa a uotaki iika aikai man taabo aika raroa irouia taan iokinibwai. Imwin rinanoan te bwai ni kakoaua aei, e motikia te tia rabakau temanna ni kangai: “E taraa ni koaua te taeka are n Ne[emia] 13:16 are a kaboonakoi iika kaain Turo i Ierutarem.”
Te Koaua Ibukin te Rabakau n Aonnaba
Te Baibara boni bokin te Aro ao bokin rongorongon rimoa. Ma ngkana e taekini baika irekereke ma te rabakau n aonnaba, ao a rangi n eti raoi. Nora te katoto teuana.
Tao 3,500 te ririki n nako ao e taekinna te Baibara bwa e tinetine te aonnaba “i aon te akea.” (Iobi 26:7) Moan te kaokoro aei ma te otokaraki are taekina te aonnaba bwa e beibeti n te ran ke e toka i aon te on ae totoakaei. Ai 1,100 tabun te ririki imwini korean te boki ae Iobi, ma a bon teimatoa naba aomata ni kakoauaa ae e aki kona n tinetine n te akea te aonnaba, e riai n toka i aon te bwai teuana. Ai tibwa tenibubua te ririki n nako n 1687, ao e a kaotinakoa ana kakaae Isaac Newton ni kaineti ma ana katikitiki te aonnaba, ao e kabwarabwaraa bwa e tiku te aonnaba ni nnena bwa e tauaki n te korakora teuana ae aki kona n noraki. Te ota ae kakawaki aei ni kaineti ma te rabakau n aonnaba, e a kakoauaaki raoi iai te baere e taekinna te Baibara 3,000 tabun te ririki n nako!
Te Koaua Ibukin te Taetae ni Burabeti
Tera aron etin taetae ni burabeti aika bati aika n te Baibara? Iangoa te katoto teuana: Ana taetae ni burabeti Itaia ibukini bwakani Baburon.
Te Taetae ni Burabeti: N te kawanua n tienture B.C.E., ao e taekinna te tia korea te Baibara ae Itaia bwa Baburon are e riki bwa te embwaea ae korakora imwina riki, e nang kabwakaaki ao n aki kaainaki. (Itaia 13:17-20) E kaota naba Itaia aran teuare e na kakororaoa aei ae bon Tairati. E kabwarabwaraa naba ana babaire Tairati ae a na ‘kabwatakatakaaki’ karaanga. Ao e taetae ni burabetinna Itaia bwa a na tiku n aki in mataroan te kaawa.—Itaia 44:27–45:1.
Kakoroani Bukina: Bon 200 tabun te ririki imwin ana taetae ni burabeti Itaia, ao e a buakana Baburon ueani Botia. Antai arana? Tairati. Ibukina bwa e matoatoa ooni Baburon, e a reke ana iango Tairati n te Karaanga ae te Iuberetiti are biri rinanon te kaawa. A kena kawain te ran ana rorobuaka ni katikaanako ranin te karaanga nakon te tabo teuana ae aomwaimwai. E a ikinako te karaanga are toma ma oon te kaawa, n te rieta ae toki n te bubuaniwae, ike a kona iai Tairati ma kaain ana taanga ni buaka n rinanona. E kamimi bwa e bon uki mataroan te oo are e kaitaraa te karaanga! A rin kaain ana taanga ni buaka Tairati rinanoni mataroan te oo are e uki ao a kabwakaa te kaawa.
Ma iai te titiraki teuana: Te koaua bwa e a bon aki maekanaki Baburon? A a tia ni maekanna aomata i nanon irabubua ma irabubua te ririki. Ma n te tai aei ao e a urubekebeke Baburon, ae mena i rarikini Baghdad i Iraq, are e a noraki iai koauan te taetae ni burabeti man te Baibara. Eng, e boni kona n onimakinaki te Baibara e ngae ngkana e taekini kanoan taai aika imwaira.