1-3. (a) E aera ngkai Iotua bon te katoto ae raoiroi n arona n rinea ae eti ni maiuna? (b) Tera te bwai ae ti riai n ururingnga ni karaoan ara motinnano?

E RANGI ni kakawaki te taeka ae “rinea.” A bati bwaai ake e kona n rinei ao ni bairei te aomata ae iai ana motinnano bukini kairani maiuna. N te kabotau: Iangoa te aomata ae nakonako n te kawai ao e a rina n noria ae e a bwenaua nakoni kawai aika uaai. E nga te kawai are e na rineia? Ngkana e a kaman ataa te tabo are e na kaea te aomata anne, e na boni bae ni kan toua te kawai ae kaan riki ma ana tabo nakon are e na kararoaa riki.

² A bati katoto ni kaineti ma rongorongoia aomata n te Baibara ake a kaaitara naba ma te aekaki anne. N te katoto: E riai n rinea ae na karaoia Kain bwa e na un ke e na taotaona nanona. (Karikani Bwaai 4:​6, 7) E riai naba Iotua n rineia bwa e na toro iroun te Atua ae koaua ke e na taromaurii atua aika kewe. (Iotua 24:15) Tian Iotua boni kateimatoaani kaanian Iehova, ngaia are e a rinea te kawai are e na kairia nakon tiana anne. Ma akea tiani Kain ae aekan anne ao e rinea te kawai are e na kararoaaki riki iai ma Iehova.

³ N tabetai, ti kona ni karaoi motinnano aika kakawaki bwa ti aonga n teimatoa i aon te kawai ae eti. Ngkana anne ae ko rinanona, tai mwaninga am motinnano ke tiam ibukini kamoamoaan Iehova ni bwaai nako ake ko karaoi ao n rawa nakoni baike a kona ni karekea ae ko na kitanna iai. (Wareka I-Ebera 3:12.) Ti na neneri n te kaongora aei ao are imwina, iterani maiura aika itiua ake ti na aki kariaia iai te bwai teuana bwa e na karaurenakoira ma Iehova.

TE MWAKURI NI KAREKETIANTI AO TE NAKOA AE TEIMATOA

4. E aera ngkai e kakawaki te mwakuri ni kareketianti?

⁴ A kabaeaki Kristian bwa a na boutokaiia ma aia utu. E kaotaki n te Baibara bwa ngkana e aki kani kawakina ana utu te aomata, e a buakaka riki nakon are e aki onimaki. (2 Tetaronike 3:10; 1 Timoteo 5:8.) E katereaki raoi ngkanne bwa iterani maiura teuana ae kakawaki bon te mwakuri ni kareketianti ao te nakoa ae teimatoa, ma ngkana ko aki taratara raoi n aei, a kona ni karaurenakoko ma Iehova. N te aro raa?

5. Baikara bwaai aika kakawaki ake ko riai n iaiangoi imwaini butimwaean te mwakuri teuana?

⁵ Iangoia bwa ko kakaaea am mwakuri. Ngkana ko maeka n te aba ae e karako iai te mwakuri ae mwaawa, ko bae ni kaririaki bwa ko na butimwaea te moani mwakuri ae reke iroum ke teuana are ko anganaki. Tera arom ngkana e bobuaka te mwakuri anne ma ana boto n reirei te Baibara? Ke tao e kainnanoaki te tai ae rangi ni bati n te mwakuri anne, ike e a tuka am mwakuri ni Kristian ke ni kamaenakoko ma am utu? Ko riai ni butimwaea te mwakuri anne ibukin am iango ae e raoiroi riki rekena nakon are ai bon akea, e ngae ngke e aki raoiroi? Uringnga bwa e kona rinean te kawai ae bure ni karaurenakoko ma Iehova. (I-Ebera 2:1) Ko na kanga ni karaoi am babaire aika manena ngkana ko kakaaea am mwakuri ke ko a manga iangoa bitakin am mwakuri ae ngkai?

6, 7. (a) Baikara bukini butimwaean te mwakuri ni kareketianti iroun temanna? (b) Tera te tia ae kona ni kaaniko riki ma Iehova, ao bukin tera?

⁶ N aron are e taekinaki mai mwaina, kaatuua am iango i aon tiam. Titirakiniko ni kangai, ‘E na kairai au mwakuri ke nakoau ae teimatoa aei nakon tera?’ E na boni kakabwaiai am kakorakora Iehova ngkana ko iaiangoa te mwakuri ni kareketianti bwa boutokaam ma am utu ni beku ibukina. (Mataio 6:33) E bon rabakau Iehova ni buokiko ngkana e bua am mwakuri ke ngkana e a manga kerikaaki kaubwain te aba n te aro ae aki kantaningaaki. (Itaia 59:1) E “ataa Iehova aroni kamaiuaia aomata ake a tangiria, man te kataaki.”​—2 Betero 2:9.

⁷ N te itera are teuana, tera arom ngkana tiam tii uaiakinan te kaubwai ae bati? Tao ko na kona ni karaoa anne, ma e kona ni karuanikai te mwakuri tii ibukini kaubwaim. (Wareka 1 Timoteo 6:​9, 10.) Ti na karaurenakoaki ma Iehova ngkana ti rangi ni kaatuua iaiangoan te kaubwai ao te nakoa ae teimatoa.

8, 9. Tera ae a riai n iaiangoia kaaro ibukin aroaroia ni kaineti ma te mwakuri ni kareketianti? Kabwarabwaraa.

⁸ Ngkana te karo ngkoe, uringnga bwa a karekea reireiaia natim man arom ni karaoi am motinnano. Tera ae a noria ae kakawaki riki iroum, nakoam ane teimatoa ke am iraorao ma Iehova? Tiaki a na bae ni kakairi iroum n toua naba te kawai ae karuanikai, ngkana a noriko ni moanibwaia te kani kakannato, te kani karineaki ao te kaubwai? A kona ni kakeaa karineam ngkai te karo ngkoe? E taku te roro n rikirake ae te Kristian temanna: “N aron are I kona n uringnga, e rangi ni bane riki ana tai tamau n ana mwakuri. N te moan tai, e rangi ni mwakuri korakora ibukin ara utu bwa ti aonga n rangi ni kaubwai. E tangirira bwa ti na rangi n tararuaaki raoi. Ma iai te bitaki n ririki aikai. E teimatoa ni mwamwakuri n taai nako ao ngkana e okira te auti, e uouotii bwaai riki tabeua aika bobuaka ake aki rangi ni kainnanoaki. N tokina, ti a kinaaki bwa te utu ae kaubwai ao ti aki te utu are e na kaungaia tabemwaang nakoni bwaai n taamnei. I kukurei riki iroun tamau ngke e kabanea korakorana ni kateimatoaia ara utu bwa ti na kaaniaki ma Iehova, n oneani mwin are e na mwakuri korakora ibukin te kaubwai.”

⁹ Kaaro, tai karaurenakoingkami ma Iehova n aromi ni kaatuua riki nakoami ae kam teimatoa iai. Man ami katoto, kam kaotia iai nakoia natimi bwa kam kakoauaa raoi riki bwa te iraorao ma te Atua, bon te kaubwai ae kakawaki riki ae ti kona ni karekea ma tiaki bwaikorakin te maiu aei.​—Mataio 5:3.

10. Tera ae riai n iaiangoia te roro n rikirake ngkana e na rinea nakoana ae teimatoa?

¹⁰ Ko na kanga n rinea te kawai ae eti ngkana ngkoe te roro n rikirake ae ko iaiangoa karekean te nakoa ae teimatoa? N aron ae e a tia ni kabwarabwaraaki, e boto i aon am rinerine te bwai ae ko na karaoaia ni maium. E kona te reirei ni kataneiai ao te mwakuri n te tabo are ko a tia ni baireia, ni kona n buokiko ni moanibwaia riki te Tautaeka n Uea ke ni karaurenakoko ma Iehova? (2 Timoteo 4:10) E kairiko tiam anne bwa ko na katotongi maiuia aomata ake a kukurei ngkana a ataia bwa e bati aia mwane n te bangke, ke a a manga nanokawaki ngkana ai akea aia mwane? Ke ko na rinea ae ko na iaiangoa aron Tawita are e aki nanououa ngke e korea ae kangai: “Bon te tei ngai ngkoa, ao I a kara ngkai; Ma I tuai men nora te aomata ae raoiroi ae kitanaki, Ma natina aika bububuti te amarake”? (Taian Areru 37:​25, BG) Uringnga bwa e na karaurenakoko ma Iehova te kawai teaina ao are teaina e na kairiko nakon te maiu ae te kabanea n tamaroa. (Wareka Taekan Rabakau 10:22; Maraki 3:10.) E nga te kawai ae ko na rineia?a

TE KAAKIBOTU AO TE KAOKIRII

11. Tera reireiara man te Baibara ni kaineti ma te kaakibotu ao te kaokirii, ao tera ae ti riai n ururingnga?

¹¹ E aki taekinaki n te Baibara bwa e kairua te kakukurei ke e kabanetai te kaakibotu ao te kaokirii. E korea ae kangai Bauro nakon Timoteo: “E manena teutana te kamarurung.” (1 Timoteo 4:8) E bon taekinaki naba n te Baibara bwa iai “te tai ni ngare” ao “te tai ni maie,” ao e kaungaira naba bwa ti na karekea te motirawa ae bati. (Te Minita 3:4; 4:​6, BK) Ngkana ko aki taratara raoi, e kona ni karaurenakoko ma Iehova te kaakibotu ao te kaokirii. N te aro raa? E boto riki te kangaanga mani bwaai aika uoua bwa te aeka ni kaakibotu ke ni kaokirii raa ae ko na rineia, ao mwaitira te tai ae ko na kabanea iai.

12. Baikara bwaai ake ko riai n iaiangoi ni kaineti ma te aeka ni kaakibotu ao ni kaokirii ae ko rineia?

¹² Te moan, ti na iangoa te aeka ni kaakibotu ao ni kaokirii are ti riai n rineia. Ko boni kona n rinei aaro ni kaakibotu ao ni kaokirii aika raoiroi ao ni kamarurung. Ma ni koauana, e ribai angiini kaakibotu ao kaokirii te Atua aika irekereke ma te tiritiri, te tabunea ao te wene ni bure. Ngaia are ko riai n iangoraoi n rinean am kaakibotu ao am kaokirii. Tera rotakim iai? E kaungako nakon te nano ae tiritiri, te kaiangatoa ae karuanikai ke te nanonnaba? (Taeka N Rabakau 3:31) E na kabatiaa riki am kabanemwane? A na bwaka iai tabemwaang? (I-Rom 14:21) Aekakira aomata aika ko na iraorao ma ngaiia man am kaakibotu ao am kaokirii ae ko rineia? (Taeka N Rabakau 13:20) E kaungako bwa ko na kani karaoi mwakuri aika bure?​—Iakobo 1:​14, 15.

13, 14. Tera ae ko riai n iangoia ni kaineti ma kamanenaan te tai ae bati ni bobotaki ni kakukurei?

¹³ Iangoa naba mwaitin te tai are ko na kabanea n te kaakibotu ao te kaokirii. Titirakiniko ni kangai, ‘I kabanea riki au tai ni kakukureiai n te aro are e a aki tau au tai ibukini bwaai n taamnei?’ Ngkana ko rineia bwa ko na kabanea te tai ae rangi ni bati ibukin am kaakibotu ao am kaokirii, ane ko na noria bwa e na aki kakukurei n aron are ko kantaningaia. Ni koauana, a na rangi ni kukurei riki te koraki ake aki kabanea te tai ae rangi ni bati n te kaakibotu. Bukin tera? Ibukina bwa a ataia bwa a tararuai moa “bwaai aika kakawaki riki,” ngaia are a aki uringaaba ngkana a kaakibotu ke ni kaokirii.​—Wareka I-Biribi 1:​10, 11.

¹⁴ E ngae ngke kabanean te tai ae bati n taiani kaakibotu ao kaokirii a kona ni kakukurei, ma a kona naba ni karaurenakoko ma Iehova rinean te kawai anne. E reke reireian te tari te aine ae ai 20 ana ririki ae Kim n te bwai are e rinanona. E taku: “I taneiai n iririi taiani botaki ni kakukurei ni kabane, ake a kakaraoaki ni katoa wikeen n te Kanimabong, Kaonobong ao te Taabati. Ma ngkai, I a noria bwa a bati baika a kakawaki riki ake a riai ni karaoaki. N te katoto, ngkai I a bwaiania N na bae n uti n te aoa 6 n te ingabong ibukin te mwakuri ni minita, ngaia are I aki riai n tiku n taiani botaki akanne ni karokoa te aoa teuana ke uoua n te karangaina. I ataia bwa a aki bure taiani bobotaki ni kakukurei ni kabane ma a kona n riki bwa bwaai ni katabetabe aika anai nano. A riai ni kamanenaaki n te aro ae riai n aron naba bwaai ake tabeua riki.”

15. A na kanga kaaro ni buokiia natiia bwa e na kakukurei aia kaakibotu?

¹⁵ A riai kaaro ni katauraoi bwaai i bon ibukia ao natiia naba ao n tabeakina aia utu bwa a na kaaniaki ma Iehova, a na kukukurei ao n tangiraki. E irekereke naba anne ma rinean te kaokirii. Ngkana te karo ngkoe, tai iangoia n taai nako bwa a bane n aki raoiroi aeka ni kaakibotu ao kaokirii. Ni koauana, ko riai n tatauraoi n taai nako ni kawakiniko mani kaakibotu ao kaokirii aika aki raraoi. (1 Korinto 5:6) Ngkana ko a kaman iaiangoi ao n rinei aeka ni kaakibotu ao kaokirii ake kam na karaoi, a na rangi ni kukurei iai kaain am utu.b N te aro anne, ko a rinea iai te kawai are kam na kaaniaki riki iai ma Iehova ngkoe ma natim.

TE REITAKI I NANON TE UTU

16, 17. Tera te bwai ae kananokawaki are a taonaki nako iai kaaro aika bati, ao ti na kanga n ataia bwa e atai rawawataia Iehova?

¹⁶ E rangi ni korakora te reitaki i marenan te karo ma te nati n te aro are e a kabongana anne Iehova ni kabotaua ma ana tangira ibukia ana aomata. (Itaia 49:15) Ngaia are a bon riai n rotaki n te nanokawaki aomata ngkana e kitana Iehova kaain aia utu temanna ae tangiraki irouia. E taku te tari te aine are e kabaneaki natina: “I rangi n rawawata. I iaiango ni kangai: ‘Bukin tera ngke e kitana Iehova?’ I namakina ae I bure ao I a bukinai iai.”

¹⁷ E atai rawawatam Iehova. E “maraki nanona” ngke e karitei temanna kaain ana utu are n te moantai ao imwina riki aomata ake a maiu imwain te Ieka. (Karikani Bwaai 6:​5, 6, BG) E kona ni kangaanga namakinan te rawawata anne irouia naake a tuai man rinanoni kabaneakin temanna man aia utu. Ma e ngae n anne, ko aki wanawana ngkana ko kariaia aroaroni kaain am utu temanna ae buakaka ae kabaneaki bwa e na karaurenakoko ma Iehova. Ko na kanga ngkanne ni kekeiaki ribuakon te rawawata ae na riki ngkana e a kitana Iehova temanna kain am utu?

18. E aera ngkai a aki riai kaaro ni bukinia ngkana e kitana Iehova natiia?

¹⁸ Tai bukiniko n te bwai ae riki. E a tia Iehova n angania aomata nako te bwai ae a kona n rineia, ao “a na uotii oin uotaia” kaain te utu n tatabemania nako ake a tia ni katabui maiuia. (I-Karatia 6:5) N tokina, tiaki ngkoe ae ko na bukinaki n ana rinerine neienne ke teuanne bwa e na boni katuuaaeaki te tia bure iroun Iehova. (Etekiera 18:20) Ko na aki naba bukinia tabeman. Karinea ana babaire Iehova ibukin te reirei ni kaetieti. Tai kaaitaraia taani kawakin tiibu ake a mwiokoaki bwa a na kawakina te ekaretia ma teei n nene ni kaitaraa te Riaboro.​—1 Betero 5:​8, 9.

19, 20. (a) Tera ae a na karaoia aia karo ataei ake a kabaneaki ngkana a rotaki n te rawawata? (b) Tera te kantaninga ae a riai n iaiangoia kaaro?

¹⁹ N te itera are teuana, ngkana ko rinea te kawai are te karitei nakon Iehova, ko a karaurenakoko iai ma ngaia. Ni koauana, te bwai ae e kan noria kaain am utu temanna ae tangiraki iroum, boni kawakinan am motinnano bwa ko na tangira riki Iehova i aoni bwaai ni kabane n ikotaki naba ma reitakim ma am utu. Ngaia are arom n tokanikai i aon aei, ko riai n taraia raoi bwa ko na kateimatoa tangiran Iehova. Tai kaokoroko ma tarim ao mwanem ni Kristian aika kakaonimaki. (Taeka N Rabakau 18:1) Bunra nanom nakon Iehova ngkana ko tataro. (Taian Areru 62:​7, 8) Tai karekea aonam n reitaki ma temanna kaain am utu are e a tia ni kabaneaki tao rinanon te meeri n te Internet ke n tareboon ake a uouotaki. (1 I-Korinto 5:11) Teimatoa ni katabetabeko ni mwakuri ibukin te Atua. (1 I-Korinto 15:58) E taku te tari te aine are taekinaki mai i eta: “I ataia ae I riai n teimatoa ni katabetabeai ni mwakuri ibukin Iehova ao ni kakorakoraai ni bwaai n taamnei bwa e aonga ni kona ni manga okira Iehova natiu, ao N na tauraoi ni buokia.”

²⁰ E taekinaki n te Baibara bwa “e kantaningai bwaai ni kabane” te tangira. (1 I-Korinto 13:​4, 7) E aki bure ngkana ko iaiangoa kantaningaan temanna are e tangiraki iroum bwa e na manga okira Iehova. Ni katoa ririki, a bati ake a kabaneaki ake a rairi nanoia ao n okira ana botaki Iehova. E aki kona n un Iehova ngkana a rairi nanoia aomata. Ni kaitaraan anne, e “kani [kabwarai] buure.”​—Taian Areru 86:​5, BG.

KARAOI MOTINNANO AIKA RARAOI

21, 22. Tera am motinnano ae ko inaomata ni karaoia?

²¹ E a tia Iehova n angania ana karikibwai aika aomata te inaomata ni karaoi aia motinnano. (Wareka Te Tua-Kaua 30:​19, 20.) Man te inaomata anne, ti a anganaki mwioko ibukini karaoani motinnano aika raraoi. A riai Kristian ni kabane n titirakinia ni kangai: ‘E nga te kawai ae I toua? I kariaia te mwakuri ni kareketianti ma te nakoa ae teimatoa, te kaakibotu ao te kaokirii ke te reitaki i nanon te utu bwa a na karaurenakoai ma Iehova?’

²² E aki kona ni kaingingaki ana tangira te Atua nakoia ana aomata. Te anga ae tii teuana ae ti na karaurenakoaki iai ma Iehova, boni man rinean te kawai ae bure. (I-Rom 8:​38, 39) Ma e na aki riai n riki anne! Motinnanoia bwa ko na aki kariaia te bwai teuana bwa e na karaurenakoko ma Iehova. N te kaongora ae imwina ao e na maroroakinaki iai aanga aika aua riki, ake ko kona iai ni karaoi am motinnano aika raraoi.

1, 2. (a) Baikara ana “kunemwaan” Tatan? (b) Tera ae na buokira ni kaanira ma te Atua?

E KARIKIIA aomata Iehova ae te Atua ma te nano ni kani kaania. Ma e ngae n anne, e tangirira Tatan bwa ti na kakairi irouna n iaiangoa ae ti aki kainnanoa Iehova. Bon anne te kewe are e kauekea Tatan ni moa mani mwamwanaan Ewa n te onnaroka are i Eten. (Karikani Bwaai 3:​4-6) A okioki angiia botannaomata ni karaoa te kairua anne, ni moa mani karikaia.

² E kakukurei bwa ti rawa ni bwaka n ana bwai ni kamwane Tatan. “Ti aki babanga n ana kunemwaan.” (2 I-Korinto 2:11) E kataia Tatan ni karaurenakoira ma Iehova, n arona ni kairira bwa ti na karaoi ara rinerine aika kairua. Ma n aron are e kaotaki n te kaongora ae imwain aei, ti kona ni karaoi ara rinerine aika eti ni kaineti ma nakoara ae teimatoa, ara kaokirii ao ara utu. E na kaotaki n te kaongora aio arora ni ‘kaaniaki ma te Atua’ ngkana ti kamanenai n te aro ae riai kukune aika boou, marurungira, te mwane ao te kamoamoa .​—Iakobo 4:8.

KUKUNE AIKA BOOU

3. Kabwarabwaraa aroni kamanenaani kukune aika boou n te aro ae riai ao ae buakaka.

³ Ni boong aikai, a a bati riki aomata aika a kamanenai kukune aika boou ni katobibia te aonnaba. A kona n riki bwa bwaai ni mwakuri aika rangi ni manena ngkana a kamanenaaki n aaro aika riai. Ma a kona ni karaurenakoira ma Tamara are i karawa ngkana a kamanenaaki n aaro aika aki riai. Iangoi taiani kaombiuta. E koreaki ao ni boreetiaki te maekatin ae ko warekia aei n taiani kaombiuta. Ti buokaki n te kaombiuta n ara kakaae ao n ara itoman, ao ti kona naba ni kamanena ibukini kakukureiara n ara tai ni kaakibotu. Ma ti kona naba ni kabanea ara tai ae rangi ni bati n taiani kaombiuta. A wanawana taani bitineti ni katanoataa bwa a riai n reke irouia aomata baika boou man aia kaako. Iai temanna te rorobuaka are e rangi n tangira te kaombiuta ae uouotaki ae rangi n uarereke, ao e a karabaa ni kaboonakoa ana kirine teuana ibukini boona. Ai kananokawakira te mwakuri aei!

4. Tera are e karaoia temanna te Kristian are e a rangi n riao kamanenaan te kaombiuta irouna?

⁴ E rangi ni kananokawaki riki ngkana ko kariaia rotakibuakan am iraorao ma Iehova, mani kamanenaani kukune aika boou aikai n aaro aika aki riai ke n riao. E taku Jon ae te Kristian ae 28 ana ririkia: “I ataia bwa e taekinaki n te Baibara bwa ti riai ni ‘kabonganai raoi ara tai’ ibukini bwaai n taamnei, ma ngkana I a toka i aon au kaombiuta I a manga rangi n ribaai n arou ni kabanetai iai.” E aki toki ni kabwakanakotai Jon n te Internet. E taku: “Ngkana I a rangi ni kua, e a kangaanga riki katokan au maroro ke tiringan te viteo ao taamnei aika bubuaka.” Ibukini buokan teuaei bwa e aonga n toki anuana ae buakaka aei, e a karaoa ana kaombiuta bwa e na kona ni kainna i bon irouna ngkana e a boo ana tai ni matu.​—Wareka I-Ebeto 5:​15, 16.

5, 6. (a) Tera tabeia kaaro ibukia natiia? (b) A na kanga kaaro n taraia raoi bwa a iraorao natiia ma aomata aika raraoi aroaroia?

⁵ Kaaro, kam aki riai n taua taekan aroia natimi ma kam riai ni bairea raoi aroia nako ni kamanena te kaombiuta. Tai kariaia bwa a na matakuakina te wene ni bure, te tabunea, te iraorao ae buakaka ao taiani keim aika tiritiri n te Internet, tii ibukini katabetabeaia bwa a aonga ni mwaawa mairoumi. Bwa ngkana kam karaoa aei, a a kona n iango ni kangai: ‘Kioina ngkai a aki un au karo, e bae n eti aei.’ Ngkai kaaro ngkami, bon tabemi kamanoaia natimi n ikotaki naba ma ake a roro n rikirake mani bwaai nako aika a kona ni karaurenakoia ma Iehova. A boni kamanoia naba natiia aika uarereke maan man te kabuanibwai. Iangoa te bae e na karaoia te man ae te bea ae te tina ngkana a a ruanikai bunna iroun te aomata!​—Kabotaua ma Otea 13:8.

⁶ Buokiia natimi bwa a na iraorao ma Kristian aika ataei ao kaara aika rangi n raraoi aroaroia. Ao uringnga bwa a kainnanoa ami tai ae bati natimi! A kainnanoiko bwa ko na kabatiaa am tai ma ngaiia! Mangaia are karekea am tai ni ngarengare, n takaakaro, ni mwakuri ao ni kaai ni ‘kaaningkami ma te Atua.’b

TE MARURUNG

7. E aera ngkai ti bane ni kan teimatoa ni marurung?

⁷ Ti aki toki n titirakinia aomata ni kangai, “Kam uara?” Ti bane n ituaki n te aoraki ibukina bwa a kariaia ara moani karo bwa a na karaurenakoaki ma Iehova iroun Tatan. E koro bukin ana kantaninga Tatan ngkana ti aoraki, bwa e a kangaanga riki ngkanne iroura te beku ibukin Iehova, bwa ngkana ti mate, ti a bon aki kona ni beku ibukina. (Taian Areru 115:17) N etina, ti kani karaoa ae ti na teimatoa iai ni marurung.c Ao ti riai n tabeakina naba marurungia ao mweraoia tarira.

8, 9. (a) Ti na kanga n rarawa n rangi ni kaatuua iangoan marurungira? (b) Baikara uaani karikirakean te kimwareirei?

⁸ E ngae n anne, e kakawaki naba bwa ti na rarawa n rangi ni kaatuua iangoani marurungira. A a tia tabeman n ingainga ni katamaroai aroni kanaia, aia bwainnaoraki, bwaai aika a na marurung iai ao n taraaraoi moamoaia, ao e a karako riki ingaingaia n tataekina te rongorongo ae raoiroi ibukin Ana Tautaeka n Uea te Atua. A kona ni kakoauaa i bon irouia bwa a ibuobuoki nakoia aomata n aroia anne. Ma ti aki riai ni kamanena te Tabo n Taromauri, taai n runga ao ni bwabwaro bwa ara tai ni kaboonakoi ara bwai ni katikiraoi ke ni katanoatai ara kaako ibukin te marurung imwain ao imwini bobotaki akanne. Bukin tera?

⁹ Ti bobotaki ibukini maroroakinani bwaai n taamnei ao karikirakeani kimwareireira, ae uaan te taamnei ae raoiroi mairoun te Atua. (I-Karatia 5:22) A aki karaoaki bobotaki ibukini maroroakinani bwainnaoraki ibukin te marurung, ke kabooani bwaai tabeua e ngae naba ngkana iai temanna ae kani maroroakini. E kona ni katikira nako man ara kantaninga ae raoiroi ao e kona naba n iraea kimwareireia tabemwaang. (I-Rom 14:17) Ti riai ni katikuia aomata bwa a na boni bairei aroia n tararuai marurungia. Bon akea te aomata ae kona ni katoki aoraki ni kabane. A bon aoraki naba taokita aika rangi ni bwakuaku, a rikirake ni kara ao bon tokia te mate. Ao e aki kona ni kaabwabwaka maiura te raraoma ae riao ibukini marurungira. (Ruka 12:25) N iterana are teuana, “te nano ae kakatonga bon te bwai n aoraki ae raoiroi.”​—Taeka N Rabakau 17:​22, BG.

10. (a) Baikara aroaro aika raraoi i matan Iehova? (b) N ningai ae ti na karekea iai marurungira ae tabwanin raoi?

¹⁰ N aron naba anne, ti riai n tabeakina aron taraakira, ma ti aki riai ni kataia ni karekea taraakira ae ti na rangi n ataei. A kona n riki kanikinaean te kara bwa kaotan te ikawai riki, te karineaki ao tamaroan te nano. N te katoto, e taekinaki ae kangai n te Baibara: “Te baunuea ae tamaroa te atu ae iaia, E na reke i nanoni kawain te raoiroi.” (Taeka N Rabakau 16:​31, BG) Anne aron iangoara iroun Iehova, ao ti riai ni kataia n iangoira n aron iangoara irouna. (Wareka 1 Betero 3:​3, 4.) Ti wanawana ngkana ti kabuai maiura ke marurungira ibukin taiani korokoro aika karuanikai ke bwainnaoraki aika ti aki kainnanoi, tii ibukini katamaroaani moamoara? “Kimareireimi iroun Iehova” bon nibwan te tamaroa ni koaua ae roko mai nanomi, n aki ongeia bwa iraua ami ririki ke tera aroni marurungimi. (Neemia 8:​10, BG) Ti na manga karekea te marurung ae tabwanin raoi ao n okiri ara bong n ataei tii n te waaki ae boou i aon te aba. (Iobi 33:25; Itaia 33:24) Ti riai ni kaotiota te wanawana ao te onimaki mangkai ni karokoa te tai anne, bwa ti aonga ni buokaki ni kaaniaki ma Iehova. Ti na buokaki n aei bwa ti na kimwareirei ni maiura ngkai ao n aki rangi ni kaatuua iangoan tii marurungira.​—1 Timoteo 4:8.

TE MWANE

11. E kanga n riki te mwane bwa te bwai ni kamwane?

¹¹ E aki buakaka te mwane, ao e aki naba bure karaoan te bitineti ae akea te babakanikawai iai. (Te Minita 7:12; Ruka 19:​12, 13) Ma e ngae n anne, e na karaurenakoira ma Iehova karikirakean “tangiran te mwane.” (1 Timoteo 6:​9, 10) Te bwai ae nanonaki n “raraomaeakinani bwain te maiu aei,” bon tabeaiangara ibukini kani karekeani baika ti kainnanoi ao e kona ni karaurenakoira ma Iehova. Te bwai ae nanonaki n “te kaubwai ae kona ni mwamwanaa te aba,” ti kona ni mwamwanaaki bwa ti na kakoauaa ae e reke te kukurei ae akea tokina ao te mweraoi man te kaubwai. (Mataio 13:22) E kamataataa raoi Iesu bwa bon “akea” ae kona n toro ao ni kakukureia te Atua ao te kaubwai.​—Mataio 6:24.

12. Baikara aanga ni kamwane aika a taabangaki ni boong aikai ibukin te mwane, ao ti na kanga n rarawa nako iai?

¹² E kona ni kairiri iaiangoan te mwane n te aro ae riao nakoni mwakuri aika kairua. (Taeka N Rabakau 28:20) A a tia tabeman ni kani karekea kaubwaia n te aro ae tawe, ngaia are a a kabooi aia tiiketi ni katekeraoi. Iai taari tabeman ake a irekereke ni bitineti ake aongkoa a na baitii ni karekei kaubwaia, ao a a manga berita nakoia tabemwaang n te ekaretia bwa a kona naba ni karekei kaubwaia. Tai kariaia te nanonrang bwa e na mwamwanaiko. Bwaina te iangoraoi. N angiin te tai, e boni kangaanga karekean te kaubwai n te tai ae waekoa.

13. E kanga ni kaokoro ana iango Iehova ma kaain te aonnaba ni kaineti ma te mwane?

¹³ Ngkana ti moanibwaia “ana tautaeka n uea te Atua ma ana raoiroi,” e na boni kakabwaiai ara mwakuri ao ni karekei baika ti kainnanoi ni maiura. (Mataio 6:33; I-Ebeto 4:28) E aki tangirira bwa ti na matunako n ara bobotaki imwin ara mwakuri ae riao ke tao n tekateka n te Tabo n Taromauri n raraomaeakina te mwane. Ma e ngae n anne, a bati n te aonnaba aei aika a kakoauaa bwa a kona ni mweraoi nakon taai aika a na roko ao n aki kainnanoa te mwakuri rimwi riki, tii ngkana a kabanei aia tai ibukini karekeani kaubwaia ngkai. A aki toki ni kaumakia natiia bwa a na uaiakin tiia aika aron akanne. Ma e kaotia Iesu bwa bon akea riain te aeka n iango anne. (Wareka Ruka 12:​15-21.) Ti kona n uringa Keati n aei, are e iangoia bwa e kona ni kateimatoa ana iraorao ma Iehova ao n nanonrang naba.​—2 Uea 5:​20-27.

14, 15. E aera ngkai ti aki riai n onimakina te mwane ibukini mweraoira? Taekina te katoto.

¹⁴ E ribootinaki bwa iai tabeman ikare ake a a tia ni bwabwa kioina ngke a aki kani kanakoa te ika ae rangi n tinebu mani baia. E kona n riki naba anne nakon te Kristian? E kabwarabwaraa temanna te unimwaane n te ekaretia ae Alex ni kangai: “I rangi ni kamanena raoi au mwane. Ngkana I kabwaroa te bwai n tebomau ae te shampoo ae bati nakon are I tangiria, I a manga kaokia nakoni nnena.” Ma e ngae n anne, e iangoia Alex bwa ngkana e kona ni karakaa ana mwane, e a kona ngkanne n aki mwakuri ni kareketianti ao ni kona ni bwaiania. Mangaia are e a kamatebwaia aroni kabooan ao kaboonakoan ana kaako, ao ni kabongana ana mwane ni kabane ni kabooi baike e kona ni karekei. E tangomwane naba mairouia naake a taneiai n iokinibwai bwa a tuangnga ae e na waekoa n reke te raka iai. Ma n oneani mwin anne, a a waekoa ni kerikaaki booia. E taku Alex: “I iangoia bwa e na raka au mwane iai, ma I a ataia bwa ngke arona bwa I tataninga riki e na boni manga keerake boon te kaako.”

¹⁵ E noria Alex n namwakaina ake imwina riki bwa ai akea te bwai ae kona n iangoia riki irarikin ana kaako. E a kangaanga irouna kaatuuan ana iango i aoni bwaai n taamnei ao e a aki kona ni matu. Ma a bon tuai naba n oki rakani booni kaako. E a bane ana mwane Alex ao e a riai ni kaboonakoa ana auti. E taku: “A a rangi ni karawawataaki kaain au utu irou.” Ma e a reke reireiana ae kakawaki iai. “I a ataia ngkai bwa e na bwaka n te aro ae kakaiaki ane e onimakina ana waaki Tatan.” (Taeka N Rabakau 11:28) Ni koauana, ngkana ti onimakina ara mwane ke ara konabwai ni karakaa ara mwane n te waaki aei, ti a bon onimakina iai “atuan te waaki ae ngkai i aon te aba” ae Tatan. (2 I-Korinto 4:4; 1 Timoteo 6:17) E a tia ni kabebetea maiuna Alex ngkai “ibukin te rongorongo ae raoiroi.” A a kukurei ao ni buokaki ni kaaniaki riki ma Iehova kaain ana utu.​—Wareka Mareko 10:​29, 30.

TE KAMOAMOA

16. E aera ngkai ti riai n rangi ni kukurei, ma tera ae kona n riki ngkana ti iangoira bwa ti a rangi n ataibwai?

¹⁶ Ti riai n rangi ni kukurei ngkai bon Ana Tia Kakoaua Iehova ngaira. (Ieremia 9:24) Ibukin aei, ti kataia n taai nako ni karaoi ara motinnano aika raraoi ao n ongeaba nakon ana kaetieti te Atua aika rangi n rietata. Ma ti riai n taratara raoi bwa ti na aki rangi ni kamoamoa, ao n iangoia bwa ti ataa ae raoiroi riki nakon Iehova ibukina bwa ti kona ni karaurenakoaki iai ma Iehova.​—Taian Areru 138:6; I-Rom 12:3.

17, 18. (a) Taekini katoto man te Baibara ibukia aomata aika nanorinano ao aika kamoamoa. (b) E kanga temanna te tari te mwaane n aki kariaia te kamoamoa bwa e na karaurenakoa ma Iehova?

¹⁷ Iai n te Baibara katoto ibukia aomata aika kamoamoa ao aika nanorinano naba. E nanorinano ni kantaningaa Iehova te Uea are Tawita ao e kakabwaiaaki. (Taian Areru 131:​1-3) Ma a katuuaaeaki iroun Iehova te Uea are Nebukaneta ao Beretiata ake a rangi ni kamoamoa. (Taniera 4:​30-37; 5:​22-30) Ni boong aikai, ti kaaitara naba ma aaro tabeua aika a tuoaki iai nanorinanora. E kamwaingaki te tabonibai n te ekaretia temanna ae Ryan ae 32 ana ririki nakon te ekaretia ae boou. E taku: “I kantaningaia bwa N na waekoa n anganaki te nakoa n unimwaane n te tai ae waekoa, ma imwin teuana te ririki ao bon akea te bae riki.” E koaua bwa e rikirake n rangi ni kamoamoa Ryan ao n un irouia unimwaane n te ekaretia ngkai a aki anganna te nakoa n unimwaane? E koaua bwa e na aki irii bobotaki nako n te aro are e a kariaia kamoamoana bwa e na karaurenakoa ma Iehova ao te ekaretia? Tera ae ko na karaoia ngke arona bwa e riki aei nakoim?

¹⁸ E karaoa ana kakaae Ryan ni kaineti ma iremwen te bwai are kantaningaaki. (Taeka N Rabakau 13:12) “I a ataia bwa I kainnanoa reiakinan te taotaonakinnano ao te nanorinano. I riai ni kariaia reireiau mairoun Iehova.” E a moanna Ryan n iaiangoa riki buokaia tabemwaang n te ekaretia ao ake e kaitiboo ma ngaiia n te mwakuri ni minita. N te tai ae waekoa, e a kairi reirei n te Baibara tabeua ake a noraki rikirakeia. E taku: “Ngke I a rineaki bwa te unimwaane n te ekaretia teuana ma te iterana te ririki imwina, I a kubanako iai bwa I a aikoa iaiangoia kioina ngkai I a rangi ni kukurei n au mwakuri ni minita.”​—Wareka Taian Areru 37:​3, 4.

TEIMATOA NI KAANIA IEHOVA!

19, 20. (a) Ti na kanga n taraia raoi bwa akea mai buakoni bwaai aika ti ukoukori ni katoabong aika a nai karaurenakoira ma Iehova? (b) Baikara katoto mairouia te koraki ake a teimatoa ni kaania Iehova aika ti kona ni kakairi iai?

¹⁹ A bane ni bongana ibukini maiura bwaai ni kabane aika a maroroakinaki n te kaongora aei ao are imwaina naba. Ti kamoamoaira ngkai ti riki bwa Ana Tia Kakoaua Iehova. Te utu ae kukukurei ao ni marurung raoi bon teuana mai buakon ana bwaintituaraoi Iehova aika rangi n raraoi. Ti ataia bwa ti kona ni buokaki n ara mwakuri ao te mwane ibukini karekeani baika ti kainnanoi. Ti ataia bwa e karekea te ungannano te kaakibotu ao a kona n rangi n ibuobuoki naba kukune aika boou. Ma ti kona ni karaurenakoaki ma Iehova ni kamanenaani baikai n te tai ae aki riai ao n te aro ae riao, ke n te aro are e a karibwaa ara taromauri.

²⁰ Bon anne te bwai ae tangiria Tatan bwa e na riki nakoira. Ma e ngae n anne, ko kona n totokoa rikin te kabuanibwai anne nakoim ma am utu! (Taeka N Rabakau 22:3) Kaania Iehova ao teimatoa n nimtia. A bati katoto man te Baibara aika a kona ni kairirira ni kaineti ma aei. A ‘nakonako ma te Atua’ Enoka ma Noa. (Karikani Bwaai 5:22; 6:​9, BG) E “teimatoa n nene [Mote] ngke kaanga e nora Teuare aki nonoraki.” (I-Ebera 11:27) E boutokaaki n taai nako Iesu iroun te Atua ibukina bwa e kakaraoi baike e kukurei iai Tamana are i karawa. (Ioane 8:29) Kakairi ni katoto aikai. “Kam na kimwareirei n taai nako. Kam na tataro n aki toki. Katituaraoi ibukini bwaai ni kabane.” (1 I-Tetaronike 5:​16-18) Tai kariaia te bwai teuana bwa e na karaurenakoko ma Iehova!