Bwaai n Ibuobuoki Ibukin te Boki n Reirei ae Maiura ao Ara Mwakuri ni Minita
TIANUARE 1-7
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | MATAIO 1-3
nwtsty study notes—Mt 3:1, 2
uarongorongo: Nanon te taetae ni Kuriiti iai bon “taekinan te katanoata iroun te tia uataeka ibukin te botannaomata.” E katuruturuaki iai tein te katanoata, bwa n angiin te tai bon te katanoata nakoia aomata nako ma tiaki te kabwarabwara nakoia tii tabeman.
Tautaeka n Uea: Aei moani kaotin te taetae ni Kuriiti ae ba·si·leiʹa, ae nanonaki iai te tautaeka ae kairaki iroun te uea n ikotaki ma te aono ao aomata ake e tautaekania. E kaoti te taetae ni Kuriiti aei n te Koroboki ni Kristian ae Tabu n te Taetae ni Kuriiti 162 te tai, ma 55 mai iai a kona n noraki n ana rongorongo Mataio, ao n angiin te tai a kaineti nakon ana tautaeka te Atua i karawa. E okioki ni kamanena te taeka aei Mataio n te aro are e a kona n atongaki ana Euangkerio bwa te Euangkerio Ibukin te Tautaeka n Uea.
Te Tautaeka n Uea ae bwaini karawa: E kaoti te taeka aei 30 tabun te tai ao tii n te Euangkerio ae Mataio. N te Euangkerio ae Mareko ao Ruka, e kamanenaaki iai te taeka ae kuri n titeboo ma te taeka aei ae “ana Tautaeka n Uea te Atua,” ae kaotaki iai bwa e tei ao n tautaeka mai karawa “ana Tautaeka n Uea te Atua.”—Mt 21:43; Mrk 1:15; Rk 4:43; Tan 2:44; 2Ti 4:18.
e a kaan: E nanonaki n aei bwa e nang kaoti te tia Kairiri n te tai ae e na roko n te Tautaeka n Uea ae bwaini karawa.
nwtsty media
Onean Ioane te tia Bwabetito ao Aron Taraakina
E kunnikainna Ioane n te kunnikai ae karaoaki mani buraen te kamero ao e kabaea nukana n te roo ae karaoaki mani kunin te man, ke te bare, ae a kona n uouotaki iai bwaai. E bwabwaina naba te aeka ni kunnikai anne te burabeti ae Eria. (2Ue 1:8) E aki maran te kunnikai ae karaoaki mani buraen te kamero ao a bwabwainna aika maiu ni kainnano. Ma a bwabwainaki irouia kaubwai kunnikai aika rangi n raraoi aika karaoaki man te tirika ke te rinen. (Mt 11:7-9) Ibukina bwa Ioane bon te Natiraite mangke e bungiaki, e aki roko n te koreaki irana. Ngaia are e kai ataaki mani kunnikaina ao taraakina, ae e kabebetea maiuna ao e anga ngaia ibukini kakaraoan nanon te Atua.
Taake
Te taeka ae “taake” n te Baibara, e kona n nanonia rokati aika kakaokoro aika iai buaia aika uaai, ke aia bwai n namakin aika kimototo, moarara riki aeka n taake aika mwamwananga ni mwaitiia aika mwaitikurikuri. E kuneaki n te kakaae ae karaoaki i Ierutarem, bwa iai 75 te katebubua te protein n rabwataia taake aika memena n te rereua. Ngkana e kamanenaaki ibukin te amwarake ni boong aikai, e kanakoaki atuna, waena, baina, ao bukina. E kona n oraaki ke ni kamwaaki ao ni kanaki nikiran rabwatana. E taekinaki bwa titeboo kangkangin te man aei ma te buroon ke te mwanai ao e bati iai te protein.
Aia Karewe Manibeeru Mai Buakonikai
E kaotaki ikai taamnein ngaoia manibeeru mai buakonikai (1) ao ngaon te manibeeru ae onrake n ana karewe (2). Ana karewe te manibeeru are e kakanna Ioane, tao are a karaoia manibeeru mai buakonikai aika aranaki bwa Apis mellifera syriaca, ae manin te tabo anne. E maiuraoi te aeka ni manibeeru ae tenatena aei n rereuan Iuta ae kabuebue ao ni mwautakataka, ma e aki tau ni kawakinaki iroun te aomata. Ma ni moan te karuaiwa n tienture B.C.E., a kakawakinaki manibeeru irouia kaain Iteraera i nanoni bwaibu aika karaoaki man te bokaboka. A rangi ni bati mwini bwaibu aikai ake a kuneaki i nukan te kaawa teuana (ae e a ataaki ngkai bwa Tel Rehov), ni Mwaruan te Ioretan. Aia karewe manibeeru aika reke n taiani ngao aikai, a karaoaki irouia manibeeru aika a katautauaki bwa a roko man te tabo ae e a ataaki ngkai bwa Turkey.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study note—Mt 1:3
Nei Tama: Bon te aine ae moan oti arana mai buakoia aine aika niman ake a karinaki araia ni kateirikian te Mesia irouni Mataio. Aine ake aman riki bon Raaba ao Ruta, ake tiaki tibun Iteraera (kibu 5); Batateba are “buun Uria” (kibu 6), ao Maria (kibu 16). A bae ni karinaki araia aine aikai n te kateiriki are a karinanaki iai tii araia mwaane, ibukina bwa iai te bwai ae okoro irouia n aroia n riki bwa ana bakatibu Iesu.
nwtsty study note—Mt 3:11
bwabetitoingkami: Ke “katebonakoingkami.” Nanon te taetae ni Kuriiti ae ba·ptiʹzo boni “kateboa i aan te ran; kaiinakoa.” A kaotaki ni bokin te Baibara tabeua bwa e irekereke te bwabetito ma katebonakoan rabwatan te aomata ni kabane i aan te ran. N te taina, e bwabetitoiia aomata Ioane n te tabo teuana ni Mwaruan te Ioretan i rarikin Tarim “ibukina bwa e bati te nei ikekei.” (Io 3:23) Ngke e bwabetitoaki te iunaki ae te I-Itiobia irouni Biribo, a uaia n “ruo rikaaki nako nanon te ran.” (Mwa 8:38) E kamanenaaki naba te taetae ni Kuriiti anne n te rairai ae te Septuagint n 2Ue 5:14 bwa Naaman e “tebo n te Ioretan itiua te tai.”
TIANUARE 8-14
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | MATAIO 4-5
nwtsty study note—Mt 5:3
Kukurei: E aki nanonaki iai te kukurei ngkana e nakoraoi ana bong te aomata temanna. Ma ngkana e kaineti nakoia aomata, e nanonaki iai ana namakin temanna ae e kakabwaiaaki iroun te Atua ao e karekea akoana irouna. E kamanenaaki naba ni kabwarabwaraan aroaron te Atua ao Iesu ae mimitong i karawa.—1Ti 1:11; 6:15.
akana ataia bwa a kainnanoa te Atua: Te taetae ni Kuriiti ae rairaki ikai bwa “akana ataia,” nanona raoi, “akana raarikin (a maiu ni kainnano; akea aia bwai; taani bubutii),” ao n te kibu aei e kaineti nakoia akana iai te bwai ae a kainnanoia ao a ataia raoi. E kamanenaaki naba te taeka anne nakon “te tia bubutii” ae Rataro n Rk 16:20, 22. Te taeka ni Kuriiti ae rairaki n rairai tabeua bwa te koraki ake a “mamaara nanoia” e nanonaki iai aomata ake a ataia raoi ae a maiu ni kainnano n te aro n taamnei ao a boni kainnanoa te Atua.
nwtsty study note—Mt 5:7
nanoanga: N te Baibara, e aki onoti kamanenaan taeka aika rairaki bwa “nanoanga” ao “nanoangaaki” nakoni kabwaraan te bure ke te motikitaeka ma te akoi. N angiin te tai, a kabwarabwaraaki iai namakin aika te nanoanga ao te atataiaomata, ae e kairaki iai te aomata bwa e na biririmoa ni buokiia aika kainnanoa buokaia.
nwtsty study note—Mt 5:9
taani karekea te raoi: Bon te koraki aika aki tii kateimatoa te raoi ma aomata, ma a karekea naba te raoi ngkana akea.
nwtsty study note—Mt 4:9
taromauriai n tii teuana te tai: Te weabe n te taetae ni Kuriiti ae kona n rairaki bwa “taromauri,” e nanonaki iai karaoan te mwakuri teuana i nanon te tai ae moan te uarereke. E kaotaki n rairana ae “taromauriai n tii teuana te tai” bwa te Riaboro e aki tuanga Iesu bwa e na taromauria i nanon te tai ae maan ke n okioki ni karaoia, ma e na ‘taromauria n tii teuana te tai.’
nwtsty study note—Mt 4:23
angareirei . . . tataekina te rongorongo: E kaokoro tataekinan te rongorongo ma te angareirei, bwa e bati riki ae e karaoia te tia angareirei nakon tii tataekinan te rongorongo, bwa e angareirei, e kabwarabwarai bwaai, e rinei taeka aika anainano ao ni kaotii bwaai ni kakoaua.
TIANUARE 15-21
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | MATAIO 6-7
nwtsty study note—Mt 6:24
toro: E kaineti te weabe n te taetae ni Kuriiti nakon te mwakuri ae e karaoia te toro, ae te aomata ae tauaki taekana iroun tii temanna te toka. E taekinna Iesu ikai bwa e aki kona te Kristian n taromauria te Atua n tii ngaia ae te bwai ae e tau n anganaki, ngkana e kabanea nanona naba ni kabatiaa ana bwai.
nwtsty study note—Mt 6:33
Teimatoa n ukoukora: E kaotaki n tein te weabe n te taetae ni Kuriiti bwa te mwakuri ae teimatoa ni kakaraoaki ao e kona n rairaki bwa “Ukoukoria n taai nako.” A na aki ukoukora te Tautaeka n Uea taan rimwin Iesu ni koaua i nanon tabeua te tai ao imwina a a manga karaoi bwaai tabeua. Ma e riai ni moanibwai aei ni maiuia n taai nako.
Tautaeka n Uea: E rairaki n taiani koroboki ni Kuriiti nikawai tabeua bwa “Ana Tautaeka n Uea te Atua.”
ana: E boni kaineti nakon te Atua, ae ‘Tamara are i karawa’ ae taekinaki ni Mt 6:32.
raoiroi: Te koraki aika ukoukora ana raoiroi te Atua, a kukurei ni karaoa ae boraoi ma nanona ao ni maiuakin ana kaetieti ni kaineti ma ae eti ao ae kairua. E rangi ni kaokoro te reirei aei ma aia reirei Baritaio, ake a katea oin aia kaetieti ibukin te raoiroi.—Mt 5:20.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study notes—Mt 7:28, 29
a a miroaroa: Te weabe n te taetae ni Kuriiti ae kamanenaaki ikai, e kona n nanonaki iai bwa “e korakora mimia n te aro are a aikoa ataa te bae a na karaoia.” Ni kamanenaan te weabe ae reitinako mwakuriana, e kaotaki iai ae e teimatoa n rotaki nanoia te koraki.
arona n angareirei: E nanonaki iai aron Iesu n angareirei, ana anga n angareirei, ae irekereke ma te baere e reiakinia iai aomata, ao ana kaetieti ni kabane n ana Kabwarabwara i Aon te Maunga.
tiaki n aroia taani koroboki: E aki kani mwanewei Iesu aia taeka taian rabi ake a karineaki, n aron ae a kakaraoia taani koroboki, ma e taetae Iesu ibukin Iehova, n aron te aomata ae mwiokoaki iroun te Atua, ao a boto ana reirei i aon Ana Taeka te Atua.—Io 7:16.
TIANUARE 22-28
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | MATAIO 8-9
nwtsty study note—Mt 8:3
n ringnga: N te Tua Rinanoni Mote, e riai te aomata ae rebera ni kaokoroaki bwa a aonga ni kamanoaki ake tabeman man ituakia iai. (NI 13:45, 46; WI 5:1-4) Ma a karakai riki tuua mataniwi n te Aro n I-Iutaia. N te katoto, a riai ni kararoaia aomata n te raroa ae aua te mwanokunibai, ae tao 1.8 te mita (6 te buuti) mairoun ane e rebera, ma ni boong ake e korakora iai te ang, a riai ni kararoaia 100 te mwanokunibai ae tao 45 te mita (150 te buuti). Man tuua aikai a aikoa tangiraki iai rebera. E aki kabuakakaaki n te katei te rabi ae karabaa mairouia rebera ao te rabi naba ae karebanaiia n atibu bwa a na kararoaia. Ma Iesu, e rangi n nanoangaa te rebera are bubutiia ngaia are e a karaoa te bwai ae riaon ae kantaningaaki ngke e ringa te mwaane anne. E boni karaoa anne, e ngae ngke e kona ni katoka reberana tii n ana taeka.—Mt 8:5-12.
I kani karaoia: E aki tii butimwaea te bubutii Iesu ma e kaota naba korakoran nanona ni kani karaoia, ike e a otara iai ae bon iai nanona ni kan ibuobuoki.
nwtsty study note—Mt 9:10
amwarake: Ke, “tekateka n rarikiriki n te taibora.” Ngkana ko tekateka n rarikiriki n te taibora ma temanna, e kaotaki iai am iraorao ae kaan ma te aomata anne. Mangaia are I-Iutaia ake n ana bong Iesu, a bon aki kona n tekateka n rarikiriki n te taibora ke n amwarake ma aika tiaki I-Iutaia.
taan rikoa te taekiti: A bati I-Iutaia aika rikoi taekiti ibukin te tautaeka n Rom. A riribaaki I-Iutaia akanne irouia aomata ibukina bwa a aki tii buoka te tautaeka ae ianena ae riribaaki, ma a karakaa naba te taekiti nakon are e baireia te tautaeka. Taan rikoa te taekiti a bon riribaaki irouia raoia n I-Iutaia ao a katitebooaki ma taani bure ao aomata aika kakabooaki ibukin te wene ni bure.—Mt 11:19; 21:32.
nwtsty study note—Mt 9:36
nanoangaiia: Te weabe n te taetae ni Kuriiti ae splag·khniʹzo·mai ae kamanenaaki ibukin te taeka aei, e bon irekereke ma te taeka ae “kanoannano” (splagʹkhna), ae kaotaki iai te namakin i nanon te aomata, ae te namakin ae korakora. Bon anne teuana mai buakon te taetae ni Kuriiti ae rangi ni kaakanoa ibukin te nanoanga.
TIANUARE 29–BEBERUARE 4
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | MATAIO 10-11
nwtsty study notes—Mt 10:29, 30
tibaaro: Te taetae ni Kuriiti ae strou·thiʹon e nanonaki iai te mannikiba ae uarereke, ma n angiin te tai e kaineti nakon te tibaaro, ae te kabanea ni boraoi i buakoni mannikiba ake a kabooakinako bwa te amwarake.
n te maibibi ni mwane ae uarereke: Kuriiti, “n teuana te atirion,” ae boon te tia mwakuri i nanon 45 te miniti. (Nora Buk. B14.) N te tai aei, n ana katentai Iesu ni kawara Kariraia, ao e taekinna bwa boon uoman te tibaaro teuana te atirion. N te tai riki teuana, ae tao teuana te ririki imwina, n ana tai ni mwakuri ni minita Iesu i Iutaia, ao e taekinna bwa a kona ni karekeaki niman te tibaaro n uoua te atirion. (Rk 12:6) Ngkana ti kabotaui rongorongo aikai, ti a ataia iai bwa e rangi ni boraoi te tibaaro irouia taani iokinibwai bwa akea boon te kaniman.
a bane ni warekaki naba irannatumi: E katautauaki mwaitin irannatun te aomata bwa e raka i aon 100,000. Ngkai e kona n rangi ni kinaira Iehova n aron ae e kona ni wareki irannatura, e oti raoi iai bwa e rangi n tabeakinia taan rimwini Kristo n tatabemania nako.
nwtsty media
Tibaaro
Tibaaro bon taiani kabanea ni boraoi i buakoni mannikiba ake a kabooakinako bwa te amwarake. A kona ni kabooaki uoman n te mwaiti ae boraoi ma boon te tia mwakuri i nanon 45 te miniti. Te taetae ni Kuriiti iai e kaineti naba ma mannikiba aika uarereke aika kakaokoro, n ikotaki naba ma te tibaaro ae memena n te auti (Passer domesticus biblicus) ao te tibaaro mai Tibein (Passer hispaniolensis), ake a rangi ni bati naba ngkai i Iteraera.
nwtsty study note—Mt 11:28
rawawata: Te koraki ake a kaoaki iroun Iesu bon naake a “rawawata” ibukin te raraoma ao te korakai. A karawawataaki n aia taromauri nakon Iehova ibukin aia katei aomata ake a karin i buakon te Tua Rinanoni Mote. (Mt 23:4) Te bongi n Taabati are aia tai ni motiki rawaia, e a riki naba bwa te bwai ni karawawata nakoia.—TO 23:12; Mrk 2:23-28; Rk 6:1-11.
N na motiki rawami: Te taetae ni Kuriiti ibukini “motiki rawami” e kona n nanonaki iai te motirawa (Mt 26:45; Mrk 6:31) ao kabebeteaia mani korakaia bwa a aonga ni marurung ao ni manga korakora (2Ko 7:13; Brm 7). E oti n te rongorongo bwa amoan ‘amon’ Iesu (Mt 11:29) e na irekereke ma te mwakuri ao tiaki te motirawa. Te weabe n te taetae ni Kuriiti ae kaineti nakon Iesu, e nanonaki iai arona ni manga kamarurungia ao ni kakorakoraia ake a kua bwa a aonga ni kan amoa amona ae bebete ao ni kamaiu.
nwtsty study note—Mt 11:29
Amoa amou i aomi: E kamanena Iesu te taeka ae ‘amo’ n te aro ni kaikonaki ae nanona te aantaeka nakon te mwaaka n tautaeka ao te kairiri. Ngkana e nanona Iesu te amo ae kiriuoua are e katokaa i aona te Atua, e kaoia ngkanne taan rimwina bwa a na kaai n amoa te amo ma ngaia ao e na buokiia. Ngkana ngaia anne, e a kona n rairaki te taeka anne ni kangai: “Amoa amou ma ngai.” Ma ngkana te amo anne tii teaina are e katokaa Iesu i aoia tabemwaang, e nanonaki iai bwa a na aantaeka i aani mwaakani Kristo n tautaeka ao ni kairiri, ngkai taan rimwina ngaiia.