Bwaai n Ibuobuoki Ibukin te Boki n Reirei ae Maiura ao Ara Mwakuri ni Minita
BEBERUARE 5-11
nwtsty study note—Mt 12:20
te taura ae bubu wikina: Te taura ae kakabonganaaki ae te kaatibu ae uarereke ae kaonaki n te oera ae te oriwa. E temeka te oera wikina ae karaoaki man te aroka teuana ao e teimatoa iai urana. Te taetae ni Kuriiti ae rairaki bwa “te taura ae bubu wikina” e kona n nanona te wiki ae bubu ibukina bwa e teimatoa n iai te mwaakaro ma e a tabe ni kerikaaki urana ke e kamateaki. E taetae ni burabetinaki ana nanoanga Iesu n Itaia 42:3, bwa e na bon aki kakeai bongani maiuia akana nanorinano ao n rawawata bwa ai akea aia kantaninga, ma e na teimatoa n tangiriia ao ni kamaiuia.
BEBERUARE 12-18
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | MATAIO 14-15
nwtsty study note—Mt 14:21
n ikotaki naba ma aine ao ataei: Tii te boki ae Mataio ae taekinia aine ao ataei ngke e korea taekan te kakai aei. A bane ni kaamwarakeaki n te aro ni kakai te mwaiti n aomata aika raka i aon 15,000.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study note—Mt 15:7
taani mwamwanaa te aba: Te taeka ni Kuriiti ae hy·po·kri·tesʹ e moan nanonaki nakoia aekita aika kaaini Kuriiti (ao imwina riki kaain Rom) ake a kabongana te ubu ae bubura ibukini kabuburaani bwanaaia. E kabonganaaki te taeka aei n te aro ni kaikonaki nakon te aomata ae karabai raoi baike i nanona ke aroarona ao e baka n riki bwa te bwai teuana ke e karabaa aroarona ni koaua. E arania ikai Iesu mataniwi n te Aro n Iutaia bwa “taani mwamwanaa te aba.”—Mt 6:5, 16.
nwtsty study note—Mt 15:26
ataei . . . kamea aika uarereke: Kioina ngkai a kamwara kamea ni kaineti ma te Tua Rinanoni Mote, e aki toki te Koroboki ae Tabu ni kabongana te taeka ae kamea ibukini kamangoraia tabemwaang. (NI 11:27; Mt 7:6; Brb 3:2; Kao 22:15) E ngae n anne, n ana rongorongo Mareko (7:27) ao Mataio ni kaineti ma ana taeka Iesu, e kabongana te taeka ae “kamea ae uarereke” ke “kamean te auti” ni kabebetea iai ana taeka. Tao e kaotaki n aei bwa e kabongana Iesu te taeka ae tangiraoi ibukia maan aika maninaki irouia aomata aika tiaki I-Iutaia. Ngke e kabotauia Iesu tibun Iteraera ma “ataei” ao aomata aika tiaki I-Iutaia bwa “kamea aika uarereke,” e kaota iai Iesu bwa antai ae riai ni moanibwaiaki. N te mwenga ae iai ataei ao kamea iai, a riai ataei ni kaamwarakeaki moa.
BEBERUARE 19-25
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study note—Mt 16:18
Boni Betero ngkoe, ao . . . i aon te bwaa aei: Te taeka ni Kuriiti ae peʹtros e nanonaki iai “te atibu.” E kabonganaaki ikai bwa te ara (Betero), aran Timon n te taetae ni Kuriiti mairoun Iesu. (Io 1:42) Te taeka ae peʹtra e nanonaki naba iai te “bwaa,” ao e kona n nanonaki naba iai te bwaa i aantano, te katati, ke te bwariko ni bwaa. E kaoti naba te taeka ni Kuriiti aei ni Mt 7:24, 25; 27:60; Rk 6:48; 8:6; Ro 9:33; 1Ko 10:4; 1Be 2:8. E bon aki iangoia Betero bwa boni ngaia te bwaa are e na katea Iesu iai ana ekaretia, ngkai e boni koreia n 1Be 2:4-8 bwa bon taekan Iesu are e a kaman taetae ni burabetinaki bwa “atibun te maninganinga ae aan te kateitei,” are e bon rineia te Atua. N aron naba anne, e taekinna te abotoro Bauro bwa Iesu bon “aan te kateitei” ao “te bwaa . . . rinanon te taamnei.” (1Ko 3:11; 10:4) Ngaia are e boni kabonganai Iesu taeka tabeua aika reitaki ma te kibu aei, ni kangai: ‘Ngkoe, ae I araniko bwa Betero, ae te Atibu, ae ko ataa raoi te Kristo, ae “te bwaa aei,” are teuare e na riki bwa aan te ekaretia ni Kristian.’
ekaretia: Aei are e moan taekinaki iai te taetae ni Kuriiti ae ek·kle·siʹa. E nako man te taetae ni Kuriiti aika uoua ae, ek, ae nanona “mai buakoia,” ao ka·leʹo, ae nanona “weteaki.” Bon te botaki n aomata ae a weteaki ke a ikotaki ibukin te kantaninga ke te mwakuri ae tii teuana. (Nora Nanon Taeka.) Ni kaineti ma te kibu aei, e taetae ni burabetina Iesu katean te ekaretia ni Kristian, ae kaainaki irouia Kristian aika kabiraki, ae taian “atibu aika maiu” aika “kateaki . . . bwa te auti ae kateaki n taamnein te Atua.” (1Be 2:4, 5) N angin te tai e kabonganaaki te taeka ni Kuriiti aei n te Septuagint ae titeboo nanona ma te taetae n Ebera ae rairaki bwa “ekaretia,” ae e nanonaki iai ana botannaomata te Atua ni kabane. (TTK 23:3; 31:30) Ni Mwa 7:38, a aranaki tibun Iteraera ake a kaotinakoaki mai Aikubita bwa te “ekaretia.” N aron naba anne, Kristian ake a ‘weteaki man te roo’ ao n ‘rineaki mai buakoia . . . kaain te aonnaba,’ a a riki bwa “ana ekaretia te Atua.”—1Be 2:9; Io 15:19; 1Ko 1:2.
nwtsty study note—Mt 16:19
kiing ibukin te Tautaeka n Uea ae bwaini karawa: N te Baibara, naake a anganaki kiing akanne, bwa tao kiing ni koaua ke n te aro ni kaikonaki, a a bon anganaki iai te mwaaka ni kairiri. (1Ro 9:26, 27; It 22:20-22) Ngaia are te taeka ae “kiing” e boni kaikonakaki iai te mwaaka ni kairiri ao te mwioko. E kabonganai Betero “kiing” aikai ake e anganaki ibukini katauraoaia I-Iutaia (Mwa 2:22-41), I-Tamaria (Mwa 8:14-17), ao Tientaire (Mwa 10:34-38) bwa a na kona ni karekea taamnein te Atua ma te kantaninga ibukin rinia n te Tautaeka n Uea ae bwaini karawa.
BEBERUARE 26–MAATI 4
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | MATAIO 18-19
nwtsty study notes—Mt 18:6, 7
te atibu ae bubura: Ke “te atibu ae bubura ibukini kamantintan te uita.” Kuriiti, “te atibu ni kamantinti ae kabubutaki iroun te taongki.” Te aeka n atibu aei bon 1.2-1.5 te mita (4-5 te buuti) raababana, ao e a rangi n tinebu ngaia are e riai ni kabutaki iroun te taongki.
nwtsty media
Te atibu ni kamantinti
A kabonganaaki atibu ni kamantinti ibukini kamantintan te uita ao katiinakoan te oera man te oriwa. Iai tabeua aika uarereke ake a kona ni kabutaki n te bai, ma iai tabeua aika rangi ni bubura ake a riai ni kabutaki iroun te man. E bae n titeboo te atibu ni kamantinti ae bubura aei ma are e taumatoaaki iai Tamton bwa e na kabutia ibukia I-Biritia. (TMT 16:21) E rangi ni kakabonganaaki te atibu ni kamantinti ae kabutaki iroun te man i Iteraera ao ni kabutaa naba te Embwaea n Rom.
Te Atibu ni Kamantinti Are Mai Eta ao Are Mai Nano
Te atibu ni kamantinti ae bubura n aron ae oti ikai, e kabutaki iroun te man ae manana n aron te taongki, ao e kabonganaaki ibukini kamantintan te uita ke te oriwa. Te atibu ni kamantinti are mai eta tao bon 1.5 te mita (5 te buuti) raababana ao e kona ni kabutaki i aon te atibu are mai nano are e bubura riki.
nwtsty study note—Mt 18:9
Keenna: E nako te taeka aei man te taetae n Ebera ae geh hin·nomʹ, ae nanona “mwarua ae Innom,” ae mena i Maeaon ao Maiakin Ierutarem rimoa. (Nora Buk. B12, mwabe ibukin “Ierutarem ao n Uakaan.”) N ana bong Iesu, e riki te mwarua anne bwa te tabo ae a kakabuekaki iai baika bubuaka, ngaia are te taeka ae “Keenna” e tonu raoi ibukini kaikonakan te kamaunanakoaki n aki toki.
nwtstg Nanon Taeka
Keenna
Aran te Mwarua ae Innom n te taetae ni Kuriiti, are e mena i maiakimaeaon Ierutarem rimoa. (Ier 7:31) E taetae ni burabetinaki bwa kaanga te tabo are a wenebabaa iai rabwataia aomata aika mate. (Ier 7:32; 19:6) Akea rongorongo aika kaotia bwa a karenakoaki maan ke aomata aika maiu i Keenna, bwa a na kabuekaki iai ke ni kammarakaki. Ngaia are te tabo aei e aki kona n tei ibukin te tabo ae aki nonoraki, are a kammarakaki iai aomata n aki totoki n te ai. Ma e kabonganaaki Keenna iroun Iesu ao taan rimwina ni kabotaua iai te katuuaaeaki ae akea tokina ae “te mate ae te kauoua” ae taekan te kamaunanakoaki n aki toki.—Kao 20:14; Mt 5:22; 10:28.
nwtsty study note—Mt 18:10
tei i matan Tamau: Ke “kona ni kawara Tamau.” Ibukina bwa a kona anera ni kawara te tabo are e mena iai te Atua, bon tii ngaiia aika kona n nora matan te Atua.—TO 33:20.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study note—Mt 18:22
77 te tai: Kuriiti, “itibwi kamwaitia itiua te tai.” E kona te taeka ni Kuriiti aei n nanonaki n “70 ao 7” (77 te tai) ke “70 kamwaitia ma 7” (490 te tai). Te taeka naba aei e kuneaki n te Septuagint ni KB 4:24 ae raira te taetae n Ebera ae “77 te tai,” are kaotia bwa e eti rairakina ae “77 te tai.” N aki ongeia bwa tera te ota iai, okiokin te ware ae itiua titeboo ma “n aki toki” ke “akea tiana.” Ni bitakin ana taeka Betero ae 7 te tai nakon 77, e a tuangia iai Iesu taan rimwina bwa e na akea tiani kabwaraan te bure. Ma e kangai te boki ae te Babylonian Talmud (Yoma 86b): “Ngkana e karaoa te bure temanna n te moantai, te kauatai ao te katentai e na boni kabwaraaki ana bure, ma e na aki kabwaraaki n ana kaaua n tai.”
nwtsty study note—Mt 19:7
te beeba ni buuraure: Ke “te beeba ni kanaanako.” Ngkai e kainnanoaki te mwaane ae iangoa te buuraure bwa e na karekea te beeba i aan te tua ao tao ni maroro iai ma unimwaane n te ekaretia, e anganaki iai ana tai n te Tua bwa e na iaiangoa riki ana motinnano ae kakawaki aei. Oin te kantaninga n te Tua bwa e na totokoa te buuraure ae aki iangoaki raoi ao e karekea kamanoaia aine i aan te tua. (TTK 24:1) Ma n ana tai Iesu, ao e rangi ni bebete te buuraure irouia mataniwi n Aaro. E taku te tia kororongorongo n te moan tienture ae Josephus, ae te Baritaio ae e a tia ni buuraure, bwa e kariaiakaki te buuraure “i aani bukina aika kakaokoro nako (ao a bati mwaane aika karaoa aei).”
nwtsty media
Te Beeba ni Buuraure
Te beeba ni buuraure aei, e bonginaki n 71 ke 72 C.E., ao e koreaki n te taetae n Aramwaike. E kuneaki i meangin te Wadi Murabbaat, ae te karaanga ae mwautakataka n te rereua ae te Judean Desert. E taekinaki iai bwa n aia kaonoua n ririki ni kakaaitara I-Iutaia, ao Joseph ae natin Naqsan, e buuraure ma Miriam, ae natin Jonathan, are e maeka n te kaawa ae Masada.