Bwaai n Ibuobuoki Ibukin Te Boki n Reirei ae Maiura ao Ara Mwakuri ni Minita
TUN 4-10
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | MAREKO 15-16
nwtsty study notes—Mrk 15:24, 29
tibwatibwaakin ana kauaatao: Iai te rongorongo n Io 19:23, 24 ae raka riki ae e aki mwaneweaki ni Mataio, Mareko, ao Ruka: N taraana, a karaoa te ananga ni katekeraoi tautia n Rom ibukin te kauaatao ao te kunnikai. A karaoi tautia “aua te tibwa” man ana kauaatao, “bwa kaka te mwakorona tibwan te tautia temanna.” A aki kan tibwaa te kunnikai, ngaia are a karaoa te ananga ni katekeraoi iai. E kakoroaki bukin TA 22:18 ni karaoan te ananga ni katekeraoi ibukini kunnikain te Mesia. Bon te katei bwa taan tiringia buure a na bwaini aia kunnikai buure, ngaia are a buutaki aia kunnikai ao n anaaki aia bwai nako imwain tiringaia, n te aro are e na rangi ni kamaamaa riki te katuuaa aei.
katoutoui atuia: N angiin te tai e irianaki karaoan aei ma te taeka ae kaota te kairiribai, te bwainingare, ke te kakaniko. A aki ataia naake a karaoa aei ae a kakoroa bukin te taetae ni burabeti n TA 22:7.
nwtsty study note—Mrk 15:43
Ioteba: E teretere raoi aroaroia taani korei Euangkerio n aia kabwarabwara aika kakaokoro ibukin Ioteba. E taekinna te tia rikoa te taekiti ae Mataio bwa bon “te mwaane ae kaubwai.” E taekinna Mareko are koroboki ibukia kaain Rom bwa bon “te aomata ae kakannato ae e kaaina ana boowi te Aro,” ae e kakantaningaa Ana Tautaeka n Uea te Atua. Ruka ae te taokita ae nanoanga, e taekinna bwa “te aomata ae raoiroi ma n eti,” are e aki boutokai aia mwakuri kaain te Tanirim ni kaitaraa iai Iesu. Bon tii Ioane ae taekinna bwa bon “te tia rimwin Iesu teuaei ma e karabaa bwa e maakuia I-Iutaia.”—Mt 27:57-60; Mrk 15:43-46; Rk 23:50-53; Io 19:38-42.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study note—Mrk 15:25
te katenua n aoa: Ae tao te aoa 9:00 n te ingabong. A taekinna tabeman bwa e taraa ni kaokoro te tai n te rongorongo aei ma are n Io 19:14-16, ae taekinaki iai bwa “tao ai bon te kaonoua n aoa” ngke e motikia Birato bwa e na tiringaki Iesu. E ngae ngke e aki kabwarabwaraaki raoi kaokoroia n te Koroboki ae Tabu, ma aikai bwaai tabeua aika riai n iangoaki: A boraoi rongorongo ake n taian Euangkerio ni kaineti ma taini baika riki n ana kabanea ni bong Iesu i aon te aba. A taekinaki n rongorongo aika aua aikai bwa e a bon tibwa moaningabong ao a boowi ibonga ma unimwaane ao imwina e a kairaki Iesu nakon te Kowana n Rom ae Bontio Birato. (Mt 27:1, 2; Mrk 15:1; Rk 22:66–23:1; Io 18:28) A bane n taekinna Mataio, Mareko, ao Ruka bwa ngke e tia Iesu ni mena i aon te kai, e rotongitong aon te aba ni kabutaa man “te kaonoua n aoa ni karokoa te karuaiwa n aoa.” (Mt 27:45, 46; Mrk 15:33, 34; Rk 23:44) Te bwai teuana ae tao e irerekereke naba ma te tai ni katuuaa ibukini kamatean Iesu bon aei: Kataereana, ae iangoaki irouia tabeman bwa iteran naba te mwakuri ni katuuaa. N tabetai e a rangi n riao te kataere ao e kona ni mate iai te aomata. Ni kaineti ma kataerean Iesu, e boni kakaiaki n te aro are e a riai temanna n uouota te kai ni kammaraki imwini uotakina iroun Iesu. (Rk 23:26; Io 19:17) Ngkana e iangoaki te kataere bwa moanakin te katuuaa ibukini kamatean Iesu, e na bon bae ni bane te tai ae maan teutana imwaini bobitiana i aon te kai ni kammaraki. Ibukini boutokaan aei, a uaia n taekinaki ni Mt 27:26 ao Mrk 15:15 kataereana ao kamateana i aon te kai. Ngaia are e kona ni kakaokoro ana tai temanna ma temanna ni kaineti ma te katuuaa ibukini kamatean temanna, bwa e boto i aon aia taratara ni kaineti ma te tai are e moani waakinaki iai te katuuaa. Tao aei bukina ngke e mimi Birato n ataakin ae e a bon rangi ni waekoa ni mate naba Iesu imwini bobitiana i aon te kai. (Mrk 15:44) Irarikin anne, a okioki taani korea te Baibara ni kaota aron tibwaakin te bong nakon aua iterana ma kaka tenua te aoa iai, ae karaoaki naba n te tairiki. Tibwaakin te bong n te aro anne e a kamatataaki iai bukin tataekinan te katenua, te kaonoua, ao te karuaiwa n aoa, ae warekaki man otin taai tao n te aoa 6:00 n te ingabong. (Mt 20:1-5; Io 4:6; Mwa 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) Ao angiina aomata akea aia tainibai, ngaia are e aki toki ni mwaneweaki te tai ma te taeka ae “tao,” n aron ae oti n Io 19:14. (Mt 27:46; Rk 23:44; Io 4:6; Mwa 10:3, 9) Ni kakimototoana: Tao Mareko e karina taekan te kataereaki ao te bobitiaki i aon te kai, ma tao Ioane e tii taekina te bobitiaki i aon te kai. A bae n uaia taani kororongorongo ni katautaua aia tai nakon te kabanea ni kaan n aoa ma tibwaakin te bong ake kaka tenua te aoa i nanona, ao Ioane e kabongana “tao” ngke e taekina ana tai. Baikai ni kabane tao a kabwarabwaraa bukini kaokoron te tai n rongorongo aikai. Ni kabaneana, e koroboki Ioane tatabebwi te ririki imwina ao e korea te tai ae taraa ni kaokoro ma are e koreia Mareko, ae e kaotaki iai bwa Ioane e aki kaewea ana rongorongo Mareko.
nwtsty study note—Mrk 16:8
ibukini maakuia: Ni kaineti ma koroboki nikawai ake a a kamani kuneaki ibukini kabaneani mwakoroni Mareko, e motikaki te Euangkerio ma taeka ake n te kibu 8. A taku tabeman bwa te aeka ni motika anne e aki moti raoi ao e aki kona n riki anne n te moani koroboki. Ma ni kaineti ma tein ana koroboki Mareko ae kimototo, e bon aki eti te katautau anne. A taekinna naba taani kororongorongo n te kaaua n tienture aika Jerome ao Eusebius bwa te rongorongo ae eti raoi e motikaki n taeka aika “ibukini maakuia.”
A bati koroboki nikawai n te taetae ni Kuriiti ao rairai n taetae riki tabeua ake a karina te motika ae ananau ke ae kimototo imwin te kibu 8. Te motika ae ananau (iai riki 12 kiibu iai) e kuneaki n te Codex Alexandrinus, Codex Ephraemi Syri rescriptus, ao te Codex Bezae Cantabrigiensis, ake bwain te kanimaua n tienture C.E. A karinaki naba n te Latin Vulgate, te Curetonian Syriac, ao te Syriac Peshitta. E ngae n anne, akea n taiani koroboki nikawai n te taetae ni Kuriiti aika uoua ake mai mwaina ae bwain te kaaua n tienture, ae te Codex Sinaiticus ao te Codex Vaticanus, ke n te Codex Sinaiticus Syriacus ae bwain te kaaua ke te kanimaua n tienture, ke te koroboki nikawai ibukini Mareko ae te Sahidic Coptic are mai mwaina riki ae bwain te kanimaua n tienture. N aron anne, te koroboki nikawai ae te kabanea ni maan ibukini Mareko n te taetae n Armenia ao n te taetae n Georgia, e motikaki n te kibu 8.
Tabeua koroboki nikawai imwina riki n te taetae ni Kuriiti ao rairai n taetae riki tabeua a karina te motika ae kimototo (bon tii tabeua kibuntaeka iai). Te Codex Regius are bwain te kawanua n tienture C.E. bon iai motika aika uoua iai, ao e kaota moa te motika ae kimototo. E kabwarabwaraaki ni moani motika aikai bwa koroboki aikai a kakoauaaki ao ni kamanenaaki irouia tabeman. Ma n taraana e aki boutokai motika aikai te Codex Regius.
TE MOTIKA AE KIMOTOTO
Akea n te Koroboki ae Tabu ae kairaki koreana n te taamnei te motika ae kimototo imwin Mrk 16:8. E kangai taekana:
Ao a anga te kabwarabwara ae kimototo nakoia te koraki ake a mena ma Betero, i aoni bwaai ni kabane ake a tuangaki. Ma imwin anne e kanakoa te rongorongo Iesu rinanoia naakai, ae te rongorongo ae tabu ma n aki kona ni bwaka ae taekan te kamaiuaki.
TE MOTIKA AE ANANAU
Akea n te Koroboki ae Tabu ae kairaki koreana n te taamnei te motika ae ananau imwin Mrk 16:8: E kangai taekana:
TUN 11-17
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | RUKA 1
nwtsty study note—Rk 1:69
te koro ni kamaiu: Ke “te tia kamaiu ae mwaaka.” N te Baibara ao n angiin te tai a tei koroia maan ibukin te korakora, kataenikaian te aba, ao te tokanikai. (1Ta 2:1; TA 75:4, 5, 10; 148:14; kbn.) A tei naba kooro ibukia taani kairiri ao utu ake a tautaeka aika raoiroi ao aika buakaka, ao aroia n uaiakina te tokanikai e kabotauaki iai ma te kekebutu ni koroia. (TTK 33:17; Tan 7:24; 8:2-10, 20-24) N te rongorongo aei, te taeka ae “te koro ni kamaiu” e kaineti nakon te Mesia are teuare iai irouna te mwaaka ni kakamaiu, ae te tia kamaiu ae mwaaka.
nwtsty study note—Rk 1:76
ko na rimoan Iehova: Ioane te tia Bwabetito are e na “rimoan Iehova” e nanonaki iai bwa e na rimoan Iesu, are e tei ibukin Tamana ao e roko n aran Tamana.—Io 5:43; 8:29; nora study note ibukin Iehova n te kibu aei.
TUN 18-24
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | RUKA 2-3
nwtsty study note—Rk 2:41
a taneiai ana karo: N te Tua ao a aki kariaiakaki aine bwa a na ira bukamaruan te Toa ae te Riao. Ma e aki toki Maria n irira Ioteba ni mwanangana nakon te toa ni katoa ririki. (TO 23:17; 34:23) Ni katoa ririki, ao a mwamwananga tao e kaania 300 te kiromita (190 te maire) n nako ao n oki ma aia utu ae e a ririkirake mwaitiia kaaina.
nwtsty study notes—Rk 2:46, 47
titirakinia: E kaotaki n aroia naake a ongora iroun Iesu, bwa ana titiraki bon tiaki ana titiraki te teei ae uarereke ae kan atai baike i nanoia. (Rk 2:47) Te taeka ni Kuriiti ae rairaki bwa “titirakinia” e kona ni kaineti n rongorongo tabeua bwa tein te titiraki ao kaekaana n aron ae kabonganaaki n te boowi. (Mt 27:11; Mrk 14:60, 61; 15:2, 4; Mwa 5:27) A taku taani korei rongorongon rimoa bwa tabeman mataniwi n Aaro a aki toki n tiku n te tembora imwin boong n toa ao n angareirei n te tabo teuana ae mwaawa. A kona aomata n tekateka i mataia mwaane akanne n ongora ao n titiraki.
mimi: Te weabe ni Kuriiti ae “mimi” e kona n nanona te mimi ae reitinako ke ae okioki.
nwtsty study note—Rk 2:51, 52
teimatoa n aantaeka: Ke “teimatoa n ongeaba.” Te weabe ni Kuriiti aei ae reitinako e nanonaki iai bwa imwini mimia taan angareirei n te tembora ibukin ana atatai n Ana Taeka te Atua, e a okira Iesu mwengana ao e kananorinanoa n aantaeka irouia ana karo. E rianako riki ongeabana aei nakon ongeabaia ataei, ao e a kakoroa iai bukin te Tua Rinanoni Mote n arona nako.—TO 20:12; Kar 4:4.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study notes—Rk 2:14
ao te raoi i aon te aba nakoia aomata ake e reke akoaia irouna: A rairaki taeka aikai ni koroboki nikawai tabeua nakon “ao te raoi i aon te aba; a na akoaki aomata,” ao e noraki aei n rairai tabeua n te Baibara. Ma te rairai aei n te Rairai ae te Aonnaba ae Boou e korakora riki boutokaana n te koroboki nikawai. E aki kaineti ana katanoata te anera aei nakoia aomata nako aika akoaki iroun te Atua n aki ongei aroaroia ma aia mwakuri. Ma e kaineti nakoia naake a na karekea akoaia irouna ibukina bwa a kaotiota onimakinana ni koaua ao n riki bwa taan rimwin Natina.—Nora study note ibukia aomata ake e reke akoaia irouna n te kibu aei.
aomata ake e reke akoaia irouna: Te ‘akoi’ ae taekinaki n ana katanoata te anera aei e boni kaotiotaki iroun te Atua, ao tiaki aomata. Te taeka ni Kuriiti ae eu·do·kiʹa e kona n rairaki naba bwa “te akoi; tangiraki; butimwaeaki n tangiraki.” Te weabe ae eu·do·keʹo ae irekereke ma anne, e kabonganaaki ni Mt 3:17; Mrk 1:11; ao Rk 3:22 (nora study notes—Mt 3:17; Mrk 1:11), ngke e wetea Natina te Atua imwin raoi bwabetitoana. E bon nanonaki iai bwa “e kakatonga; e kukurei; e tangiria; e kimwareirei.” Ni kaineti ma kamanenaan te taeka ae “aomata ake e reke akoaia irouna” (an·throʹpois eu·do·kiʹas) e nanonaki iai aomata ake e butimwaeia te Atua ao n akoiia. E kona naba n rairaki bwa “aomata ake e kakatonga irouia, ao ni kukurei irouia.” Ngaia are e kaineti ana taeka te anera aei ibukin ana akoi te Atua tiaki nakoia aomata ni kabane ma tii nakoia naake a na kakukureia ngkana a onimakinna ni koaua ao n riki bwa taan rimwin Natina. E ngae ngke te taeka ni Kuriiti ae eu·do·kiʹa n rongorongo tabeua e kona ni kaineti nakon raoiroin nanoia aomata (Ro 10:1; Brb 1:15), ma e okioki kabonganaana ibukin ana akoi te Atua, ke te bae e tangiria, ke ae boraoi ma nanona (Mt 11:26; Rk 10:21; Ebt 1:5, 9; Brb 2:13; 2Te 1:11). N te Septuagint n TA 51:18 [50:20, LXX], e kabonganaaki te taeka ae ana “akoi” te Atua iai.
TUN 25–TURAI 1
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | RUKA 4-5
nwtsty media
Oon te Tembora
E bae Tatan ni katokaa Iesu “i aon oon [ke “ae te tabo ae te kabanea n rietata n”] te tembora” ao n tuangnga bwa e na ewenako, ma e aki ataaki te tabo raoi are e tei iai Iesu. Kioina ngkai te taeka ae “tembora” e kona ni kaineti nakoni kateitei ni kabane n te tembora, e bae n ae e tei Iesu n te koona i maiakimainikun (1) te tembora. Ke e bae n tei n te koona riki are teuana. E kona ni mate te aomata ae bwaka man taabo aikai ngkana e aki buokia Iehova.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
nwtsty study note—Rk 4:17
te nira ni boki ae ana koroboki te burabeti ae Itaia: E karaoaki te Nira ni Boki ae Itaia ae kuneaki i rarikin Taari ae Mate man te kunniman aika 17 aika nim, ao e riki bwa te nira ni boki ae 7.3 te mita (24 te buuti) abwakina ao 54 te rinan iai. E bae ni boraoi abwakin te nira ni boki aei ma are e kabonganaaki n te tinakoka i Natareta. Akea te mwakoro ao kiibu iai n te moan tienture ao e riai Iesu ni kakaaea te kibu are e kani warekia. Ma arona ni kakaaea taekan taian taetae ni burabeti ake a koreaki, e oti iai bwa e rangi n taneiai ma Ana Taeka te Atua.
nwtsty study note—Rk 4:25
i nanon tenua te ririki ao onoua namwakaina: N aron ae taekinaki n 1Ue 18:1, e katanoataa Eria tokin te mwautakataka “n te katenua n ririki.” A taekinna tabeman bwa e kauntaba ana taeka Iesu ma te rongorongo are n 1 Uea. Ma e aki taekinaki n te Koroboki ae Tabu n te taetae n Ebera bwa maanin te mwautakataka e kee i aan tenua te ririki. Te taeka ae “n te katenua n ririki” e boni kaineti nakon te tai are e moan taekina iai Eria taekan te mwautakataka nakon Aaba. (1Ue 17:1) E bae n taekinaki te katanoata anne n tain te mwau—ae e kaania onoua te namwakaina manna ke e nako riki—bwa e a kaman tia ni moanaki. Irarikin anne, e aki toki ngkekei naba te mwautakataka ngke e a manga kaoti Eria i matan Aaba, “n te katenua n ririki,” ma e toki imwin raoi kakaaean te Atua ae koaua ni kauraan te ai n te Maunga ae Karemera. (1Ue 18:18-45) Ngaia are ana taeka Iesu aika koreaki aikai, n ikotaki naba ma ana taeka ai tarini Kristo are e mwaneweaki n Iak 5:17, e boraoi raoi ma tain te baere riki n 1Ue 18:1.