Bwaai n Ibuobuoki Ibukin Te Boki n Reirei ae Maiura ao Ara Mwakuri ni Minita
TIANUARE 6-12
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | KARIKANI BWAAI 1-2
it-1 527-528
Te Karikibwai
Ngke e kangai te Atua n te Moani Bong, “E na riki te oota,” e a rinnako te oota rinanoni bwariko n nang aika matenten e ngae ngke a tuai kona n noraki nibwan te oota anne man te aonnaba. E taraa n ae e riki aei teutana imwin teutana, n aron ae e taekinna te tia rairai ae J. W. Watts: “Ao e a tabe n riki te oota teutana imwin teutana.” (KB 1:3, A Distinctive Translation of Genesis) E kaokoroa te oota ma te roo te Atua ao e arana te oota bwa te Ngaina ao te roo bwa te Bong. E oti n aei bwa e minomino te aonnaba ao e buti naba ni katobibia taai, ngaia are e a kona iai n oota ao n roo iteran te aonnaba are i mainiku ao i maeao.—KB 1:3, 4.
N te Kauoua ni Bong, e karaoa te ea te Atua i marenan te ran ni bwenauaa iai “te ran ma te ran.” Iai te ran ae tiku i aon te aba, ma e rangi ni bati are i etan te aba, ao i marenaia e a riki te ea. E arana te ea anne te Atua bwa Karawa, ni kaineti ma taraakina mai aon te aba, ibukina bwa te ran are i etan te ea e aki taekinaki bwa e mena i rarikin itoi ke bwaai riki tabeua aika mena i tinanikuni karawa.—KB 1:6-8; nora EXPANSE.
N te Katenua ni Bong, e ikota te ran are i nano te Atua ni mwaakana ao e kaoti te aba ae mwau ao e aranna bwa Aonnaba. Bon te bong naba aei are te Atua e kamaiui baika akea te maiu i nanoia, bwa e aonga n riki mai iai te uteute, taian aroka ao kaai n amwarake. A aki manennanti n riki baikai ao a aki riki i bon irouia. A kona aroka aika tenua rinania aikai ni manga karikii katotongaia n “aekaia nako.”—KB 1:9-13.
it-1 528 ¶5-8
Te Karikibwai
E kakawaki naba ataakin ae e aki kabonganaaki ni Karikani Bwaai 1:16 te weabe n Ebera ae ba·raʼʹ, ae nanona “karika.” Ma e kabonganaaki te weabe n Ebera ae ʽa·sahʹ, ae nanona “karaoa.” Kioina ngkai “karawa” are taekinaki ni Karikani Bwaai 1:1 e irekereke naba iai taai, namwakaina, ao itoi, a a kamani karikaki baikai imwain te Kaaua ni Bong. N te Kaaua ni Bong, e a “karaoi” bwaini karawa aikai te Atua bwa a nang rota te aonnaba ao karawa n te aro ae kaokoro ma are mai mwaina. Ngke e taekinaki aei, “e kamenai i karawa te Atua bwa a na kaotaa te aonnaba,” e nanonaki iai bwa a a kona n noraki mai aon te aba bwa bwaai aika aongkoa a mena n te ea. Ao taian oota aikai “a na riki bwa kanikina ibukin taian tai i nanon te ririki ma boong ao ririki,” ao a a riki imwina bwa kairiraia aomata n aanga aika kakaokoro.—KB 1:14.
N te Kanimaua ni Bong, a karikaki iai baika ikeike i aon te aba aika tiaki aomata. E aki tii karika te man temanna te Atua ao e kantaningaia bwa e na manga bitaki nakon aeka ni man tabeua, ma e boni karikii nna ni man ni mwaakana. E taekinaki aei: “E karikiia manin marawa aika totoa te Atua, ao nna ni man aika mwamwae n aekaia nako n te ran, ao maan aika iai baia ni kiba n aekaia nako.” E kukurei te Atua ni baika e karikii aikai ao e kakabwaiaia ao e tuangia bwa a na ‘kamwaitiia,’ ae te bwai ae boni kona n riki ibukina bwa baika maiu aika kakaokoro aikai, a anganaki te konabwai mairoun te Atua bwa a na kona ni karikiia kanoaia ni bon aroia nako.—KB 1:20-23.
N te Kaonoua ni Bong, “e karaoiia manin te aonnaba aika moaanti n aekaia nako te Atua, ao maan aika manana n aekaia nako, ao maan ni kabane aika kawakawa i aontano n aekaia nako,” ao e noria te Atua bwa e raoiroi n aron naba ana mwakuri ake mai mwaina.—KB 1:24, 25.
N raatokin te kaonoua ni bong ni karikibwai, e a karika te Atua te aeka ni karikibwai teuana, ae e rietata riki nakoia maan ma e mangori riki nakoia anera. Bon te aomata, ae karikaki ni katotongan te Atua. E taekinaki n te aro ae kimototo ni Karikani Bwaai 1:27 taekan te aomata are “e [karikia te Atua] bwa te mwaane ao te aine,” ma e kaotaki naba te rongorongo anne ni Karikani Bwaai 2:7-9 bwa Iehova ae te Atua e karaoa te mwaane man te tano, e uka te ikekei ni maiu nakoni bwangabwangani bwairina, ao e a riki naba bwa te aomata ae maiu, are e katauraoaki ibukina mwengana ae te bwaretaiti ao kanana. E a kabonganai Iehova bwain te aonnaba ni karika iai te mwaane, ao ngke e tia ni karaoa te mwaane, E a manga karaoa te aine ngke e kabongana rinikaokaon Atam. (KB 2:18-25) Ngke e karikaki te aine, e a riki te aomata ae ‘aekakin’ te mwaane.—KB 5:1, 2.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
it-2 52
Iesu Kristo
Tiaki te Tia Karikiriki ae te Kauoman. Ana mwakuri n ibuobuoki te Nati n te karikibwai, e bon aki karikia bwa te tia Karikiriki ae te kauoman irarikin Tamana. E nako te mwaaka ni karikibwai mairoun te Atua rinanon taamneina ae raoiroi, ke mwaakana ae mwamwakuri. (KB 1:2; TA 33:6) Ao kioina ngkai Iehova bon Nibwan te maiu, a bane ni karikaki irouna baika maiu aika noraki ao aika aki noraki. (TA 36:9) Bon tiaki te tia Karikiriki ae te kauoman te Nati ma bon te tia ibuobuoki ae kabonganaaki iroun te tia Karikiriki ae Iehova ibukini karaoani bwaai. E aki taekinna Iesu bwa te tia Karikibwai ngaia ma e taekinna bwa bon te tia Karikibwai te Atua, n aron naba ae kaotaki n te Koroboki ae Tabu ni kabane.—Mt 19:4-6; nora CREATION.
TIANUARE 13-19
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | KARIKANI BWAAI 3-5
w00 15/11 25-26
E Kona n Reke Reireiara Mairouia te Moan Taanga
E a kamani baireaki rikin te bure are e karaoia Ewa? E bon aki! Iangoia bwa aongkoa ngkoe Nei Ewa. E boni kabwaoua ana taeka te Atua ao Atam ana taeka te naeta. Tera arom ngkana iai temanna ae ko aki kinaa, ae taekinna bwa e kewe te aomata ae ko tangiria ma n onimakinna? E bon riai Ewa ni karaoa ae kaokoro, ni kaota aki kukureina ao unna ke ni bon rawa n ongo. Bwa ni koauana, antai te naeta ngkai e na kananououaa raoiroin te Atua ao ana taeka buun neiei? Ni kaineti ma te boto n reirei ibukini karinean atun ana utu, e bon riai Ewa n ukera moa te taeka n reirei imwaini karaoan ana motinnano. Ao ai arora naba ngkana ti anganaki te rongorongo ae kaaitarai ana kaetieti te Atua. Ma Ewa e onimakin ana taeka te tia Kariri, ibukin nanona ni kan riki bwa te tia baireia i bon irouna bwa tera ae raoiroi ao ae buakaka. Ngke e kabatiaa iaiangoan anne, e a rangi n anaaki riki iai nanona. E bon aki raoiroi arona n iaiangoa te bwai ae kairua aei, ao e aki kanakoa man ana iango ke ni maroroakinna ma atun ana utu!—1 I-Korinto 11:3; Iakobo 1:14, 15.
E Ongo Atam ni Bwanaani Buuna
N te tai ae waekoa ao Ewa e a kariria Atam bwa e na karaoa naba ae bure. Ti na kangaa ni kabwarabwaraa mamaaran teuaei n ira nanoni buuna? (Karikani Bwaai 3:6, 17) E a kataaki ana kakaonimaki ni koaua Atam. E na ongeaba nakon ana tia Karikiriki are e anganna bwaai ni kabane n ikotaki ma buuna ae tangiria ae Ewa? E na ukera Atam ana kairiri te Atua ibukin te baere e nang karaoia? Ke e na ira nanoni buuna? E ataia raoi Atam bwa e bon aki kona n riki te baere e kantaningaia Ewa imwini kanakin uaan te kai are katabuakaki. E kairaki n te taamnei te abotoro Bauro bwa e na korea aei: “Ao tiaki . . . Atam are mwamwanaaki ma bon te aine are mwamwanaaki ao e reke n te bure.” (1 Timoteo 2:14) Ngaia are e bon rineia Atam bwa e na aki ongeaba nakon Iehova. E korakora riki maakakin ae e na maenako ma buuna nakon ae e na onimakina te Atua are kona ni kanakoraoa te kangaanga.
it-2 186
Te Ariri ni Maraki
E irianaki te bung n te rawawata. Imwini karaoan te bure iroun te moan aine ae Ewa, e a taekina te Atua te bwai ae e na riki nakoina ngkana e bikoukou. Ngke arona bwa e aki bure Ewa, e na teimatoa te Atua ni kakabwaiaa ao e na kukurei n ana tai ni bikoukou, ibukina bwa “bon ana kakabwaia Iehova ae karika te aomata bwa e na kaubwai, ao E aki raonna n te maraki teuana.” (TNR 10:22) Ma n aron ae e ataaki, e na rinanon te maraki te rabwata ae aki kororaoi. Ibukin anne, e taku te Atua (baike e kariaia rikia n angiin te tai a taekinaki bwa e boni karaoi): “N na kabatiaa rawawatam n am tai ni bikoukou, ao ko na ariri ni maraki ngkana ko bungia natim.”—KB 3:16.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
it-2 192 ¶5
Rameka
Te kario are e oteia Rameka ibukia buuna (KB 4:23, 24) e kaotaki iai te nano n iowawa n te tai anne. E kangai ana kario Rameka: “Ongo bwanaau, ngkami aika buun Rameka, aanga taningami nakon au taetae: I tiringa te mwaane are kaikoakai, eng, te rorobuaka n ataei are oreai. Ngkana 7 te tai rekenikain ane e tiringa Kain, ao e na 77 te tai rekenikain ane e tiringa Rameka.” N taraana, e otea anne Rameka ibukini kamanoana, ike e a kaotia iai bwa te mwakuri ae karaoia bon tiaki nanona n tiritiri n aroni Kain. Ngke e taekina kamanoana anne, e taekinna bwa e a tia n tiringa te mwaane ae oreia ao ni kaikoakia. Ngaia are e a riki ana kario anne bwa kamanoana bwa e na aki reke n te bure iroun ane e kan irantangaa te mwaane are e tiringnga Rameka ibukini kaikoakana.
it-1 338 ¶2
Kamatauningaan te Atua
E a kamani kakamanena aran te Atua Abera, ngaia are ‘taboan aran Iehova’ are moanaki n ana tai Enoti imwain te Ieka, e boni karaoaki n te aro ae aki eti ao n riai. (KB 4:26; Ebr 11:4) N aron aia taeka taan rabakau tabeman, ngkana taboan aran te Atua aei, e kaineti ma kabonganaana n te aro ae aki riai ao kamanenaan aran Iehova nakoia aomata ke bouannanti, e a riki iai ngkanne bwa te mwakuri ae kamatauningaa te Atua.—Nora ENOSH, ENOS.
TIANUARE 27–BEBERUARE 2
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | KARIKANI BWAAI 9-11
“Tii Teuana Aia Taetae . . . Kaain te Aonnaba ni Kabane ae A Teimatoa ni Kabongana”
it-1 239
Baburon ae Kakannato
Kabwarabwaraani Baburon Rimoa. E moan tei te kaawa ae Baburon n te tabo ae Aoraoi n te aba ae Tina ngke e kateaki naba te Taua ae Babera. (KB 11:2-9) Oin raoi katean te taua ao te kaawa, bon tiaki ibukini kamoamoaan aran te Atua ma bon ibukia taani kateitei bwa a na kona ni “karekea iai atongan [araia].” Taian taua rimoa aika rietata ake a kuneaki ni maeran te kaawa ae Baburon rimoa ao n taabo riki tabeua i Metobotamia, a taraa n riki bwa te bwai ni kakoaua bwa iai irekereken te moan taua ma te taromauri. E karaoa te bwai teuana te Atua ae Iehova ni katoka katean te tembora i Babera, are e oti iai bwa e kabuakakaa te kaawa anne ngkai e moanaki mai iai te Aro ae kewe. E aranaki te kaawa anne n te taetae n Ebera bwa Babera, ae nanona “Kamangaongao,” ao nanon Babera n te taetae n Sumer (Ka-dingir-ra) ao n te taetae n Akkad (Bab-ilu) bon “Ana Mataroa te Atua.” Ngaia are a bita tein arana naake a tiku n te kaawa bwa e aonga n aki kabuakakaaki n aron are n te moantai. Ma e ngae n anne e bon teimatoa naba n ataaki bwa te kaawa ae iai irekerekena ma te Aro n arana ane boou anne.
it-2 202 ¶2
Te Taetae
E kabwarabwaraaki ni Karikani Bwaai ikotakia utu ake a maiu imwin te Ieka ibukini karaoan te mwakuri ae kaitaraa nanon te Atua, are e tuanga Noa ma natina bwa a na kaona te aonnaba. (KB 9:1) N oneani mwin are a na uamaenako ao ni “kaona te aonnaba,” a baireia bwa a na ikoikotiia tii n te tabo are a maeka iai, ae ataaki bwa Taabo Aika Aoraoi n te Aba ae Tina i Metobotamia. Bon te tabo naba aei are e a riki bwa nibwan te Aro ma te taua are iai.—KB 11:2-4.
it-2 202 ¶3
Te Taetae
E tokobitoa aia mwakuri ni kateitei te Atua ae Moan te Mwaaka ngke e kamaenakoia. E karaoa anne ngke e kamangaoa aia taetae. Aei are e a aikoa kona ni katiaaki iai te mwakuri ao ibukin anne, a a uamaenako ni kabutaa te aonnaba. Kamangaoan aia taetae e na tuka naba ke ni kabaenikaia te rikirake ae aki raoiroi ae kaitaraa ana kaetieti te Atua, kioina ngkai a aikoa kona aomata ni botii rabakauia ma korakoraia ibukin uaiakinan te kani kakannato. E kangaanga naba iai kamanenaan te atatai are reke man taian taetae aika kakaokoro aikai, ae te atatai ae aki reke mairoun te Atua ma e reke man aia kakaae aomata ao baike a rinanona. (Kabotaua ma TM 7:29; TTK 32:5.) E ngae ngke e karika maenakoia te botannaomata kamangaoan te taetae, ma e boni kakabwaiaaki iai te botannaomata bwa e tukiia man uaiakinan tiia aika karuanikai ao aika aki raoiroi. (KB 11:5-9; kabotaua ma It 8:9, 10.) E riai temanna n iaiangoi baika kakororaoaki n ara tai aikai, aika reke man aia atatai aomata ao kamanenaana n te aro ae aki riai, bwa e aonga n ota n te baere e a kaman noria te Atua rimoa bwa e na riki ngke arona bwa e aki katoka te mwakuri are karaoaki i Babera.
it-2 472
Natannaomata
Ngkai a a uamaenako ibukini kangaangan te reitaki, a a bane te koraki teuana ma teuana aika kakaokoro aia taetae ni waakin oin aia katei, rabakauia, aroaroia, ao aia Aro—ao a karaoi bwaai n aron ae a tangiria. (NI 18:3) Ibukina bwa a a ianena mairoun te Atua aomata aikai, a a karaoi aia bouannanti aika bati bwa atuaia.—TTK 12:30; 2Ue 17:29, 33.
Ukerani Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
it-1 1023 ¶4
Am
Tao e irekereke naba Kanaan ma te kangaanga anne ao e kabwaka tamana are Am ni kaetia. Ke tao e taetae ni burabeti Noa i aani kairana n te taamnei, bwa e a kaman nora te bwai ae buakaka i nanon Am, ae tao e a otara naba iroun natina ae Kanaan, ao e na reke naba irouia kanoan Kanaan. E kakoroaki moa bukin te taetae ni karekekai anne ngke a kataenikaiaki tibuni Kanaan irouia tibun Iteraera ake kanoan Tem. Naake a aki kamaunaaki (n aroia kaaini Kibeon [Iot 9]) a bon riki bwa aia toro tibun Iteraera. N tienture ake imwina, e a manga kakoroaki riki bukin te taetae ni karekekai anne ngke a a mena kanoan Am are natin Kanaan i aan tautaeka aika mwaaka riki n te aonnaba man te kanoa ae Iabeta, aika Miria ma Botia, Kuriiti, ao Rom.
it-2 503
Nimrota
Kaawa ake a moani mena i aan ana tautaeka Nimrota, boni Babera, Ereki, Akata, ao Karene, ake n te aba ae Tina. (KB 10:10) Ngaia are e boni bae ni kaira katean te kaawa ae Babera ao te taua are iai. E boraoi naba aei ma aia iango I-Iutaia. E korea aei Josephus: “E bita te waaki n te aba [Nimrota] nakon te waaki n tautaeka ae iowawa teutana imwin teutana. E kakoauaa bwa te anga ae e tii kona ni katannakoia iai aomata mani maakakin te Atua, boni kaungaaia bwa a na teimatoa n onimakina ana kairiri. E taekinna bwa e na kaitaraa te Atua ngkana E na manga karokoa te Ieka n te aonnaba, bwa e na katea te taua ae rietata are e na aki roko iai te ran, n irantangaia iai ana bakatibu ake a a tia ni mate. A kukurei aomata n ira ana taeka n reirei [Nimrota] aei ao a iangoia bwa a tautoronaki ngkana a aantaeka iroun te Atua; ngaia are a a moana katean te taua . . . ao e waekoa n rokoroko i eta nakon are e kantaningaaki.”—Jewish Antiquities, I, 114, 115 (iv, 2, 3).