Bwaai n Ibuobuoki Ibukin Te Boki n Reirei ae Maiura ao Ara Mwakuri ni Minita
TURAI 5-11
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | TE TUA-KAUA 11-12
“Aron Taromaurian Iehova ae E Tangiria”
it-2 1007 ¶4
Ne’phesh
Te Beku ma Nanom ni Kabane. Te taeka ae “ne’phesh” e bon nanona te aomata ae maiu. Eng, a kaungaira kiibu tabeua bwa ti na ukoukora te tangira, te beku iroun te Atua ma ‘nanora ni kabane ao maiura ni kabane’ (TTK 4:29; 11:13, 18), ma e kangai Te Tua-Kaua 6:5: “Kam riai n tangira Iehova ae Atuami ma nanomi ni kabane, maiumi ni kabane ao korakorami ni kabane.” E taekinna Iesu bwa e kakawaki bwa ko na beku ma nanom ni kabane ao korakoram ni kabane, n ikotaki naba ma “am iango ni kabane.” (Mrk 12:30; Rk 10:27) A airiri baikai ma te taeka ae ne’phesh kioina ngkai a boni bane n irekereke. Ibukini kamatataan ae nanonaki iai, iangoa aei: E kaboonakoa boni ngaia te aomata temanna (ne’phesh) bwa te toro nakon temanna, n te aro are e a tauaki taekana iroun ana tia kammwakuri ao ana toka. Ma e kona n aki bane nanona n ana beku iroun ana toka, e kona ni beku ma tiaki raoi ibukini kakukureian ana toka, ao e kona naba n aki kabanea raoi korakorana ma ana konabwai ibukini karakaani kaubwain ana toka. (Kabotaua ma Ebt 6:5; Kor 3:22.) Ngaia are a mwamwaneweaki taeka aikai ni kamatataaki raoi bwa ti aonga n ururingi n ara tai ni beku iroun Atuara, are bon ana bwai ngaira, ao iroun Natina are e a tia n anga maiuna bwa te kaboomwi, ao ni kaatuua ara iango i aoia. Te beku iroun te Atua “ma nanora ni kabane” e irekereke iai bwain rabwatara ni kabane, ara mwakuri, ara konabwai, ao ara namakin.—Kabotaua ma Mt 5:28-30; Rk 21:34-36; Ebt 6:6-9; Brb 3:19; Kor 3:23, 24.
it-1 84 ¶3
Te baonikarea
A tuangaki I-Iteraera bwa a na kabwakai aia baonikarea ni kabane beekan ao ni kamaeinikuni aia boua aika tabu ao aia kai aika tabu ake a katei. (TO 34:13; TTK 7:5, 6; 12:1-3) A na aki kakairi irouia ao a na aki naba kareania natiia, n aron are a kakaraoia I-Kanaan. (TTK 12:30, 31; 16:21) A tabuaki ni katei baonikarea aika bati, ma a riai I-Iteraera n tii teuana aia baonikarea ibukin taromaurian te Atua ae tii temanna ae koaua, ao e riai n tei n te tabo ae e rineia Iehova. (TTK 12:2-6, 13, 14, 27; e kaokoro aei ma are i Baburon, bwa iai 180 baonikarea nakon atuaia ae Ishtar n tii ngaia.) A moan tuangaki bwa a na karaoa te baonikarea man atibu aika aki korokoreaki, imwin raoi mwanangaia n rinanon te Karaanga are te Ioretan (TTK 27:4-8), ao e kateaki aei iroun Iotua n te Maunga ae Ebara. (Iot 8:30-32) Imwin tibwaakin te aba are a kataenikaia, ao a katea te baonikarea barongan Reuben ao Kaata ao iteran te baronga are Manate i rarikin te Ioretan, are e a kauekea te kangaanga irouia baronga ake te korakina ni karokoa ae e a ataaki bwa te baonikarea are kateaki bon tiaki kaotan te tannako mairoun te Atua, ma bon tii te kanikina ibukin te kakaonimaki nakon Iehova ae te Atua ae koaua.—Iot 22:10-34.
Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
it-1 925-926
Te Maunga ae Keritim
Ni kaineti ma kaetieti ake e anga Mote, a ikotaki n te maunga ae Keritim ao Ebara aia baronga nako Iteraera i aan ana kairiri Iotua tabeua te tai imwini kataenikaian Ai irouia. Ikanne are e a warekaki nakoia aomata kakabwaia aika a na karekei ngkana a ongeaba iroun Iehova ao rekenikaia ngkana a aki. A tei i moan te Maunga ae Keritim te baronga ae Timeon, Rewi, Iuta, Itakara, Ioteba, ao Beniamin. A tei tibun Rewi ao te ati ni berita n te mwarua, ao baronga ake onoua riki a tei i moan te Maunga ae Ebara. (TTK 11:29, 30; 27:11-13; Iot 8:28-35) N taraana, baronga ake a tei i moan te Maunga ae Keritim a butimwaei kakabwaia ake a warekaki nakoia, ao baronga ake tabeua a butimwaei rekenikai nakoia ake a warekaki ni kaitaraa te Maunga ae Ebara. E ngae ngke e taekinaki bwa a warekaki taekan taiani kakabwaia ni kaitaraa te Maunga are Keritim ibukin tamaroana ma maiureirein aona, ni kabotauaki ma kiriatibun ao aki maiuraoin angiin aonon te Maunga ae Ebara, ma e bon aki taekinaki anne n te Baibara. E warekaki te Tua ni kabaibati “i matan te botaki n aomata aika tibun Iteraera, n ikotaki ma aine ao ataei, ao aomata ake a maeka n iruwa ake a mena i buakoia.” (Iot 8:35) A bane n ongo te koraki ae uanao taeka aikai man aia tabo ake i moani maunga aikai. Tao e riki anne tao ibukin tein taabo aikai ae a kona n ongo raoi iai te bwanaa.—Nora EBAL, MOUNT.
TURAI 12-18
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | TE TUA-KAUA 13-15
“Aron te Tua ni Kaota Aron Iehova n Tabeakinia Aika Maiu ni Kainnano”
it-2 1110 ¶3
Kabwianibwai
N taraana iai riki teuana te kabwianibwai ae te kauoua ae karaoaki ni katoa ririki, ae tiaki tii ibukini buokaia kaain te nakoa n ibonga are mairoun Rewi, ma bon ibukia tibun Rewi ni kabane. E kakabonganaaki irouia aia utu nako I-Iteraera ngkana a kaai ni botaki n aia toa nako. Ibukin raroanakon te kawai nako Ierutarem ao e a kangaanga uouotan te kabwianibwai aei, a kona ni kaboonakoa ao ni kabongana mwanena i Ierutarem ibukini kainnanoia ao ni kimwareirei n tain te bwabwaro ae tabu. (TTK 12:4-7, 11, 17, 18; 14:22-27) Ni katoaa tokin te katenua ao te kaonoua n ririki, n te ririki n taabati, ao e nang aki kabonganaaki te kabwianibwai aei ibukin te kabanemwane n taiani bwabwaro, ma e nang kabonganaaki ibukia tibun Rewi, naake a maeka n iruwa, aine aika tia ni mate buuia, ao ai ataei aika akea tamaia ake ni kaawa nako.—TTK 14:28, 29; 26:12.
it-2 833
Te Ririki n Taabati
E aranaki te ririki n Taabati bwa “te ririki ni kamaunai taarau [hash·shemit·tahʹ].” (TTK 15:9; 31:10) N te ririki anne, a na tiku aaba n aki ribanaaki. (TTK 23:11) Ao bon te tai naba ni motirawa ao ni kamaunai taarau. Bon “ibukin neboan Iehova.” E ngae ngke a kaokoro aia iango tabeman iai, ma iai naba ake a taku bwa e bon aki kamaunaaki raoi te taarau, ma te tia kataarau e aki riai ni kairoroa raona n Ebera bwa e na kabwaraa ana taarau, ibukina bwa ai akea ana karekemwane n ana tawaana n te ririki anne, ma e kona ni kairoroa te ianena bwa e na kabwakaa ana taarau. (TTK 15:1-3) E taekinaki irouia Rabi tabeman bwa n te moan tienture n aia tai Kristian, ao teuare Hillel e karina te waaki are e kona iai te tia kataarau n tei n te boowi ni karekea te kariaia mai iai bwa e na aki kamaunaaki te taarau.—The Pentateuch and Haftorahs, e koreaki iroun J. Hertz, i London, 1972, i. 811, 812.
it-2 978 ¶6
Te Toro
Tuua. E kaokoro i Iteraera aron te toro ae te Ebera, ma te toro ae te ianena, ke te iruwa. Bwa e kona n toronaki iroun ana toka te toro ae tiaki te Ebera ao e kona naba n anganaki nakon natin ana toka bwa ana toro. (NI 25:44-46), ma e riai ni kainaomataaki te toro ae te Ebera n te kaitiua n ririki ake e riki n toro iai ke n te Ririki n Inaomata. N ana tai ni beku te toro te Ebera, e na iangoaki bwa ai aron te tia mwakuri ae kabooaki. (TO 21:2; NI 25:10; TTK 15:12) Te Ebera ae kaboonakoa boni ngaia bwa e na riki bwa te toro iroun te tia maeka n iruwa, ke kaain ana utu te iruwa, e kona ni kainaomataaki n te tai naba are e tauraoi temanna ae iai riana ni manga kabooa ni kaoka te toro anne. E boto booni kainaomataana i aoni mwaitin nikiran ana ririki n riki bwa te toro n uaa te Ririki n Inaomata ke ana kaitiua n ririki ni beku. (NI 25:47-52; TTK 15:12) Ngkana e a kainaomataaki te toro ae te Ebera, e riai ana toka n anganna te bwaintangira ae e na buokia ni waakina inaomatana. (TTK 15:13-15) Ngkana e airi ma buuna te toro, e riai n oki ma ngaia. Ma ngkana e karekeaki buun te toro iroun ana toka (ae te aine ae ianena ae aki riai n inaomata n ana kaitiua n ririki n toro), e na teimatoa ni beku neienne ao natina bwa tooro. Ma e kona n rineia te toro ae te Ebera bwa e na teimatoa n toro iroun ana toka ke e na aki. E na ewaraki ngkanne taningana n te bwai n ewataninga ae e kaotaki iai bwa e na teimatoa n toro iroun ana toka n uaa tokini maiuna.—TO 21:2-6; TTK 15:16, 17.
Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
Titiraki Mairouia Taani Wareware
Tera reireiara man te tua ae n Te Otinako 23:19 ae kangai: “Ko na tai kaburoa te kooti ae ataei i nanon rannimamman tinana”?
Man te Tua Rinanoni Mote aei ae taekinaki tenua te tai n te Baibara, ti a kona n ota n ana iango Iehova ibukin te aroaro ni maiu ae riai, ana nanoanga, ao ana akoi. E oti naba iai ribaakin te taromauri ae kewe irouna.—Te Otinako 34:26; Te Tua-Kaua 14:21.
E boni kaitaraa ana babaire Iehova kaburoan te kooti ke te man temanna ae ataei i nanon rannimamman tinana. E karika rannimamman te tina te Atua ibukini kanuaan natina ao buokan rikiraken rabwatana. E kabwarabwaraa kukanakin te teei n rannimamman oin tinana te tia rabakau temanna bwa bon “uruan te iraorao ae iangoia te Atua bwa e riai n reke iroun te karo ma natina.”
Ao a taekinna tabeman bwa kaburoan te man ae ataei n rannimamman tinana bon aia katei beekan ibukini kabwakaan te karau. Ngkana e koaua anne, e kona ngkanne te tua aei ni kamanoia I-Iteraera man aia waaki n taromauri natannaomata ake i rarikia, ae oti iai nanobabaia ao bangaomataia. A tuangaki I-Iteraera n te Tua Rinanoni Mote bwa a na aki nakonako ni kawaia natannaomata aikai.—Nakoaia Ibonga 20:23.
Ni kabaneana, ti nora naba ana akoi ma ana mwamwannano Iehova n te tua aei. N te Tua ao iai riki tabeua kaetieti aika katabuaka te iowawa nakoia maan ao bwaai riki tabeua aika urua te aroaro ni maiu ae riai. N te katoto, e taekinaki n te Tua bwa e aki riai kareanakin te man ae tuai koro itibong ana bong i rarikin tinana, kamatean te man ma kanoana n te bong ae tii teuana, ao anaakin te mannikiba ae te tina ma bunnimoana ke bunna mani ngaona.—Nakoaia Ibonga 22:27, 28; Te Tua-Kaua 22:6, 7.
E oti raoi ngkanne, bwa te Tua bon tiaki tii kaetieti ma tuua aika kangaanga kanoana ao baika katabuakaki. Ma ti buokaki ni booto n reirei ake iai bwa ti na ataa kakawakin te aroaro ni maiu ae riai ae e kaotiotaki iai aroaron Iehova aika moanibaa n raoiroi.—Taian Areru 19:7-11.
TURAI 19-25
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | TE TUA-KAUA 16-18
“Booto n Reirei Ibukin te Motikitaeka ae Riai”
it-1 343 ¶5
Te Mataki
E kaikonakaki aki iran nanon te tua ni karaoan te babakanikawai, ma te mataki, ao a bati kauring n te Tua ni kaineti ma te kamaraato, waaki ni bwaintangira, ke te babakanikawai, kioina ngkai a kona waaki aikai ni kamatakia te tia moti ao n tuka otinakon te moti ae eti raoi. “E kona te bwai ni kamaraato ni kamatakia taani motikitaeka aika wanawana.” (TO 23:8) “E kamataki mataia akana wanawana te bwai ni kamaraato.” (TTK 16:19) E ngae ngke e raoiroi ma ni wanawana te tia moti, ma e kona ni kamatakiaki n aia bwaintangira te koraki aika irekereke ma te bure teuana, ao n tabetai e aki namakinna. E kaotaki naba n ana tua te Atua aron rotakin temanna tiaki n tii te bwaintangira, ma n te nanoanga naba bwa e kangai: “Ko na tai inanonano nakoia akana maiu ni kainnano ke n tangiriia riki aomata aika kaubwai.” (NI 19:15) Ngaia are e aki riai te tia moti ni kabotoa ana moti i aon ana namakin ke n irania aika mwaiti, ao ni kaitaraa ane e kaubwai tii ibukina bwa e kaubwai.—TO 23:2, 3.
it-2 511 ¶7
Te Nambwa, te Ware
Uoua. E kakabonganaaki te ware ae uoua n tain te boowi. E kona n iranaki aia kakoaua taani kakoaua aika uoman. A kainnanoaki uoman taani kakoaua ke teniman, ao e a tibwa kona n uotakirake te tang nako mataia taani moti. E iraki naba te boto n reirei aei n te ekaretia ni Kristian. (TTK 17:6; 19:15; Mt 18:16; 2Ko 13:1; 1Ti 5:19; Ebr 10:28) E kakairi naba n te boto n reirei aei te Atua ngke e kanakoa Natina bwa e na riki bwa aia tia Kamaiu aomata. E taku Iesu: “E koreaki . . . n ami Tua ae kangai: ‘E koaua aia kaotioti aomata aika uoman.’ Boni ngai ae I kaotioti i bon ibukiu, ao te kauoman ae kaotioti ibukiu, bon te Tama are kanakomaiai.”—Io 8:17, 18.
it-2 685 ¶6
Te ibonga
Bon ibonga ake a mwiokoaki ni kakabwarabwaraan ana tua te Atua, ao a rangi n irekereke naba ma karaoani mooti ibukia I-Iteraera. Ni kaawa ake a tibwaaki nakoia, ao a kona naba ibonga ni buokiia taani moti, ao n riki naba bwa taani moti ni kangaanga aika kakaiaki, ake a aikoa kona ni baireia taani moti. (TTK 17:8, 9) A riai n raonia unimwaanen te kaawa ni kakaae i aon te keiti ae te tiritiri ae aki ataaki manna, ao n taraia bwa e na iraki te kaetieti ibukini kamwawaan te tia tiriaomata man te kaawa. (TTK 21:1, 2, 5) Ngkana e bukina buuna ni wene ni bure te mwaane ae koko, e riai ni kairaki neienne nakon te umwanrianna ae tabu, ao te ibonga e na karaoa te waaki n taromauri ae baireaki, are e na ukeraki iai ana iango Iehova bwa e reke n te bure neiei ke e aki. (WI 5:11-31) E riai ni karineaki te moti are karaoaki irouia ibonga ke taani moti ake a a tia n rineaki, ao e na boni kamateaki te aomata ae aki karinerine ke ae aki ongeaba n oin nanona.—WI 15:30; TTK 17:10-13.
Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
it-1 787
Te Kanakoaki
I aan te Tua, e riai ni katuuaaeaki te tia bure n aia kakoaua naaka uoman. (TTK 19:15) A riai taani kakoaua akanne ni karebanaa moa te tia bure n atibu. (TTK 17:7) E oti n aei ingaingaia nakon ana tua te Atua ao kaitiakan te ekaretia i Iteraera ao bon te kauring naba ibukin te kaotioti ae kewe, ao ae aki barongaaki raoi, ke ae ienikuriaki ni karaoaki.
TURAI 26–AOKATI 1
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | TE TUA-KAUA 19-21
“E Kakawaki Maiuia Aomata Iroun Iehova”
Kakairi n Ana Kaetitaeka ae Riai Iehova ao Ana Nanoanga
E kai roko te aba ni kaawa ni kamanomano ake onoua. E tua nakoia tibun Iteraera Iehova bwa a na rinei kaawa aika tenua n iteran te Karaanga ae Ioretan ni kauaitera. Bukin tera? Bwa e aonga ni waekoa n roko ao n angaraoi nakon te tia birinako ni karabaa. (WarIte. 35:11-14) A kateimatoaaki raoiroini kawai nakoni kaawa ni kamanomano. (TuaKau. 19:3) Ni kaineti ma aia katei I-Iutaia, a kateaki kanikina ibukini kairan te tia birinako nakoni kaawa aikai. Kioina ngkai a tauraoi kaawa ni kamanomano, e aki riai ni birinako te tia tiritiri n tiaki nanona nakon te aba ae e ianena iai, bwa e kona ni kaririaki iai nakon te taromauri ae kewe.
Kakairi n Ana Kaetitaeka ae Riai Iehova ao Ana Nanoanga
Teuana bukini kakawakini kateani kaawa ni kamanomano, bwa a kamanoaki iai tibun Iteraera man te katuturaraa. (TuaKau. 19:10) E kakawaki iroun Iehova te maiu ao e ribai “baai aika katutua raraan te aomata ae akea ana bure.” (TaeRab. 6:16, 17) Kioina ngkai e bwabwaina te eti te Atua ao e tabu, e na boni motika naba taekan ane e katuturaraa n tiaki nanona. Ni koauana, e kona n nanoangaaki te aomata ae tiritiri n tiaki nanona. Ma e ngae n anne, e riai moa teuaei n taekina te bwai ae riki nakoia unimwaane, ao ngkana e kakoauaaki bwa tiaki nanona, e riai n teimatoa n tiku n te kaawa ni kamanomano ni karokoa maten te ibonga ae rietata. E kona n nanonaki n anne bwa e na tiku iai ni kabane maiuna. E kateretereaki tabun te maiu nakoia tibun Iteraera ni kabane, ni katuuaaeana aikai. Ngkana a na karinea te tia Anga te Maiu, a riai n rarawa ni karaoi bwaai nako ake a na karuanikaia iai maiuia tabemwaang.
it-1 344
Te Raraa
E kantaningaaki te aomata bwa e na kimwareirei n te maiu are e anganna te Atua, ao ngkana iai ae anaa te maiu anne mairouna, e na bukintaeka iai iroun te Atua. E oti aei ngke e kangai te Atua nakon te tia tiritiri are Kain: “E tang raraan tarim nakoiu mai aontano.” (KB 4:10) Ngkana e ribaa tarina te aomata ao e iaiangoia bwa e na waekoa ni mate, ke e uaraoia ke e anga te kakoaua ae kewe ibukin tarina, e na boni karuanikaia maiuna iai, ao e na bukintaeka ni kaineti ma raraan te aomata anne.—NI 19:16; TTK 19:18-21; 1Io 3:15.
Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
it-1 518 ¶1
Te Boowi
E mena te tabo ni kaboowi ni mataroan oon te kaawa. (TTK 16:18; 21:19; 22:15, 24; 25:7; Rk 4:1) Te taeka ae “mataroan oon te kaawa” e nanona te tabo ae mwawaawa i nanon te kaawa n uakaan ma mataroan oon te kaawa. Anne te tabo ae e wawarekaki iai te Tua ma taiani kaetieti, nakon te botaki n aomata. (Ne 8:1-3) A kai reke taani kakoaua ni mataroan oon te kaawa, bwa angia aomata a katoabong n rin ao n otinako ni mataroan oon te kaawa. A kona n ira ongoraeakinan aia keiti te natannaomata, n aron tao kaboonakoan te aba. Ao a bae n taratara raoi taani moti bwa a na karaoa te kaetitaeka ae riai ngkai a ataia bwa a bati aomata n te tabo anne [mataroa] ake a nora te bae karaoaki iai. Iai te tabo i rarikin oon te kaawa are a kona ni mwengaraoi iai taani moti ngkana a waakina te boowi. (Iob 29:7) E mwamwananga Tamuera n okiokira Betaera, Kirekara, ao Mitiba ao ni “momotiki taekaia tibun Iteraera n taabo aikai ni kabane,” n ikotaki naba ma Rama, ae te tabo ae mena ana auti iai.—1Ta 7:16, 17.
AOKATI 2-8
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | TE TUA-KAUA 22-23
“Aron te Tua ni Kaota Aron Iehova n Tabeakinia Maan”
it-1 375-376
Te Rawawata
A kakabonganaaki maan bwa taan uabwai n taai ake rimoa, ao a tuangaki I-Iteraera bwa ngkana a nora ana taongki te aomata are a riribaia bwa e bwaka ma uotana, a aki riai ni katikua ma arona, ma a na “buokia ni kanakoa uotan ana man.” (TO 23:5) E aranaki te mwaiti are e kona n uotia te man bwa te uota ae “uotaki irouia miure aika uoman.”—2Ue 5:17.
it-1 621 ¶1
Te Tua-Kaua
E kaotaki naba mwannanoaia maan n te boki ae te Tua-Kaua. A aki kariaiakaki I-Iteraera bwa a na anaa te mannikiba ma bunna mani ngaona, bwa e na rawa ni kibanako ibukini kamanoaia bunna. E riai ni kanakoaki moa te tina, ao a a kona ngkanne I-Iteraera n anaa bunna. E na kona te tina ni manga karikiia riki natina. (TTK 22:6, 7) E aki riai te tia ununiki ni katoaa te kao mwaane ma te taongki, bwa e aonga n aki rotakibuaka te man are uarereke riki korakorana. (22:10) E aki riai ni kabaeaki win te kao mwaane ngkana e toutoua te uita ni kaaki kunna, bwa e kaawa ni kainnano ni kan amwarake ngkai e mena i matana te uita, ao e na korakora n toutoua te uita ni kaaki kunna.—25:4.
w03 15/10 32 ¶1-2
“Tai Katoabuakako Ngkana Ko Amoa te Amo”
N ARON ae ko noria ikai, a taraa n rangi ni mwengabuaka te kamero ao te kao mwaane aikai aika uaia ni kamaraua te tano. Te amo are a kaai n amoia e boni katauaki nakoia maan aika uoman aika titeboo buburaia ao korakoraia, ngaia are a a kaai n rawawata iai maan aikai. E tuangia ae kangai tibun Iteraera te Atua ibukin tabeakinani marurungia aeka ni man aikai: “Ko na tai katoaa te kao mwaane ma te taongki ngkana ko kamaraua aontano.” (Te Tua-Kaua 22:10) E riai ni kamanenaaki naba te boto n reirei aei nakon te kao mwaane ao te kamero.
Ngaia are e aki riai te tia ununiki ni karaoa te aekaki aei ni karawawataia iai ana man. Ma ngkana akea ana kao aika uoman, e riai ngkanne n uaia ni kammwakuriia ana man aika uoman aika titeboo buburaia ao korakoraia. Aei te bwai ae karaoia te tia ununiki are n te ka-19 n tienture ae n te kaikonaki. Ibukini kaokoroni buburaia ao rawawataia, e na bae ni kainnano te man are mamaara riki n irira te man are bubura riki, ao are bubura riki e na bae n rawawata riki uotana.
Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
it-1 600
Te Tia Taarau
Te taarau bon te bwai ae ko bae iai ae ko riai ni manga kaokia ke ko na karaoa te mwakuri teuana ni kabwaraa iai. Irouia I-Iteraera rimoa, a tataarau ibukina bwa e aki tau aia kataumwane. E tekebuaka te I-Iteraera are e taarau, bwa e toro te tia taarau iroun te tia kataarau. (TNR 22:7) Ngaia are a tuangaki ana aomata te Atua bwa a na tituaraoi ao n aki nanonrang ngkana a katangomwane nakon raoia ae maiu ni kainnano, ao n aki bakaonna. (TO 22:25; TTK 15:7, 8; TA 37:26; 112:5) Ma a riai ni kabwakaa te bakao naake a ianena. (TTK 23:20) A taku taani kanakorongorongo aika I-Iutaia bwa e tii kaineti te kaetieti aei nakon te tangomwane ae anaaki ibukini waakinan te bitineti, ma e aki kaineti nakon aia tangomwane aomata aika maiu ni kainnano. A maeka ianena i Iteraera tii i nanon tabeua te tai bwa taan iokinibwai ao a kantaningaaki bwa a na kabwakai aia bakao, kioina ngkai bon iai naba aia bakao ngkana a kataarau nakoia tabemwaang.
AOKATI 9-15
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | TE TUA-KAUA 24-26
“Aron te Tua ni Kaota Aron Iehova n Tabeakinia Aine”
it-2 1196 ¶4
Aine
A kamanoaki naba taanga aika tibwa mare n tuua ni kaineti ma kaainan te taanga ni buaka, bwa e na aki nako ni buaka te mwaane ae tuai koro teuana ana ririki ni mare. E reke iai aia tai taanga ni mare ni karika natiia, are e na riki bwa te tia kabebetea tinana ngkana e kitanna buuna, ao riki ngkana e a mate n te buaka.—TTK 20:7; 24:5.
it-1 963 ¶2
Te Karemrem
E ngae ngke te babaire ibukia aomata aika maiu ni kainnano n te aba, e kaungaa te tituaraoi, te aki nanonrang, ao onimakinan ana kakabwaia Iehova, ma e bon aki kaungaa taningaroti. E mataata iai ana taeka Tawita aikai: “I tuai man nora te aomata ae raoiroi ae kaakaki taekana, ke natina aika bubutii te amwarake.” (TA 37:25) Ngkana a butimwaei baike a katauraoaki ibukia n te Tua ao ngkana a mwakuri korakora, e na akea ae e na baki i buakoia ao i buakoia naba aika maiu ni kainnano, ao e na akea i buakoia ke i buakoia natiia ae e na bubutii te amwarake.
Ko Ataia?
Ngkana e mate te mwaane i Iteraera rimoa n aki kariki, e kantaningaaki tarina bwa e na mare ma buuna ma ni karikiia kanoan tarina bwa e aonga n teimatoa kanoan tarina. (Karikani Bwaai 38:8) Imwina riki e a manga rin te kaetieti aei n te Tua Rinanoni Mote, ao e ataaki n arana ae te mare ma tarini buum ke eirikim. (Te Tua-Kaua 25:5, 6) E oti n te baere e karaoia Boati are kabwarabwaraaki n te boki ae Ruta, bwa e kaineti naba te babaire aei nakoia ana koraki nako te mwaane are mate, ngkana akea naba tarina aika maiu.—Ruta 1:3, 4; 2:19, 20; 4:1-6.
E kakaraoaki naba te babaire aei n ana tai Iesu n aron ae oti n aia taeka Tarukaio are ni Mareko 12:20-22. E taekinna te tia korea rongorongon rimoa ae te I-Iutaia n te moan tienture ae Flavius Josephus bwa e aki tii karaoaki anne ibukini kateimatoaan aran te utu, ma ibukin naba kateimatoaan aia bwai kaain te utu ao ibukin tararuaan te aine ane mate buuna. N taai akekei, akea tibwangan te aine n ana bwai buuna. Ma e na bwaibwai n ana bwai teuare mate, te teei are riki mairoun tarina.
Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
it-1 640 ¶5
Te Buuraure
Te Beeba ni Buuraure. Iai aika karaoa ae ribuaka ni kaineti ma te Tua Rinanoni Mote are kariaia te buuraure, ma e aki riai n iangoaki bwa te tua anne e kabebetea aron reken ana buuraure te buu te mwaane ae te I-Iteraera. Iai te kaetieti ae e riai n ira nanona. E riai ni “korea te beeba ni buuraure ibukin neiei.” E na ‘angan neienne ao e na kanakoa man ana auti.’ (TTK 24:1) E aki bwanin raoi aroni karaoani baikai n te Baibara, ma e teretere bwa e riai moa ni maroro ma mwaane ake iai mwiokoaia iai. Ao mwaane aikai a bae ni kataia ni buoka teuanne bwa e na iooki ma buuna. Te tai ae e na kabanea ibukini korean te beeba ni buuraure ao kakororaoan taiani kaetieti aika irekereke iai, e na angan teuanne ana tai ni manga rinanon ana motinnano ae e a tia ni karaoia. E riai n iai bukina ae eti ae e kona ni kariaiakaki iai te buuraure. Te kakairi raoi ni kaetieti aika irekereke ma te buuraure e na totokoa karaoan te buuraure n aki akaaka. E na kawakinaki naba iai te aine mani karaoan te ribuaka nakoina. E aki kaotaki n te Baibara kanoan te “beeba ni buuraure.”
AOKATI 16-22
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | TE TUA-KAUA 27-28
“A na Bane . . . Kakabwaia Aikai . . . n Taoningkami Nako”
Karekea Kabwaiam Rinanon te Uea ae Kairaki n Taamnein te Atua!
E kona n irekereke te kakauongo ma iaiangoani baike a taekinaki n Ana Taeka te Atua ao amwarake n taamnei ake e katauraoi. (Mataio 24:45) E nanonaki naba iai te ongeaba nakon te Atua ao Natina. E taku Iesu: “A na aki bane n rin n te tautaeka n uea ae bwaini karawa akana kangai nakoiu, ‘Te Uea, te Uea,’ ma e na bon rin ane kakaraoa nanon Tamau are i karawa.” (Mataio 7:21) Ao te kakauongo nakon te Atua e nanonaki iai kukureira n aantaeka nakoia unimwaane n te ekaretia ni Kristian aika rineaki iroun te Atua bwa “mwaane ake a a riki bwa bwaai n tituaraoi.”—I-Ebeto 4:8.
A na Oiko Ana Kakabwaia Iehova?
Te taeka n Ebera ae rairaki n Te Tua-Kaua 28:2 ae “ongo bwanan,” e taekina te bwai ae reitaki nako kakaraoana. Ana aomata Iehova a na aki tii ongo bwanana n taai tabetai; ma a riai naba n teimatoa n ongora irouna n anuani maiuiia nako. Te aro anne, ae a na bon ooaki iai ni kakabwaia mairoun te Atua. Te weabe n te taetae n Ebera ae rairaki bwa “oiko” bon te taeka ae reitaki ma te kaeman, ae nanona, “ooia,” ke “karekea.”
Kakorakorako n Ukoukora Kakabwaiaam Mairoun Iehova
Tera te aroaro ae a riai ni kaotiotia I-Iteraera ngkai a ongeaba? E taekinaki n Ana Tua te Atua bwa e na aki kukurei ngkana a kabwaka ana aomata n toro irouna “ma te kakatonga, ma kukurein te nano.” (Wareka Te Tua-Kaua 28:45-47, BG) E tau n anganaki Iehova ae bati riki nakon tii te ongeaba ni kaineti ma maakakini kaetieti aika onoti, n aron are a kona ni karaoia maan ke taimonio. (Mareko 1:27; Iakobo 3:3) Boni kaotan te tangira te ongeaba ni koaua nakon te Atua. E kanikinaeaki anne n te kimwareirei ae boto i aon onimakinan ae a aki rawawata ana tua Iehova, ao e na riki bwa “te tia karekei kaniwangaia te koraki ake a kakorakoraia n ukoukoria.”—I-Ebera 11:6; 1 Ioane 5:3.
Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
it-1 360
Kanikinaean te Tia
E aki kariaiakaki n ana tua Iehova kamwaingan tian te aba. (TTK 19:14; nora naba TNR 22:28.) Bwa e na reke kain te aomata are e “kamwainga kanikinaean tian abani kaain rarikina.” (TTK 27:17) Kioina ngkai e boboto maiuia taan ababa ni mwaitin uaan abaia, kamwaingan ngkanne te tia e nanona anaakin te bae e reke iai maiun te aomata. N taai ake rimoa ao e iangoaki te mwakuri aei bwa titeboo ma te iraa. (Iob 24:2) Ma iai aika aki kakaonimaki ake a kakaraoa te bure aei, ao tokan Iuta ake n ana tai Otea a katitebooaki ma taani kamwainga te tia.—Ot 5:10.
AOKATI 23-29
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | TE TUA-KAUA 29-30
“E Aki Rangi ni Kangaanga te Beku Iroun Iehova”
E Anganira Ara Tai Iehova
E kangaanga ataakin te bae e iangoia te Atua ibukira ao karaoana? E taku Mote: “E aki rangi ni kangaanga iroumi te tua aei ae I tua nakoimi n te bong aei, ao e aki naba riaon ami konaa.” (Kibuna 11) E aki kona n tua te bae kangaanga Iehova. A riai ana kaetieti ao a aki riaon ara konaa. A kai ataaki naba. Tiaki n ae ti na waerake “nako karawa” ke n “rinanon taari nakon iterana are teuana” ibukin reiakinani baika e tangiri ibukira te Atua. (Kibuna 12, 13) E kamatataaki raoi n te Baibara arora ae ti riai ni maiuakinna.—Mika 6:8.
E Anganira Ara Tai Iehova
“I A KAMANI mamaaka ae N na aki kakaonimaki nakon Iehova.” Anne ana taeka te aine ae te Kristian, are e namakinna bwa baika bubuaka ake e rinanoi ni uarerekena, e a rotakibuaka iai maiuna. Ma e koaua anne? E a aki kona n toki ara kangaanga? Tiaki ngaia anne. E a tia n anganira te bwaintangira Iehova ae te Atua ae inaomatara n rinea ae ti na karaoia, ngaia are ti kona ni karaoa ara rinerine ibukini maiura. E tangirira Iehova bwa ti na karaoa ara rinerine ae raoiroi, ao e tuangira arora ni karaoa anne n ana Taeka ae te Baibara. Iangoi baike e taekini Mote aika n Te Tua-Kaua mwakoro 30.
E Anganira Ara Tai Iehova
E kakawaki iroun Iehova ara rinerine? Eng! E kangai Mote ni kairana iroun te Atua: “Rinea te maiu.” (Kibuna 19) Ma ti na kangaa n rinea te maiu? E kabwarabwaraa Mote ni kangai: “N aromi n tangira Iehova ae Atuami, n ongo ni bwanaana, ao n nimtia.” (Kibuna 20) Ngkana ti a tangira Iehova, ti na kan ongo riki ni bwanaana ma te ongeaba ao n nimtia ni koaua n aki ongei baika riki. Anne nanon ae ti rinea te maiu—ae te kabanea n tamaroa ngkai ao e kona ni kairira nakon te maiu are akea tokina n ana aonnaba ae boou te Atua.—2 Betero 3:11-13; 1 Ioane 5:3.
Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
it-1 665 ¶3
Te Taninga
E taetae Iehova rinanoia ana toro n taekinia I-Iteraera ake a imanono ma n aki ongeaba bwa “a aki korotobibiaki taningaia.” (Ier 6:10, kbn; Mwa 7:51) Ai aroia te koraki aika aki ongo te bwai teuana bwa a bono taningaia. A aki kaukaki taningaia iroun Iehova are ngaia are e angania taningaia bwa aonga n ota ao n ongeaba irouna, ma e kariaia naake a aki ongeaba bwa a na bono taningaia ni kaineti ma te onimaki. (TTK 29:4; Ro 11:8) E a kaman taekina te abotoro Bauro taekan te tai are a nang tannako iai man te onimaki ni koaua naake a taku bwa Kristian ngaiia, a na rawa n ongo taekan te koaua man ana Taeka te Atua, ma a nang “ongora” ni baike a boni kan ongoraei, ao n ongoraei naba reirei aika kewe. (2Ti 4:3, 4; 1Ti 4:1) I rarikina a nang “kubanrou” taningaia ibukin rongorongo aika taekinaki, moarara riki rongorongoni kabuanibwai.—1Ta 3:11; 2Ue 21:12; Ier 19:3.
AOKATI 30–TEBETEMBWA 5
BAIKA KAKAWAKI AIKA MENA N ANA TAEKA TE ATUA | TE TUA-KAUA 31-32
“Karekea Reireiam Mani Kaikonaki Aika n te Anene ae Kairaki Koreana”
“Katiteuanaa Nanou Bwa E na Maaka Aram”
Imwain raoi rinia tibun Iteraera n te Aba ni Berita ao Iehova e a reireina Mote te anene teuana. (TuaKau. 31:19) E riai Mote ni manga reireinia aomata. (Wareka Te Tua-Kaua 32:2, 3.) Ngkana ti iangoa raoi kibuna 2 ao 3, e oti iai bwa e aki tangiria Iehova bwa e na karabaaki arana ao n iangoaki bwa e a rangi n tabu n te aro are e a aki kona n tataekinaki. E tangiria bwa e na ataaki arana irouia aomata nako! Ai kakabwaiaakira tibun Iteraera n ongongora irouni Mote ngke e reireinia taekan Iehova ao arana ae mimitong! N aron te maatim ni karau ae bwaka i aon aroka, a kakorakoraaki naba ao ni kabebeteaki ni baike e reireinia Mote. Ti na kangaa n angareirei n aron naba anne?
Ngkana ti uarongorongo man te auti teuana ma teuana ke n ana tabo te botannaomata, ti kona ni kamanena te Baibara ni kaota iai aran te Atua ae Iehova nakoia aomata. Ti kona n angania booki, taamnei aika tamaroa, ke baike a toka n ara atureti n te intanete, ake e karineaki iai Iehova. E kona n reke angara ni maroroakina taekan Atuara ae tangiraki ma aroarona, n te tabo ni mwakuri, n te tabo n reirei, ke n ara tai ni mwamwananga. Ti kona n taekin nakoia baika tamaroa ake e na karaoi Iehova ibukira ma te aonnaba. Ao ngkana a ongo, tao a a tibwa ataia ae e rangi n tangiriia Iehova. Ngkana ti taekina nakoia aomata te koaua ibukin Tamara ae tatangira, ti buoka naba iai katabuan aran te Atua. Ti kaitiaka iai taekan Iehova mani keewe ao uarao ake a reireinaki iai aomata. Ti bon angania aomata reirei aika rangi ni kabebetenano.—Ita. 65:13, 14.
Kaikonaki Aika n te Baibara—Ko Ota Iai?
E kakabotauaki Iehova n te Baibara ma baika akea te maiu iai. E aranaki bwa “te Bwaa i Iteraera,” te “bwaa ae rietata,” ao te “nono.” (2 Tamuera 23:3; Taian Areru 18:2; Te Tua-Kaua 32:4) Tera ae E titeboo iai ma baikai? N aron te bwaa ae totoa ae tei n nene ao n aki kona ni mwaing, e kona naba Iehova ae te Atua n riki bwa Nibwani kamanoam.
Katotonga Aron Iehova ni Kairakiia Natim
Iangoa ana tangira Iehova are e kaotia nakoia tibun Iteraera. Mote e kabongana te kabotau ae moan te raoiroi n taekina aron tangiran te botannaomata ae Iteraera iroun Iehova, ni kangai: “Ai aron te ikare ae e kawakinia bunna ma n taabeibeti i aoia, ae e taakini baina ma n tabekiia i aoni boraueana. Boni Iawe n ti ngaia ae e kaiririia.” (Te Tua-Kaua 32:9, 11, 12, BK) Ngkana e kataneiaia bunna ni kiba te ikare, e ‘kakammwakura baina’ bwa a aonga n unga nanoia bunna nakon te kiba. Ngkana e a moana kibanakona bunna temanna mani ngaona ae mena n te tabuki ae rietata, te tina n ikare e na bae n “taabeibeti” ngkanne i aona. Ngkana e taraa n ae e nang boni bwaka, e kakibamwakaa ngkanne te tina aei n anaia n ‘tabekia i aoni boraueana.’ N aron anne, e tatangira naba Iehova ngke e mwamwannanoa te botannaomata ae boou ae Iteraera. E bon angania moa te Tua Mairoun Mote. (Taian Areru 78:5-7) E tararuaia ana aomata te Atua, ao e tauraoi ni buokiia ngkana a reke n te kangaanga.
Kaubwai n Taamnei Aika Kakawaki
Reirei Aika Kakawaki man te Boki ae Te Tua-Kaua
31:12. A riai ataei n tekateka i rarikiia ikawai ni bobotakin te ekaretia, ao ni kananomwaakaia n ongora ao ni karekei reireiaia.