E Koaua Bwa E Boni Koreia Josephus?
E taekinaki maten “Iakobo are tarin Iesu are e aranaki bwa te Kristo,” n te boki are e koreia Flavius Josephus ae te Jewish Antiquities, XX. A bati taan rabakau ake a iangoa te karaki aei bwa e boni koaua. Ma e ngae n anne, iai tabeman ake a boraoi n iango ma taeka tabeua riki ni kaineti ma Iesu n te boki anne. E warekaki ae kangai n te boki ae rangi n ataaki ae te Testimonium Flavianum:
“N te tai aei moa, e nanououa te aba bwa e riai ke e aki ni weteaki Iesu ae te mwaane ae rangi ni wanawana bwa te aomata, ngkai e boni kakaraoi mwakuri aika kamimi ao a bati aomata aika kukurei n ongora n ana reirei. A bati I-Iutaia n ikotaki naba ma Tientaire ake a anaaki nanoia irouna. Bon [te] Kristo ngaia ao ngke e tua Birato man aia iango mwaane aika mataniwi ake i buakora bwa e na kamateaki i aon te kaibangaki, a aki kitanna te koraki ake a tangiria n te moantai ibukina bwa e a manga kaoti nakoia n rabwatana n te katenua ni bong, n aron are a taetae ni burabetinna ana burabeti te Atua ao n ikotaki naba ma bwaai riki tabeua aika kamimi ibukina aika tebwina tenga mwaitiia, ao te botaki ni Kristian are e ingoanaki irouna ake bon iai naba ni boong aikai.”—Josephus—Jewish Antiquities, XVIII, 3,3.
Ni moa man tokin te ka-16 n tienture, e a roko ni korakorana te kauntaeka i marenaia te koraki ake a kakoauaa te boki aei ao ake a nanououa bwa e boni koreia Josephus. E a tia te tia kororongorongo ao te tia rabakau i aoni koroboki nikawai mai Buranti ae Serge Bardet, ni kataia ni kaeta oin te kauntaeka aei are e a rangi ni kangaanga katokana i nanon aua te tienture n nako. E korea mwin ana kakaae n te boki ae Le Testimonium Flavianum—Examen historique considérations historiographiques (Te Testimonium Flavianum—Te kakaae i aon rongorongon rimoa ma aia iango iai).
Tiaki te tia koro rongorongo ae te Kristian Josephus. Bon te tia kororongorongo rimoa ibukia I-Iutaia ao e atai aia koaua naba, ma e ngae n anne e boto angiin te kauntaeka n rongorongon Iesu are boni ngaia “te Kristo.” N ana kakaae Bardet ao e katuruturua iai bwa e ngae ngke a bati taan rabakau ake a aki kakoauaa te tia kororongorongo ae te I-Iutaia ae Josephus bwa e na arana Iesu bwa “te Kristo,” e bae ngkanne ni kabongana te ara anne “ibukina bwa e koroboki n te taetae ni Kuriiti ao te katei iai bwa e riai ni kanimwaki te taeka ae [te] i moan araia aomata.” E reitia n taku Bardet bwa n aia iango Aaro n I-Iutaia ao Kristian, “ tiaki n ae e tii kona ni kamanena Josephus te taeka ae Christos” ma bon te bwai ni kakoaua bwa bon te aomata ni koaua Iesu, ao “e reitia riki n taekinna bwa a riai taan tiribure ni kaman ataa aei.”
E kona n ae e a manga karaoaki te rongorongo aei bwa e na kakannongora rimwi riki iroun temanna te tia kario ni kewe ae kataia ni katotonga are e koreia Josephus? Imwin neneran rongorongon rimoa ao koauan te boki aei irouni Bardet, e a motika ana taeka bwa e kangaanga reken temanna ae kona ni katotonga raoi aekan are e koreia Josephus. E kainnanoaki ni karaoan aei te tia kario ni kewe ae iai “ana tarena ibukini katotongan raoi te aeka n rongorongo nikawai anne,” are nanona “bwa e rangi ni kaokoro tein ana koroboki Josephus.”
Ngaia are bukin tera bwa e bati te nanokokoraki ni koauan te boki aei? Ni kunean oin raoi te kangaanga iroun Bardet, e a taekinna bwa “iai te nanokokoraki ibukin te boki ae te Testimonium ni kabotauaki ma angiini booki rimoa, tii ibukina bwa iai titiraki ake a tabekaki ibukin te boki aei.” E a manga reitia riki n taekinna bwa a boto taian nakoa ake a kabonganaaki i nanon tienture aika bati i aoni “waakinan oin nanoia,” ike a a bati taan rabakau aika nanououa ibukin te boki aei nakoni booki rimoa ibukina bwa a bati mai buakoia ake a rawa ni kakoauaa ae Iesu bon te Kristo.
E ngae ngke tao e na bitaki ke e na aki, aia iango taan rabakau ni kaineti ma te boki ae te Testimonium Flavianum man ana kakaae Bardet, ma bon akea ae ataia. E a tia naba ni kairaraangaki bwa e na kakoauaa aei Pierre Geoltrain ae te tia rabakau ae rangi ni mwaatai n aia katei kaaini Kuriiti ma te Aro n Iutaia ao te koraki ake a moan riki bwa Kristian. E a maan n iaiangoia teuaei bwa e riki te Testimonium bwa te koroboki riki teuana ae karakaaki, ao ni kakanikoaki iai naba naake a taku bwa a kakoauaa raoi te boki anne. Ma e a manga bita ana iango. E motikia n taekinna bwa e bitaki man ana mwakuri Bardet. E a kamatoaa n taekinna Geoltrain bwa “akea ae e riai ni ‘kananokokoraka te baere e koreia’ Josephus.”
Ni koauana, a kakoauaa riki man te Baibara Ana Tia Kakoaua Iehova bwa Iesu bon te Kristo.—2 Timoteo 3:16.