‘E Na Riki Te Bong Aei Bwa Te Kanuringa Ibukimi’
“Bon te kanuringa ibukimi te bong aei. Kam na kawakinna ba te toa i bukini Iawe.”—TE OTINAKO 12:14, BK
1, 2. Tera te bong ae kakauringaki ae riai ni kakawaki riki irouia Kristian ni kabane, ao bukin tera?
E NGA mai buakoni kanuringa ae waekoa n tei n ami iango ngkana kam ururing boong aika a na kakauringaki? E kona ni kangai te aomata are e a tia ni mare: “Kanuringan au bongi ni mare.” Irouia tabeman, tao a bae ni kauringi baike a riki rimoa ake a bubukamaruaki n aroni moan inaomatan abaia. Ma iai te aeka ni kauring i abam ae ko ataia ae e a tia ni bukamaruaki n te maan ae raka i aon 3,500 te ririki?
2 Bon iai te aeka ni bukamaru anne bwa te Toa ae te Riao. E kakaraoaki bwa kauringani kainaomataaia tibun Iteraera rimoa man tautoronakia i Aikubita. E riai ni kakawaki te bong anne iroumi. Bukin tera? Bwa e irekereke ma baika a rangi ni kakawaki tabeua n iterani maiura. ‘Ma’ kam bae n iango ni kangai: ‘E bubukamaruaki te Toa ae te Riao n te baronga ae Iuta ma bon te Kristian ngai. E aera bwa e na kakawaki te kauring anne irou?’ E kona n reke kaekaana n te kibuntaeka ae i nano aei: “E a tia ni kareanaki Kristo bwa ara karea ibukin te toa ae te riao.” (1 I-Korinto 5:7) Ngkana ti kan ota raoi n te koaua ibukini kakawakin anne, ti riai n ataa rongorongon aia Toa te baronga ae Iuta ao n iangoia bwa te tua nakoia Kristian ni kabane.
BUKIN TERA BWA E BUKAMARUAKI TE TOA AE TE RIAO?
3, 4. Tera te bwai are riki imwaini moani bukamaruan te Toa ae te Riao?
3 Iai mirion ma mirion aomata ni katobibia te aonnaba aika tiaki kaain te baronga ae Iuta ake a karako aia atatai ni kaineti ma bukini moani bukamaruan te Toa ae te Riao. A bae n tia ni wareka taekana ni bokin te Baibara ae Te Otinako, a ongo karakinana ke a nora te taamnei ae boto i aon te botaki anne.
4 Ngke a tautoronaki tibun Iteraera i Aikubita i nanon ririki aika bati, a a kanakoaki Mote ma tarina are Aaron iroun Iehova bwa a na butiia Barao bwa e na kainaomataia Ana aomata. E rawa aia uea kaain Aikubita are kainikatonga anne ni kainaomataia tibun Iteraera, ngaia are e a katuuaaeia Iehova n rekenikai aika kamamate nako aon te aba teuana imwin teuana. N tokina, e a kanakoa te katebwina n rekenikai te Atua ae tiringaia moan natiia kaain Aikubita, ike e a kairaki iai Barao bwa e nang kainaomataia.—Te Otinako 1:11; 3:9, 10; 5:1, 2; 11:1, 5.
5. Tera ae a riai ni karaoia tibun Iteraera ni kaineti ma katauraoaia bwa a aonga ni kainaomataaki? (Nora te taamnei ni moan te kaongara aei.)
5 Ma tera are a riai ni karaoia tibun Iteraera imwaini kainaomataakia? Te tai aei bon te bong ae boraoi iai aoan te ngaina ao te tairiki ni moan iteran te ririki n 1513 B.C.E, ae te namwakaina ae Abibi n te karenta n Ebera are e aranaki imwina bwa Nitian.a E taekinna te Atua bwa n Nitian 10 ao a riai tibun Iteraera ni moana aia katauraoi n tou mwini maneka tabeua imwain Nitian 14. E moanaki te bong anne ni bungintaai ibukina bwa e moanaki aia bong te baronga ae Ebera mani bungintaai nakoni bungintaai are imwina. A riai kaain auti nako n Nitian 14 ni kamatea te tiibu mwaane (ke te kooti) ao n anaa raraana teutana ni kanimmwa i aoni bouani mataroan te auti ake irarikina ao i aon te kai are i etana. (Te Otinako 12:3-7, 22, 23) A riai kaain te utu ni kana te tiibutetei ae umunaki ma te kariki ae akea te iiti iai ao baanikai tabeua. E na kabutaa te aba ana anera te Atua ao n tiringia natiia kaain Aikubita aika karimoa, ma a na kamanoaki tibun Iteraera ake a ongeaba ao ni kona ni kainaomataaki.—Te Otinako 12:8-13, 29-32.
6. Bukin tera bwa a teimatoa tibun Iteraera ni bukamarua te Toa ae te Riao ni katoa ririki?
6 Bon anne te bwai ae riki, ao a riai tibun Iteraera n ururinga kainaomataakia n ririki ake imwaia. E tuangia te Atua ni kangai: “Bon te kanuringa ibukimi te bong aei. Kam na kawakinna ba te toa i bukini Iawe. Bon te toa n aki toki: kam na karaoia i nanon rooro nako.” Imwini bukamaruan te Toa ae te Riao n Nitian 14 ao e taorimwiaki n te bukamaru ae itibong manna. Bongin raoi te Toa ae te Riao bon Nitian 14, ma e kona ni kaineti te ara ae te Toa ae te Riao ma boong ni bukamaru aika wanua akanne ni kabane. (Te Otinako 12:14-17, BK; Ruka 22:1; Ioane 18:28; 19:14) Te Toa ae te Riao bon teuana mai buakon tuua ni kaineti ma boong n tooa (ke “boong aika a kakauringaki,” The Bible in Living English) ake a aki toki ni bukamaruia ni katoa ririki te baronga ae Ebera.—2 Rongorongo 8:13.
7. Tera te bwai ae boou are e tuangia taan rimwina Iesu bwa a na kakaraoia?
7 Ngkai a mena te baronga ae Iuta i aan te Tua Rinanoni Mote, a kaai ni karaoa te Toa ae te Riao Iesu ma ana abotoro ni katoa ririki. (Mataio 26:17-19) N te kabanea n tai are a karaoa iai anne, e a karaoa te bwai ae boou Iesu ibukia taan rimwina are a riai n teimatoa ni kakaraoa Ana Katairiki te Uea ni kaota ririki. Ma te bong raa ae a riai ni kakaraoia iai?
TE BONG RAA AE KARAOAKI IAI ANA KATAIRIKI TE UEA?
8. Tera te titiraki are rio man iaiangoan te Toa ae te Riao ao Ana Katairiki te Uea?
8 E ngae ngke e karaoa Ana Katairiki te Uea Iesu imwin raoi te kabanea ni bong ae kakawaki are e karaoaki iai te Toa ae te Riao, ma e boni boraoi ma te bukamaru ae boou aei ae bongin te Toa ae te Riao. Ma e ngae n anne, ko bae n noria bwa e kona ni kaokoro teuana te bong ke a bati riki n aia Toa te baronga ae Iuta are e oti ni karenta tabeua ni boong aikai ma te bong are ti kakauringa iai mateni Kristo. E aera ngkai iai te kaokoro? E reke kaekaan te titiraki aei n ana tua te Atua nakoia tibun Iteraera ibukini moanakin te Toa ae te Riao. Imwin taekinan are “a na bane [n ikotaki] te botaki n Iteraera ni kamatea” te tiibutetei, e a kamataata Mote bwa n ningai n Nitian 14 are a riai ni karaoia iai.—Wareka Te Otinako 12:5, 6, BG.
9. Ni kaineti ma Te Otinako 12:6, n ningai are e riai ni kamateaki iai te tiibutetei ni bongin te Toa ae te Riao? (Nora riki te bwaoki ae “N ningai n te Bong anne?”)
9 E kabwarabwaraaki ni Baibara riki tabeua aika te Pentateuch ao te Haftorahs bwa e taekinaki n Te Otinako 12:6 ae e riai ni kamateaki te tiibutetei “i marenan tairiki aika uoua.” E kamanenaaki te kibuntaeka anne ni kibun naba taiani Baibara tabeua. Ake tabeua riki n ikotaki naba ma aia Baibara te baronga ae Iuta ae te Tanakh, e rairaki iai bwa “te airoo.” Ao tabeman a rairia bwa “tuai n rangi n roo,” “tain te airoo n te tairiki,” ke “ngke e nangi bung taai.” Ngaia are e riai ni kamateaki te tiibutetei imwini bungintaai ngkai e bon oota naba teutana ni moanakin Nitian 14.
10. N ningai are e kamateaki iai te tiibutetei n aron ae a taekinna tabeman, ao tera te titiraki ae rio man anne?
10 N taai riki ake imwina, a iangoia tabeman man te baronga ae Iuta bwa e bae ni kabaneaki te aoa ae bati ni kamateaia tiibutetei ni kabane ake a uotaki nakon te tembora. Ngaia are e mataata raoi ae taekinaki n Te Otinako 12:6 bwa e nanonaki iai tokin Nitian 14, ae i marenan te tai are e nang moanna ni bwaka taai (imwin tawanou) ao tokin te bong anne ni bungintaai. Ma ngkana anne ae nanonaki, n ningai are e riai ni kanaki iai te Toa ae te Riao? E korea ae kangai Professor Jonathan Klawans ae te tia rabakau ibukin aia Aaro kaain te baronga ae Iuta rimoa: “E moanaki te bong ae boou mani bungintaai ngaia are e karaoaki te angakarea n te ka-14 ni bong ma e moanaki raoi te Toa ae te Riao ao kanakina n te ka-15 ni bong, e ngae ngke a aki rangi ni katereaki raoi taekani boong aikai n te Otinako.” E koreia naba bwa n aia boki taian Raabi ao e aki kabwarabwaraaki iai aroni bukamaruan te Toa ae te Riao imwaini kamaunaan te Tembora n 70 C.E.
11. (a) Tera are e rinanona Iesu ni bongin te Toa ae te Riao n 33 C.E.? (b) E aera ngke e aranaki Nitian 15 n 33 C.E. bwa te Taabati ae “kakannato”? (Nora te kabwarabwara mai nano.)
11 Ngaia are iai bukina ae ti bon riai n titiraki ni kangai: Te bong raa ngkanne are e bukamaruaki iai kanakin te Toa ae te Riao n 33 C.E.? Ni koauana, n Nitian 13 ngke e a rangi ni kaan te tai “are e na kareanaki iai te man ibukin te toa ae te riao,” a tuangaki Betero ao Ioane iroun te Kristo ni kangai: “Naako katauraoa amwaraken te toa ae te riao bwa ti na kanna.” (Ruka 22:7, 8) ‘E a roko te tai’ ibukini karaoan te Toa ae te Riao n Nitian 14 imwini bungintaai ae bwakara raoi tairikin te Kaabong. E kana amwaraken te toa anne Iesu ma ana abotoro ao imwina e a moana karaoan Ana Katairiki te Uea. (Ruka 22:14, 15) N te tairiki anne ao e a katikaki ma ni kataaki. E tauraki Iesu ngke e a kaan tawanou n Nitian 14 ao e mate ni bwakantaain te bong anne. (Ioane 19:14) Ngaia are “e a . . . kareanaki Kristo bwa ara karea ibukin te toa ae te riao” n te bong naba are e kamateaki iai te tiibutetei ibukin te Toa ae te Riao. (1 I-Korinto 5:7; 11:23; Mataio 26:2) Ngke a nang roko n tokina aia bong Iutaia n te bong anne, e a taunaki Iesu imwain moanakin bongin Nitian 15.b—Nakoaia Ibonga 23:5-7; Ruka 23:54.
TE KANURINGA AE MANENA IBUKIMI
12, 13. A kanga ataein te baronga ae Iuta n irekereke riki ma bukamaruan te Toa ae te Riao?
12 Ti na okirikaki nakon te bwai are riki i Aikubita. E taekinna Mote bwa n taai aika a na roko ao a riai ana aomata te Atua ni kakaraoa te Toa ae te Riao, bwa te tua “n aki toki.” A bae n tabeki titiraki ataei nakoia aia karo aika boto i aoni manenan te bukamaru anne ni katoa ririki. (Wareka Te Otinako 12:24-27, BG; Te Tua-Kaua 6:20-23) Mangaia are bon iai manenan te Toa ae te Riao nakoia naba ataei bwa bon te “kanuringa.”—Te Otinako 12:14, BG.
13 A riai kaaro ni kamataatai raoi reirei aika kakawaki nakoia natiia ngkai e a tabe n rikirake te roro ae boou teuana imwin teuana. Teuana mai iai, e kona Iehova ni kamanoia taan taromauria. A reiakinna ataei bwa Iehova bon te Atua ae maiu are e tabeakinia ana aomata ao ni kamanoia. E kaota koauan aei n te tai are e kamanoia iai natiia tibun Iteraera aika karimoa “ngke E tiringia I-Aikubita.” E boni kamaiuia naati aika karimoa.
14. Tera te reirei man rongorongon te Toa ae te Riao ae a kona kaaro aika Kristian ni buokiia iai natiia?
14 A aki katoa ririki kaaro aika Kristian ni karakina rongorongon te Toa ae te Riao anne nakoia natiia mwaane ao aine. Ma e koaua bwa ko reireinia natim te reirei naba aei are e kamanoia ana aomata te Atua? Ko kaotia nakoia bwa ko kakoauaa raoi ae Iehova bon te tia Kamanoia ana aomata? (Taian Areru 27:11; Itaia 12:2) Ao ko karaoa anne tiaki n te aro ae akea iai kaotiotan te tangira ma ko karaoia n te aro ae kakukurei maroroakinana ma natim? Kakorakorako ni karina te aeka n reirei anne i nanoia am utu bwa e aonga n rikirake onimakinan te Atua irouia.
15, 16. Tera ae kona ni kateretereaki ibukin Iehova man rongorongon te Toa ae te Riao ao Otinakoia tibun Iteraera?
15 Bon tiaki tii ana konabwai Iehova ni kamanoia ana aomata ae ti kona n reiakinna man te Toa ae te Riao. E kainaomataia naba ngke e ‘kaotinakoia mai Aikubita.’ Iangoi bwaai ake a irekereke iai. A kairiraki n te boua ae te nang ao te ai. Imwina, a a noria bwa e bwenauaaki taari nakon oo aika raan aika uoua aika rietata. A nakonako rinukan tanon Taari ae Uraura. Ngke a a roko raoi n iteran taari are teuana, a a noria ana taanga ni buaka Aikubita n rabunaki n ranna. Imwin anne, a a kona tibun Iteraera ake a kamaiuaki n anenea aei: “N na anene nakon Iehova, . . . E tewea nako te aoti ma ane toka i aona nako nanon te nama. Boni korakorau ma au anene Iehova, Ao E riki ba au tia kamaiu.”—Te Otinako13:14, 21, 22; 15:1, 2, BG; Taian Areru 136:11-15.
16 Ngkana iai natimi, kam buokiia bwa a na onimakina Iehova bwa te tia Kamaiuia ana aomata? A kona n noria bwa kam onimakinna n ami taetaenikawai ao ami motinnano? Kam kona ni karinna n ami Taromauri n Utu baike kam wareki n Te Otinako mwakoro 12-15 ao ni katuruturua aron Iehova ni kamaiuia ana aomata. N taai riki tabeua, kam kona ni maroroakina aron Iehova ni kamaiuia ana aomata ngkana kam rinanoni Mwakuri 7:30-36 ke Taniera 3:16-18, 26-28. Eng, a riai ataei ma kaara n onimakina Iehova bwa bon te tia Kakamaiu tiaki tii ibukin taai aika nako. Ngkai e kamaiuia ana aomata n ana tai Mote, e na boni kamaiuira naba n taai aika imwaira.—Wareka 1 I-Tetaronike 1:9, 10.
TE BWAI AE TI RIAI N URURINGNGA
17, 18. Tera ae na rio n ara iango ngkana ti iaiangoa kabonganaan te raraa ni moani bukamaruan te Toa ae te Riao?
17 A aki kakauringa te Toa ae te Riao Kristian ni koaua. Te bong ae kakauringaki anne boni kanoan naba te Tua Rinanoni Mote ao ti aikoa mena i aana. (I-Rom. 10:4; I-Korote 2:13-16) N oneani mwin anne, e kakawaki iroura ngkai te botaki riki teuana ae kakauringaki ae maten Natin te Atua. E ngae n anne, iai bwaai tabeua ni kaineti ma bukamaruan te Toa ae te Riao are e karaoaki rimoa i aon Aikubita aika manena ibukira.
18 E tei raraan te tiibutetei are e kabiraki i aoni boua ao etan te mataroa bwa kawakinan te maiu. Ni boong aikai, ti aikoa angakarea aika maan nakon te Atua ni bongin te Toa ae te Riao ke boong riki tabeua. Ma iai te angakarea ae raoiroi riki are e kona ni kawakina te maiu n aki toki. E boni koreaki iroun te abotoro Bauro taekan “aia ekaretia te koraki ake taiani karimoa ake a koreaki araia i karawa.” E reke kawakinani maiuia Kristian aika kabiraki rinanon “te raraa are katimtimwaki” ae raraan Iesu. (I-Ebera 12:23, 24) E kona naba n reke irouia tiibu tabemwaang kantaningaan te maiu n aki toki i aon te aba man te raraa anne. A riai ni kakaururingia te karaunano aei: “Ibukin teuaei ao e a reke iroura te kainaomataaki n te kaboomwi rinanon raraana, eng, ae kabwaraan ara bure ni kaineti ma korakoran ana akoi te Atua ae rianako.”—I-Ebeto 1:7.
19. E na kanga te bwai are e karaoaki n te Toa ae te Riao ni kakorakoraa onimakinan te taetae ni burabeti n te Baibara?
19 Ngke e kamateaki te tiibutetei ibukini kanakin te Toa ae te Riao, a riai tibun Iteraera n aki otea riina teaina. (Te Otinako 12:46; Warekaia Iteraera 9:11, 12) Tera aron riin “ana Tiibutetei te Atua” are e anga maiuna bwa te kaboomwi? (Ioane 1:29) E tauraki ma kamwarua n iterana ake uoua. A tuanga Birato kaain te baronga ae Iuta bwa a riai n oteaki riia mwaane ake a tauraki akekei. Ni karaoan aei, e na baitii riki mateia ao a na aki katukaki i tinaniku i aon taiani kai ni bongin Nitian 15 ae te bongi n Taabati ae kakannato. A otei riini waeia kamwarua ake a tauraki ake uoman, “ma n rokoia iroun Iesu, ao ngke a noria bwa e a kamani mate, ao a aki otei waena.” (Ioane 19:31-34) Titeboo raoi te baene karaoaki anne ma te tiibutetei n te Toa ae te Riao, ngaia are e a riki te tiibutetei aei bwa “bannan” te baere e na karaoaki n Nitian 14 n 33 C.E. (I-Ebera 10:1) E a kakororaoaki n aei taeka aika n Taian Areru 34:20 ao e riai n rangi ni kakoauaaki iroura te taetae ni burabeti anne.
20. Tera te kaokoro ae kakawaki i marenan te Toa ae te Riao ma Ana Katairiki te Uea?
20 E ngae n anne, iai kaokoroni bukamaruan te Toa ae te Riao irouia kaain te baronga ae Iuta ma aroia taan rimwin Iesu ni bukamarua Ana Katairiki te Uea. A kana irikon te tiibutetei tibun Iteraera ma tiaki raraana i aon Aikubita. E kaokoro anne ma are e tua Iesu nakoia taan rimwina bwa a na karaoia. E taekinna bwa a riai ni katoonga te bwerena ao te wain ake a tei ibukin rabwatana ao raraana te koraki ake a na uea “n ana tautaeka n uea te Atua.” Ti na rinanon aei n te aro ae bwarabwara raoi riki n te kaongora ae imwina.—Mareko 14:22-25.
21. E aera ngkai bon te kakabwaia ataakin te Toa ae te Riao?
21 Bon akea te nanououa ibukin te Toa ae te Riao bwa te bong ae rangi ni kakawaki ni baike e karaoi te Atua nakoia tibun Iteraera ao ti karekei naba reireiara aika manena ngaira n tatabemanira nako. Ma ngkai e ‘riki bwa te kanuringa ibukia’ kaain te baronga ae Iuta ao tiaki Kristian, ti riai n ataa raoi anne ao ni mutiakin reireiara tabeua aika kakawaki ake a katauraoaki bwa kanoan ‘te Koroboki ae Tabu ni kabane ae kairaki koreaia iroun te Atua.’—2 Timoteo 3:16.
a E aranaki te moan namwakaina n aia karenta te baronga ae Ebera bwa Abibi, ma e a manga aranaki imwina riki bwa Nitian ngke a a oki tibun Iteraera man tautoronakia i Baburon. Ti na kabongana te ara ae Nitian n te kaongora aei.
b E moanaki Nitian 15 ni bungintaai, are nanona bwa ni katoa wikin te Taabati (ae tairikin te Kanimabong nakon tairikin te Kaonobong) n te ririki anne ao e boraoi ma moanibongin Te Toa ae te Bwerena ae Aki Karikaki ae bwakara te taabati n taai nako. Ngaia are ibukina bwa Taabati aika uoua aikai a bwakara te bong ae tii teuana n te ririki anne, e a aranaki te bong anne bwa te Taabati ae “kakannato.”—Wareka Ioane 19:31, 42.