Τι Είναι Αληθινή Μετάνοια;

1, 2. Πώς διέφεραν δύο βασιλιάδες, και ποια ερωτήματα θα εξετάσουμε;

ΑΣ ΡΙΞΟΥΜΕ μια προσεκτική ματιά σε δύο βασιλιάδες που έζησαν στους αρχαίους καιρούς. Ο ένας κυβέρνησε το δεκάφυλο βασίλειο του Ισραήλ και ο άλλος το δίφυλο βασίλειο του Ιούδα. Αν και έζησαν σε διαφορετικές εποχές, είχαν πολλά κοινά. Και οι δύο βασιλιάδες στασίασαν εναντίον του Ιεχωβά και διέφθειραν τον λαό του. Και οι δύο ήταν ένοχοι ειδωλολατρίας και φόνου. Ωστόσο, είχαν μια διαφορά. Ο ένας ακολούθησε κακή πορεία ως το τέλος της ζωής του, ενώ ο άλλος μετανόησε και συγχωρήθηκε για τις τρομερές του πράξεις. Ποιοι ήταν αυτοί;

² Ήταν ο Αχαάβ, βασιλιάς του Ισραήλ, και ο Μανασσής, βασιλιάς του Ιούδα. Οι διαφορές αυτών των δύο μάς διδάσκουν πολλά για ένα πολύ σημαντικό θέμα​—τη μετάνοια. (Πράξ. 17:30· Ρωμ. 3:23) Τι είναι μετάνοια, και πώς εκδηλώνεται; Χρειάζεται να το ξέρουμε επειδή θέλουμε να μας συγχωρεί ο Ιεχωβά όταν αμαρτάνουμε. Για να βρούμε τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, θα εξετάσουμε τη ζωή αυτών των δύο βασιλιάδων και θα δούμε τι μαθαίνουμε από το παράδειγμά τους. Έπειτα, θα δούμε τι δίδαξε ο Ιησούς σχετικά με τη μετάνοια.

ΤΙ ΜΑΘΑΙΝΟΥΜΕ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ ΑΧΑΑΒ

3. Τι είδους βασιλιάς ήταν ο Αχαάβ;

³ Ο Αχαάβ ήταν ο έβδομος βασιλιάς του δεκάφυλου βασιλείου του Ισραήλ. Παντρεύτηκε την Ιεζάβελ, κόρη του βασιλιά της Σιδώνας, μιας πλούσιας πόλης στα βόρεια. Αυτός ο γάμος ίσως έφερε πλούτο στη γη του Ισραήλ. Αλλά επίσης έβλαψε ακόμα περισσότερο τη σχέση του έθνους με τον Ιεχωβά. Η Ιεζάβελ λάτρευε τον Βάαλ και υποκίνησε τον Αχαάβ να προωθήσει αυτή την αηδιαστική θρησκεία, η οποία περιλάμβανε ιεροδουλία και θυσίες παιδιών. Κανένας προφήτης του Ιεχωβά δεν ήταν ασφαλής όσο είχε εξουσία η Ιεζάβελ, η οποία φρόντισε να θανατωθούν πολλοί από αυτούς. (1 Βασ. 18:13) Ο δε Αχαάβ «ήταν χειρότερος στα μάτια του Ιεχωβά από όλους τους προγενέστερούς του». (1 Βασ. 16:30) Ο Ιεχωβά δεν είχε άγνοια για τις πράξεις του Αχαάβ και της Ιεζάβελ. Ήταν πλήρως ενήμερος για όσα έκαναν. Εντούτοις, δείχνοντας έλεος, έστειλε τον προφήτη Ηλία να προειδοποιήσει τον λαό Του να αλλάξει πορεία προτού να είναι πολύ αργά. Αλλά ο Αχαάβ και η Ιεζάβελ αρνούνταν να ακούσουν.

4. Ποια καταδίκη απαγγέλθηκε στον Αχαάβ, και πώς αντέδρασε εκείνος;

⁴ Τελικά, η μακροθυμία του Ιεχωβά εξαντλήθηκε. Ο Ιεχωβά έστειλε τον Ηλία να μεταδώσει ένα άγγελμα καταδίκης στον Αχαάβ και στην Ιεζάβελ. Ολόκληρη η οικογενειακή τους γραμμή επρόκειτο να εξοντωθεί. Τα λόγια του Ηλία συγκλόνισαν τον Αχαάβ! Όλως παραδόξως, εκείνος ο αλαζόνας «ταπείνωσε τον εαυτό του».​—1 Βασ. 21:19-29.

5, 6. Τι δείχνει ότι ο Αχαάβ δεν είχε μετανοήσει αληθινά;

⁵ Αν και ο Αχαάβ ταπείνωσε τον εαυτό του σε εκείνη την περίπτωση, η μετέπειτα διαγωγή του έδειξε ότι δεν είχε μετανοήσει αληθινά. Δεν προσπάθησε να εξαλείψει τη λατρεία του Βάαλ από το βασίλειό του. Ούτε προώθησε τη λατρεία του Ιεχωβά. Ο Αχαάβ έδειξε και με άλλους τρόπους ότι δεν είχε μετανοήσει.

⁶ Αργότερα, όταν ο Αχαάβ προσκάλεσε τον καλό βασιλιά Ιωσαφάτ του Ιούδα να πολεμήσει μαζί του τους Συρίους, ο Ιωσαφάτ πρότεινε να συμβουλευτούν πρώτα έναν προφήτη του Ιεχωβά. Αρχικά, ο Αχαάβ απέρριψε αυτή την ιδέα, λέγοντας: «Υπάρχει άλλος ένας μέσω του οποίου μπορούμε να ρωτήσουμε τον Ιεχωβά· αλλά εγώ τον μισώ, γιατί δεν προφητεύει ποτέ καλά πράγματα για εμένα, μόνο άσχημα». Παρ’ όλα αυτά, συμβουλεύτηκαν τον προφήτη Μιχαΐα. Ασφαλώς, ο άνθρωπος του Θεού προείπε συμφορά για τον Αχαάβ! Αντί να ζητήσει μετανοημένος τη συγχώρηση του Ιεχωβά, ο πονηρός Αχαάβ έριξε τον προφήτη στη φυλακή. (1 Βασ. 22:7-9, 23, 27) Παρότι ο βασιλιάς κατάφερε να φυλακίσει τον προφήτη του Ιεχωβά, δεν μπορούσε να εμποδίσει την εκπλήρωση της προφητείας. Στη μάχη που ακολούθησε, ο Αχαάβ σκοτώθηκε.​—1 Βασ. 22:34-38.

7. Πώς χαρακτήρισε ο Ιεχωβά τον Αχαάβ μετά τον θάνατό του;

⁷ Μετά τον θάνατο του Αχαάβ, ο Ιεχωβά αποκάλυψε πώς έβλεπε εκείνον τον άνθρωπο. Όταν ο καλός βασιλιάς Ιωσαφάτ γύρισε πίσω ασφαλής, ο Ιεχωβά έστειλε τον προφήτη Ιηού να τον επιπλήξει για το ότι συμμάχησε με τον Αχαάβ. Ο προφήτης του Ιεχωβά είπε: «Είναι σωστό να βοηθάς τους πονηρούς και να αγαπάς εκείνους που μισούν τον Ιεχωβά;» (2 Χρον. 19:1, 2) Τώρα σκεφτείτε: Αν η μετάνοια του Αχαάβ ήταν γνήσια, σίγουρα ο προφήτης δεν θα τον χαρακτήριζε πονηρό άνθρωπο που μισούσε τον Ιεχωβά. Είναι σαφές ότι, αν και ο Αχαάβ είχε δείξει κάποια μεταμέλεια, ποτέ δεν μετανόησε πλήρως.

8. Τι μαθαίνουμε για τη μετάνοια από το παράδειγμα του Αχαάβ;

⁸ Τι μαθαίνουμε από το παράδειγμα του Αχαάβ; Όταν ο Αχαάβ άκουσε το άγγελμα του Ηλία για τη συμφορά που θα έβρισκε την οικογενειακή του γραμμή, αρχικά ταπείνωσε τον εαυτό του. Αυτή ήταν μια καλή αρχή. Αλλά οι μετέπειτα πράξεις του έδειξαν ότι δεν είχε μετανοήσει μέσα στην καρδιά του. Επομένως, η μετάνοια πρέπει να περιλαμβάνει περισσότερα από το να εκφράζει κάποιος προσωρινά τη λύπη του. Ας εξετάσουμε ένα άλλο παράδειγμα το οποίο θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε τι περιλαμβάνει η αληθινή μετάνοια.

ΤΙ ΜΑΘΑΙΝΟΥΜΕ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ ΜΑΝΑΣΣΗ

9. Τι είδους βασιλιάς ήταν ο Μανασσής;

⁹ Περίπου δύο αιώνες αργότερα, ο Μανασσής έγινε βασιλιάς του Ιούδα. Ίσως να ήταν χειρότερος και από τον Αχαάβ! Διαβάζουμε: «Έκανε σε μεγάλη κλίμακα το κακό στα μάτια του Ιεχωβά για να τον προσβάλει». (2 Χρον. 33:1-9) Ο Μανασσής έχτισε θυσιαστήρια για ειδωλολατρικούς θεούς, και μάλιστα τοποθέτησε μια γλυπτή εικόνα του ιερού στύλου​—πιθανότατα ένα σύμβολο της λατρείας του σεξ—​μέσα στον άγιο ναό του Ιεχωβά! Ασκούσε μαγεία, μαντεία και μαγγανεία. Επίσης, «έχυσε πάρα πολύ αθώο αίμα». Ανάμεσα στους φρικτούς του φόνους ήταν και το ότι «έκαψε τους ίδιους του τους γιους ως θυσία» σε ψεύτικους θεούς.​—2 Βασ. 21:6, 7, 10, 11, 16.

10. Πώς διαπαιδαγώγησε ο Ιεχωβά τον Μανασσή, και πώς ανταποκρίθηκε ο βασιλιάς;

¹⁰ Όπως ο Αχαάβ, έτσι και ο Μανασσής αγνοούσε πεισματικά τις προειδοποιήσεις που του έδινε ο Ιεχωβά μέσω των προφητών Του. Τελικά, «ο Ιεχωβά . . . έφερε εναντίον [του Ιούδα] τους αρχιστράτηγους του βασιλιά της Ασσυρίας, και αυτοί έπιασαν τον Μανασσή με άγκιστρα και τον έδεσαν με δύο χάλκινα δεσμά και τον πήραν στη Βαβυλώνα». Εκεί, φυλακισμένος σε ξένο τόπο, ο Μανασσής προφανώς κάθισε και σκέφτηκε σοβαρά. «Ταπείνωνε πολύ τον εαυτό του ενώπιον του Θεού των προπατόρων του». Αλλά δεν σταμάτησε εκεί. «Εκλιπαρούσε τον Ιεχωβά τον Θεό του για εύνοια». Μάλιστα, ο Μανασσής «προσευχόταν συνεχώς σε Εκείνον». Αυτός ο πονηρός άνθρωπος άλλαζε. Άρχισε να βλέπει τον Ιεχωβά ως «Θεό του» και προσευχόταν με επιμονή σε αυτόν.​—2 Χρον. 33:10-13.

11. Σύμφωνα με τα εδάφια 2 Χρονικών 33:15, 16, πώς έδειξε ο Μανασσής ότι είχε μετανοήσει αληθινά;

¹¹ Ο Ιεχωβά απάντησε στις προσευχές του Μανασσή. Είδε τις αλλαγές στην καρδιά εκείνου του ανθρώπου, τις οποίες φανέρωναν οι προσευχές του. Ο Ιεχωβά συγκινήθηκε από τις ικεσίες του Μανασσή και τον αποκατέστησε στον θρόνο. Ο Μανασσής αξιοποίησε πλήρως την ευκαιρία που του δόθηκε για να δείξει το βάθος της μετάνοιάς του. Έκανε αυτό που δεν είχε κάνει ποτέ ο Αχαάβ. Άλλαξε τη διαγωγή του. Πολέμησε δραστήρια την ψεύτικη λατρεία και προώθησε την αληθινή λατρεία. (Διαβάστε 2 Χρονικών 33:15, 16) Αυτό ασφαλώς απαιτούσε θάρρος και πίστη, διότι ο Μανασσής υπήρξε κακή επιρροή για την οικογένειά του, τους ευγενείς του και τον λαό του επί δεκαετίες. Αλλά τώρα, στα τελευταία του χρόνια, ο Μανασσής προσπάθησε να διορθώσει ως έναν βαθμό το κακό που είχε κάνει. Πιθανότατα, αποτέλεσε καλή επιρροή για τον μικρό εγγονό του, τον Ιωσία, ο οποίος αργότερα έγινε πολύ καλός βασιλιάς.​—2 Βασ. 22:1, 2.

12. Τι μαθαίνουμε για τη μετάνοια από το παράδειγμα του Μανασσή;

¹² Τι μαθαίνουμε από το παράδειγμα του Μανασσή; Εκείνος ταπείνωσε τον εαυτό του, αλλά δεν αρκέστηκε σε αυτό. Προσευχόταν, εκλιπαρώντας για έλεος, και άλλαξε την πορεία του. Προσπάθησε σκληρά να διορθώσει τη βλάβη που είχε προξενήσει και επιδίωκε να λατρεύει τον Ιεχωβά και να βοηθάει τους άλλους να κάνουν το ίδιο. Το παράδειγμα του Μανασσή δίνει ελπίδα ακόμα και στους χειρότερους αμαρτωλούς. Βλέπουμε δυναμικές αποδείξεις τού ότι ο Ιεχωβά Θεός είναι “αγαθός και πρόθυμος να συγχωρεί”. (Ψαλμ. 86:5) Η συγχώρηση είναι εφικτή​—για εκείνους που μετανοούν αληθινά.

13. Δείξτε με παράδειγμα ένα σημαντικό δίδαγμα για τη μετάνοια.

¹³ Ο Μανασσής δεν αρκέστηκε στο να λυπηθεί για τις αμαρτίες του. Αυτό μας δίνει ένα σημαντικό δίδαγμα για τη μετάνοια. Προσέξτε ένα παράδειγμα: Πηγαίνετε στον φούρνο και ζητάτε ένα κέικ. Αλλά αντί για κέικ, ο υπάλληλος σας δίνει ένα αβγό. Θα μείνετε ευχαριστημένοι; Όχι βέβαια! Θα άλλαζε τίποτα αν ο υπάλληλος σας εξηγούσε ότι το αβγό είναι βασικό συστατικό του κέικ; Και πάλι όχι! Παρόμοια, ο Ιεχωβά ζητάει από τον αμαρτωλό μετάνοια. Αν ο αμαρτωλός λυπάται για την αμαρτία του, αυτό είναι καλό. Αυτό το συναίσθημα είναι σημαντικό συστατικό της μετάνοιας, αλλά είναι μόνο ένα μέρος της. Τι άλλο χρειάζεται; Μαθαίνουμε πολλά από μια συγκινητική παραβολή που αφηγήθηκε ο Ιησούς.

ΠΩΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΕΤΑΙ Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΜΕΤΑΝΟΙΑ

14. Στην παραβολή του Ιησού, πώς έδειξε ο παραστρατημένος γιος τα πρώτα σημάδια μετάνοιας;

¹⁴ Ο Ιησούς είπε μια συγκινητική ιστορία σχετικά με έναν παραστρατημένο γιο, η οποία έχει καταγραφεί στα εδάφια Λουκάς 15:11-32. Ένας νεαρός στασίασε εναντίον του πατέρα του, έφυγε από το σπίτι και ταξίδεψε «σε μια μακρινή χώρα». Εκεί έζησε ανήθικη, άσωτη ζωή. Όταν όμως ήρθαν δύσκολοι καιροί, κάθισε και σκέφτηκε σοβαρά. Συνειδητοποίησε πόσο καλύτερη ήταν η ζωή του στο σπίτι του πατέρα του. Όπως το έθεσε ο Ιησούς, ο νεαρός «συνήλθε». Αποφάσισε να γυρίσει στο σπίτι του και να ζητήσει τη συγχώρηση του πατέρα του. Η στιγμή που ο γιος συνειδητοποίησε πόσο είχε ξεπέσει ήταν σημαντική. Αρκούσε όμως αυτό; Όχι. Έπρεπε να αναλάβει δράση!

15. Πώς εκδήλωσε τη μετάνοιά του ο χαμένος γιος της παραβολής του Ιησού;

¹⁵ Ο χαμένος γιος εκδήλωσε ειλικρινή μετάνοια για όσα είχε κάνει. Πήρε τον μακρύ δρόμο της επιστροφής. Έπειτα, όταν πλησίασε τον πατέρα του, είπε: «Αμάρτησα εναντίον του ουρανού και εναντίον σου. Δεν είμαι πια άξιος να αποκαλούμαι γιος σου». (Λουκ. 15:21) Η εγκάρδια ομολογία του νεαρού αποκάλυψε ότι ήθελε να αποκαταστήσει τη σχέση του με τον Ιεχωβά. Αναγνώρισε επίσης ότι οι πράξεις του είχαν πληγώσει τον πατέρα του. Και ήταν διατεθειμένος να εργαστεί σκληρά για να ανακτήσει την εύνοια του πατέρα του. Ήταν μάλιστα πρόθυμος να γίνει όπως ένας από τους μισθωτούς του πατέρα του! (Λουκ. 15:19) Αυτή η παραβολή δεν είναι απλώς μια συγκινητική ιστορία. Οι αρχές που διδάσκει πρέπει να ενδιαφέρουν τους πρεσβυτέρους όταν προσπαθούν να διακρίνουν αν ένας ομόπιστός τους έχει μετανοήσει για τη σοβαρή αδικοπραγία του.

16. Γιατί μπορεί να είναι δύσκολο για τους πρεσβυτέρους να διακρίνουν κατά πόσον έχει μετανοήσει κάποιος;

¹⁶ Δεν είναι εύκολο για τους πρεσβυτέρους να εξακριβώσουν αν κάποιος που έχει διαπράξει σοβαρή αμαρτία είναι τώρα αληθινά μετανοημένος. Γιατί; Οι πρεσβύτεροι δεν μπορούν να διαβάσουν καρδιές, οπότε πρέπει να βασίζονται σε εξωτερικές αποδείξεις τού ότι ο αδελφός τους έχει αλλάξει εντελώς στάση απέναντι στην αμαρτία του. Σε ορισμένες περιπτώσεις, κάποιος μπορεί να έχει αμαρτήσει τόσο κατάφωρα ώστε οι πρεσβύτεροι που συναντιούνται μαζί του ίσως να μην μπορούν να πειστούν ότι είναι γνήσια μετανοημένος.

17. (α) Ποιο παράδειγμα δείχνει ότι η έκφραση λύπης από μόνη της ίσως δεν αποτελεί επαρκή εκδήλωση ειλικρινούς μετάνοιας; (β) Σύμφωνα με το εδάφιο 2 Κορινθίους 7:11, τι αναμένεται από ένα αληθινά μετανοημένο άτομο;

¹⁷ Εξετάστε ένα παράδειγμα. Κάποιος αδελφός διαπράττει μοιχεία επί πολλά χρόνια. Αντί να ζητήσει βοήθεια, κρύβει την ανήθικη διαγωγή του από τη σύζυγό του, τους φίλους του και τους πρεσβυτέρους. Τελικά, τον ανακαλύπτουν. Όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις αποδείξεις, παραδέχεται τι έχει κάνει και μάλιστα φαίνεται να λυπάται πολύ. Είναι αυτό αρκετό; Οι πρεσβύτεροι που χειρίζονται μια τέτοια υπόθεση ασφαλώς χρειάζεται να δουν κάτι παραπάνω από λύπη. Δεν επρόκειτο για ένα στιγμιαίο περιστατικό κακής κρίσης αλλά για μια πονηρή πορεία που διήρκεσε χρόνια. Ο παραβάτης δεν ομολόγησε από μόνος του. Τον ανακάλυψαν. Επομένως, οι πρεσβύτεροι χρειάζεται να δουν αποδείξεις γνήσιων αλλαγών στη νοοτροπία, στα αισθήματα και στη διαγωγή του αμαρτωλού. (Διαβάστε 2 Κορινθίους 7:11) Ίσως χρειαστεί αρκετός χρόνος για να κάνει αυτός ο άνθρωπος τις αναγκαίες αλλαγές. Πιθανότατα θα τον απομακρύνουν από τη Χριστιανική εκκλησία για κάποιο χρονικό διάστημα.​—1 Κορ. 5:11-13· 6:9, 10.

18. Πώς μπορεί ένας αποκομμένος να δείξει γνήσια μετάνοια, και ποιο θα είναι το αποτέλεσμα;

¹⁸ Για να δείξει ότι είναι γνήσια μετανοημένος, ο αποκομμένος πρέπει να έρχεται στις συναθροίσεις τακτικά και να εφαρμόζει τις συμβουλές των πρεσβυτέρων όσον αφορά το να έχει καλό πρόγραμμα προσευχής και μελέτης. Πρέπει επίσης να αποφεύγει επιμελώς τις περιστάσεις που οδήγησαν στην αδικοπραγία του. Αν εργαστεί σκληρά για να αποκαταστήσει τη σχέση του με τον Ιεχωβά, μπορεί να είναι βέβαιος ότι ο Ιεχωβά θα τον συγχωρήσει πλήρως και ότι οι πρεσβύτεροι θα τον επανεντάξουν στην εκκλησία. Βέβαια, όταν οι πρεσβύτεροι συναντιούνται με ένα άτομο που έχει αδικοπραγήσει, αξιολογούν την κάθε περίπτωση λαβαίνοντας υπόψη τα μοναδικά χαρακτηριστικά της και αποφεύγουν να κρίνουν με σκληρότητα.

19. Τι περιλαμβάνει η αληθινή μετάνοια; (Ιεζεκιήλ 33:14-16)

¹⁹ Όπως μάθαμε, η αληθινή μετάνοια περιλαμβάνει κάτι παραπάνω από το να λέμε ότι λυπόμαστε που ακολουθήσαμε αμαρτωλή πορεία. Προϋποθέτει επίσης μια γνήσια αλλαγή στη διάνοια και στην καρδιά μας η οποία οδηγεί σε θετική δράση. Αυτό περιλαμβάνει το να εγκαταλείψουμε την εσφαλμένη πορεία και να μεταστραφούμε ώστε να περπατήσουμε ξανά στις οδούς του Ιεχωβά. (Διαβάστε Ιεζεκιήλ 33:14-16) Πρώτιστο μέλημα ενός αμαρτωλού πρέπει να είναι το να αποκαταστήσει τη σχέση του με τον Ιεχωβά.

ΚΑΛΟΥΜΕ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥΣ ΣΕ ΜΕΤΑΝΟΙΑ

20, 21. Πώς θα μπορούσαμε να βοηθήσουμε κάποιον που έχει πέσει σε σοβαρή αμαρτία;

²⁰ Ο Ιησούς συνόψισε ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της διακονίας του ως εξής: «Έχω έρθει να καλέσω . . . αμαρτωλούς σε μετάνοια». (Λουκ. 5:32) Αυτή πρέπει να είναι και η δική μας επιθυμία. Ας υποθέσουμε ότι μαθαίνουμε πως ένας στενός μας φίλος έχει διαπράξει σοβαρή αμαρτία. Τι πρέπει να κάνουμε;

²¹ Μόνο κακό θα κάνουμε στον φίλο μας αν προσπαθήσουμε να συγκαλύψουμε την αμαρτία του. Έτσι και αλλιώς, τέτοιες προσπάθειες δεν πετυχαίνουν ποτέ, επειδή ο Ιεχωβά βλέπει. (Παρ. 5:21, 22· 28:13) Μπορείτε να βοηθήσετε τον φίλο σας υπενθυμίζοντάς του ότι οι πρεσβύτεροι θέλουν να βοηθήσουν. Αν ο φίλος σας αρνείται να ομολογήσει στους πρεσβυτέρους, πρέπει να τους ενημερώσετε εσείς για το ζήτημα, δείχνοντας έτσι ότι θέλετε πραγματικά να τον βοηθήσετε. Διακυβεύεται η σχέση του με τον Ιεχωβά!

22. Τι θα εξετάσουμε στο επόμενο άρθρο;

²² Τι γίνεται όμως αν ένας αμαρτωλός έχει προχωρήσει τόσο βαθιά και τόσο πολύ καιρό σε μια πορεία αμαρτίας ώστε οι πρεσβύτεροι αποφασίζουν ότι πρέπει να αποκοπεί; Θα σήμαινε μήπως αυτό ότι του φέρθηκαν χωρίς έλεος; Στο επόμενο άρθρο, θα εξετάσουμε πιο διεξοδικά τον ελεήμονα τρόπο με τον οποίο διαπαιδαγωγεί ο Ιεχωβά τους αμαρτωλούς και θα δούμε πώς μπορούμε να τον μιμούμαστε.