PÜTCHI SÜNAINKA SÜTA TÜ REWIISÜTAKAT

¿Jameetche sukuwaʼipa tü Mmakat mapeena?

«Matüjüinsat ajaʼttaa tü mmakat, waya neʼe ajaʼttaka sünainjee.» (NÜNÜIKI SALOMÓN, SÜCHIKIJEE JUYAKA MIIT, SÜPÜLAPÜNAA WAKALIA)a

Saashin tia pütchikat, naata sukuwaʼipa wayuu suulia sukuwaʼipa tü Mmakat. Motsomüin neʼe eein wayuu, aluʼusaʼa tü Mmakat eesü shia süpüla kaʼikat süpüshuaʼa. Aʼwanajaapajaʼa maaʼulu tü Mmakat.

Süchikijee tü kasachiki Segunda Guerra Mundial münakat, aʼwanajaasü maʼin tü Mmakat, analeeitpa kemion maaʼulu suulia sümaiwa, eeitpa joo serulaat jee computador jekennuu. Wainma na washitkana maʼin. Jee müsia, wattaleeitpa saalii tü wayuukalüirua maaʼulu.

Naashin na ekirajaakana süchiirua sukuwaʼipa tü Mmakat, meʼitüinsat tü juyakat jee jaʼishaatashi maʼin chi Kaʼikai. Amojujaasü maʼin tü Mmakat sutuma nnojoluin anain sukuwaʼipa atumaa.

Süküjatüjülia tü Wiwüliakat numojujüinjatüin chi wayuukai tü Mmakat (Alateetkat Mapeena [Apocalipsis] 11:18, NM). ¿Shiimainchejeʼe sülatüin tia maaʼulu? ¿Ayateetchejeʼe amojujaain tü Mmakat? ¿Nnojoleetche kasakain shia mapa?

¿AJAʼTTEETCHEJEʼE TÜ MMAKAT?

¿Shiimainchejeʼe sajaʼtteerüin tü Mmakat? Naashin na ekirajaakana süchiirua sukuwaʼipa tü Mmakat, watta maʼin saalii tü kasa alatakat sutuma nnojoluin shiʼitüin juya jee sutuma jaʼin maʼin chi Kaʼikai. Matüjaaju aaʼu kaseerüin alatüin naashin jee wainmajüsü naaʼin saaʼu tü alateetkat sümüin tü Mmakat.

Shaʼwatshi wanee jeesü saaʼu tü yeelokot

Naashin na ekirajaakana süchiirua sukuwaʼipa tü Mmakat, eesü süpüla wüinjaain süpüshuaʼa tü yeelo eekat chaa Antártida occidental. Süka jamüin, jaʼishaatain maʼin chi Kaʼikai maaʼulu. Jamüsüjaʼa tia yeelokot, nnojotpuʼusü jaʼin sutuma nuwarala chi Kaʼikai, aluʼujasaʼa maaʼulu aʼwüinjaa aʼwüinjaa müsü neʼe shiʼipaʼaya. Sutuma tia, aseteerü tü palaakat jee wainmeena na ouktakana sutuma.

AYATÜSIA MOJUIN MAʼIN TÜ MMAKAT

Akumajünüsü maʼin sukuwaʼipa süpüla nnojoluinjatüin sumojujaain maʼin tü Mmakat. Jouluitpa aʼyatawaa napüleerua na wayuukana. Anainjatpajaʼa sukuwaʼipa natuma süpüla nnojoluinjatüin namojujüin tü Mmakat. ¿Anouktaasüche tü Mmakat sutuma tia?

Ajaʼlajaasü atumaa tü wunuʼuliakalüirua jee tü mürütkalüirua. Nnojotsü ooʼulaanüin shia suʼwainmalaain süchikuaʼa. ¿Eesüche süpüla sunoukteʼennüin tia? Naashin na jülüjakana aaʼin tü wunuʼuliakalüirua, nnojotsü natüjaain aaʼu jamüinjatüin sukuwaʼipa natuma tü Mmakat. Pansaasü tia namakat sümaa tü sümakat tü Wiwüliakat, tü makat mayaa: «Nnojoishi laülaain otta aluwataain chi wayuukai saaʼu nukuwaʼipa nümüiwaʼa» (Jeremías 10:23, NM).

Saashin tü Wiwüliakat, nnojotsü nuuʼulaainjatüin Maleiwa sumojujünüin tü Mmakat. Saashin Salmo 115:16, naapajala Maleiwa tü Mmakat «sümüin wayuu» maʼleekalia. Shiimainya tia, nüsülajala wamüin Maleiwa tü Mmakat (Santiago 1:17). Nunoukteʼereerü shia wapüleerua. ¿Jamüsü watüjaaka saaʼu tia? Anasü maʼin sukumajia nutuma.

¿KASEERÜ NAAINJAKA MALEIWA?

Saashin tü karalouktakat Génesis, aʼyataashi maʼin Maleiwa sünain akumajaa tü sukuwaʼipainjatkat tü Mmakat. Saashin, «maaʼinyatuuisü tü mmakat sümaa manouktuuyuliain sükuaippa. Siraasü tü mmakat sütüma wüin sümaa piyuushoʼuin» (Génesis 1:2). Nümakalaka Maleiwa: «Anakaja warattuuliraa sümüle» (Génesis 1:3). Warattuuisü joo tü mmapaʼakat nutuma chi Kaʼikai. Süchikijee tia, eeʼiyataa müsia tü Mmakat jee akatalaa müsia tü palaakat (Génesis 1:9, 10). «Ee müsia sainküin mmakat süpüshua wunuʼu wainma suluʼu naataʼawalin sükuaippa süchon je süʼü.» (Génesis 1:12.) Akumalaasü joo nutuma Maleiwa sukuwaʼipa tü kasa katüinjatkalü atuma soʼu wayuu, maʼaka saaʼin tü fotosíntesis münakat. ¿Jamüshi niʼyataaka maʼin Maleiwa süchiirua tia?

Anuu nünüiki Isaías, chi nünüikimaajachikai Maleiwa: «Anasü maʼin sukumajia tü mmakat nutuma [Maleiwa] chi Kakumalakai shia, nnojotsü nukumajaʼalüin neʼe shia süpaʼa mma, nukumajüin süpüla kepiainjatüin wayuu suluʼu» (Isaías 45:18, NM). Tü keeʼireekat naaʼin Maleiwa süpüleerua tü Mmakat shia kepiainjatüin wayuu suluʼu süpüla kaʼikat süpüshuaʼa.

Amojujünüsü maʼin tü Mmakat maaʼulu. Ayatayütpejeʼe keeʼireein naaʼin Maleiwa nunoukteʼerüin shia. Anuu nünüiki wanee wayuu ashajakai tü Wiwüliakat: «Naatajatü nukuwaʼipa Maleiwa nuulia wanee wayuu, matüjüinsai nia aküjaa alawaa, nnojotsü nuʼwanajaʼalaain neʼe nünüiki. Naaʼinrüinya tü nümakat» (Números 23:19, Dios habla hoy). Nnojoleerü nuuʼulaain Maleiwa sumojujünüin tü Mmakat; alüʼütsü sükalia süpüla najaʼttirüinjanain na amojujakana tü Mmakat (Alateetkat Mapeena 11:18, NM).

KEPIEENA WAYA WANEEPIA SAAʼU TÜ MMAKAT

Anuu nünüiki Jesukürisüto süchiki tü Mmakat: «Anataʼaleeshiijaʼa na anamiakana süka nayeenain aapünüin amüin tü mmakat» (Mateo 5:5, NM). Wanaa sümaa nüküjüin Jesuu tia pütchikat, nüküjaleʼeinya tü aainjünajatkat süpüla nnojoluinjatüin sumojujünüin tü Mmakat. Anuu tü nachuntajatkat na nikirajüinkana: «Taata Maleiwa [...]. Püntira tü puluwataayakat. Saainjüna tü keeʼireekat paaʼin yaa mmapaʼa maʼaka saainjünüin chaa iipünaa». Nunoukteʼereerü Maleiwa tü Mmakat sükajee tü Nuluwataayakat (Mateo 6:10, NM).

Wainmeerü tü kasa eeinjatkat saaʼu tü Mmakat sutuma Nuluwataaya Maleiwa. «Anuu, jeketüitpa tatüma kasa süpüshua», müshi chi Maleiwakai süchiki tia (Alateetkat Mapeena 21:5). ¿Nukumajüinjatche Maleiwa wanee mma jeketü? Nnojo. Nayainjana najaʼttiraka na sülaülakana mma, na amojujakana tü Mmakat jee na kasitkana tü kasa mojusü alatakat maaʼulu. Saashin tü Wiwüliakat, nayeena eeka suluʼu Nuluwataaya Maleiwa na wayuu oonookana sümaa nünüiki (Alateetkat Mapeena 21:1, NM).

Süpüla anainjatüin tü Mmakat, nunoukteʼerüinjatü Maleiwa tü kasa namojujakat na wayuukana. Müsü wanee pütchi suluʼu tü Wiwüliakat: «Paaʼinmajüin tü mmakat süpüla piʼitaainjatüin wainma kasa saaʼu jee süpüla anashaatain maʼin shia putuma». Paʼaraiiseerü tü Mmakat, wainmeerü eküülü, kouyaseena waya jee nnojoleechi jaʼin maʼin chi Kaʼikai. Talateerü maʼin waaʼin sutuma tü naapüinjatkat wamüin Maleiwa (Salmo 65:9-13, NM).

Anuu nünüiki Mohandas Gandhi naashin Pyarelal Nayyar, chi nüseküretaariosekai: «Wainma kasa eeka saaʼu tü mmakat süpüla wayuu maʼleekalia, nnojotpejeʼe wainmain shia napüla na washireekana». Aneerü maʼin tü jülüjakat saaʼin wayuu sutuma Nuluwataaya Maleiwa. Naashin Isaías, chi nünüikimaajachikai Maleiwa, nnojoleerü mojulaain wayuu jee naaʼinmajeerü tü Mmakat (Isaías 11:9). Maaʼulu yaa, wainma maʼin wayuu sainküinjee mmaka süpüshuaʼa ekirajaaka sünain tü nuluwataakalü anain Maleiwa, ekirajaashii naya süpüla alinjachin Maleiwa napüla, alinjatüin wayuu napüla, kojutüinjatüin namüin wanee kasa, naaʼinmajüinjatüin tü eekat saaʼu tü Mmakat jee kojutüinjachin namüin chi Kakumalakai tü Mmakat. Ekirajünüshii naya maaʼulu süpüla kepiaa suluʼu tü Mma jeketüinjatkat (Eclesiastés 12:13; Mateo 22:37-39; Colosas 3:15).

Shiaakua tü Mmakat — Nnojoleerü ajaʼttüin tü Mmakat süka anain maʼin sukumajia

Müsü Génesis süchiki tü kasa nukumajakat Maleiwa: «Nünanajakalaka joo chi Maleiwakai süpüshuaʼale tü nükumalakat sünain anashaatain maʼi shia niʼrüin» (Génesis 1:31). Nnojoleerü ajaʼttüin tü Mmakat süka anain maʼin sukumajia. Talatüsü waaʼin süka aneerüin shia nutuma Jeʼwaa, chi Kakumalakai shia. Naashin Jeʼwaa, «namüinjeerü tü mmakat na lotokana akuwaʼipa otta kepiainjana naya waneepia saaʼu» (Salmo 37:29, NM). Eeshi süpüla kepiain pia waneepia suluʼu tü Mma jeketüinjatkat pikirajaale süchiki nukuwaʼipa Maleiwa.

a Suluʼujeejatü Eclesiastés 1:4.

Amojujünüsü...

... tü atmósferakat. «Sutuma shikirajaanüin achiirua sukuwaʼipa tü mmapaʼakat, atüjaana aaʼu jaʼin maʼin wünaapünaapünaa sünain tü atmósferakat, jaʼin maʼin tü palaakat jee tü mmapaʼakat [...]. Soʼujee juyaka 1950, süsirü wayuu tia alatakat.» (Sociedad Meteorológica Americana, 2012)
... tü mmapaʼakat. «Ajaʼttinnüsü wunuʼulia, mürüʼlüirua jee wüchiirua. Nnojoluitpa anain tü Mmakat süpüla apünajaa, [...] ayuuliimaaitpa tü jouktaikat jee nnojoluitpa aʼitüin juya.» (Global Change and the Earth System)
... tü palaakat. «Wainma maʼin tü jime olojunakat, palitchon neʼe tü apütaakat, eesü eekai sajaʼttaleein jee eesü eekai shipijünüin suulia sajaʼlajaain.» (BBC, settienpüroʼu 2012)
... tü wunuʼuliakalüirua, wüchiikalüirua jee mürütkalüirua. «Naashin na ekirajaakana süchiirua sukuwaʼipa tü mmapaʼakat [...] [ajaʼtteerü wunuʼulia, wüchiirua jee tü jimekalüirua] sutuma wayuu.» (Suluʼujeejatü Internet science.nationalgeographic.com)

Tü biosfera münakat

¿Kasa wayuu tü biosfera münakat? Saashin tü NASA münakat, «shia tü Mmakat, tü palaakat jee chaa iipünaapünaa eere süwatüin wüchii». Arülachonsü shia sümaa sükooʼoyolüin tü Mmakat, müsü aka saaʼin süta kaliinashuku.

Tü biosfera münakat, shia tü Mmakat eere eein wayuu, tü palaakat eere eein jime jee chaa iipünaapünaa eere eein wüchii. Sünainjee tü mmakat otta tü palaakat katüsü soʼu wayuu, eesü wunuʼulia, mürüt jee jimeirua. Jamüsüjaʼa süpana tü wunuʼuliakat, sujuupatüin nuwarala chi Kaʼikai, tü wojuulakat, tü wüinkat sümaa tü mineral münakat süpüla jouktalinjatüin shia süchikuaʼa. Wasanalüinjatü jee süsanalüinjatü shia mürüt. Kachonsü joo tü wunuʼuliakat süpüla shiküinjatüin wayuu jee mürüt. Eewalaʼaya majüsü shia süchikuaʼa. Müsü sukuwaʼipa sutuma tü biosfera münakat süpüla katüinjatüin soʼu wayuu, eeinjatüin wunuʼulia, mürüʼlüirua jee wüchiirua.

Müsüjeseʼe müin tü Wiwüliakat nüchiki Maleiwa: «Nia kakumalaka tü mmakat sümaa anain maʼin sukumajia nutuma» (Jeremías 10:12, NM). Anuu nünüiki wanee süpüʼüya tü Wiwüliakat: «Anasü maʼin sukumajia tü Mmakat süpüla kepiainjatüin wayuu suluʼu».