Pansaasü tü sümakat tü Wiwüliakat

Pansaasü tü sümakat tü Wiwüliakat sümaa tü kasa nousütakalü anain na arqueologokana. Soʼu 2014, ojuʼitüsü wanee pütchi suluʼu tü rewiisütakat Biblical Archaeology Review, müsü mayaa: «Eeshii na wayuu aküjünakana anülia suluʼu tü Wiwülia ashajuushikat süka hebreo, ¿jeʼrashii na eejanakana namaiwa saashin tü arqueologiakat?». Anuu tü sümakat tia rewiisütakat: «Maʼaka 50 wayuu». Noʼutku na nnojoliikana aküjünüin achiki suluʼu tia rewiisütakat nia Tatenai. Wekirajaa sünain jaralin Tatenai saashin tü Wiwüliakat.

Aluwataapuʼushii na persakana saaʼu tü mmakat Jerusalén. Chajatü Jerusalén wopumüin saaʼujee tü süchikat Éufrates, ‹Waneemüin saʼata tü süchikat›, münüsü natuma na persakana. Süchikijee nashutüin na persakana saaʼu Babilonia, najütüin na judío chajanakana püreesain otta nooʼulaain nakumajüin süchikuaʼa tü aʼwaajüleekat Jeʼwaa chajatka Jerusalén (Esdras 1:1-4). Nnojoliipejeʼe nooʼulaweein naʼünüü na judíokana nakumajüin tü aʼwaajüleekat. Jee müsia, naküjüin neʼreenain wayumüin na judíokana namüin na persakana (Esdras 4:4-16). Soʼutpünaa nuluwataain Darío I (522-486 sü.w.), nia aluwataanaka Tatenai sünain asakiraa süchiirua tia. Niʼipajaipuʼushi nia Darío I. Saashin tü Wiwüliakat, niapuʼushi Tatenai «sülaülashikai tü mma chajatkat waneemüin saʼata tü süchikat» (Esdras 5:3-7).

Kojuyasü pootshi eeyütka maaʼulu eere süshajünüin nünülia Tatenai, eesüjaʼa saʼakajatüle shia tü sükorolokalüirua nüpüshi. Eesü wanee pootshi eere süshajünüin nünülia Tatenai otta nünülia wanee nüpüshi. Ashajünüsü süchiki wanee nneerü awalaajünajatka otta kasoʼulüinjatüin saapünüin. Piama shikii juya Darío I sünain aluwatawaa soʼu tia (502 sü.w.). Sünain tia aküjünüsü nünülia wanee wayuu koʼupalajachikai tü nneerü awalaajünajatkat; nipiuunase nia «Tattannu, chi sülaülashikai tü mma chajatkat waneemüin saʼata tü süchikat». Chia nia chi Tatenai achuntünakai anülia suluʼu tü karalouktakat Esdras.

¿Kasashi wayuu chi Tatenaikai? Sutuma miyoʼuin tü mma nuluwataakalü aaʼu Ciro chi Miyoʼushikai, wainmajüsü shiʼipapaʼa nutuma soʼu juyakat 535 süpülapünaa wakalia. «Babilonia otta waneemüin saʼata tü süchikat» müsü sünülia nutuma wanee shiʼipapaʼa. Shiasaʼa mapa, piama shiʼipapaʼa tia shiʼipakat mma, «Waneemüin saʼata tü süchikat» münüsü wanee. Tia, shia tü mmakat Celesiria, Fenicia, Samaria otta Judá. Eesüjaʼa chajatüle nipia chi sülaülajanashikai tia mmakat chaa Damasco. Aluwataashi Tatenai saaʼu tia mmakat soʼujee juyaka 520 sünainmüin 502 süpülapünaa wakalia.

Oʼunüshi Tatenai Jerusalénmüin süpüla nütüjaain saaʼu shiimainrejeʼe neʼreein wayumüin na judíokana. Nüküjaka Tatenai nümüin Darío nanüiki na judíokana süchiki saapünüin shikii namüin nutuma Ciro süpüla nakumajüin tü aʼwaajüleekat Jeʼwaa. Atüjaana aaʼu shiimain tü namakat na judíokana süka süshajuushin sünain wanee karaloukta chajatka nipialuʼu chi aluwataaikai (Esdras 5:6, 7, 11-13; 6:1-3). Aküjünüsü nümüin Tatenai nnojoluinjachin nikerotüin sünainpünaa tia, makaʼaya shia nutuma (Esdras 6:6, 7, 13).

Nnojoishi aashajaanüin maʼin achiki Tatenai, «chi sülaülashikai tü mma chajatkat waneemüin saʼata tü süchikat». Süküjapejeʼe tü Wiwüliakat tü nünüliakat otta shiaʼaya süküjaka kasain niʼyataain anain. Weʼrüin sünain sütüjaanüin aaʼu shiimain tü sümakat tü Wiwüliakat sutuma tü kasa nousütakat anain na arqueologokana.