¿MBAʼE PROVLÉMAPA OĨ RAʼE? Umi oskrivi vaʼekue la Biblia ha umi ojapóva kópia chugui ojepokuaa vaʼekue oipuru papíro ha pergamíno (2 Timoteo 4:13).a Ha ojepuru haguére koʼã materiál ikatu vaʼekue ojeperde pe mensáhe oĩva la Bíbliape. ¿Mbaʼérepa jaʼe upéva?

Pe papíro osoro, ojeʼo ha ojegasta rei. Mokõi karai ostudiáva umi ehípsio istória, hérava Richard Parkinson ha Stephen Quirke, heʼi voi peteĩ papíro kon el tiémpo ikatuha oñembyaipaite ha opyta ikusuguéntema térã yvytimbo rei. Heʼi avei hikuái: “Peteĩ rróllo oñeñongatúramo ikatu havẽmba ha itujupa, ha oñeñotỹramo ikatu hoʼupa umi animalʼi térã umi vícho, koʼýte umi kupiʼi”. Oĩ avei papíro ojetopa rire oñemoĩva hesakãitereihápe térã iñumedahápe, ha upévare pyaʼeve oñembyaipa.

Pe pergamíno oiko areve pe papírogui, péro oñembyaínte avei ojepuru vaíramo térã oñemoĩramo umi lugár hoʼysã térã hakuetereihápe, iñumedahápe térã hesakãitereihápe.b Ha umi vichoʼi ikatu avei okaru pe pergamínore. Upévare peteĩ lívro heʼi voi umi mbaʼe ojeskrivi vaʼekue yma apytépe saʼieterei oĩha opytáva koʼág̃a peve, enterove lénto oñehundipa (Everyday Writing in the Graeco-Roman East). Upéva oikórire la Bíbliare, nog̃uahẽmoʼãi kuri ñandéve pe mensáhe oĩva pype.

¿MBAʼÉREPA NOÑEHUNDÍRI LA BIBLIA? Pe léi hudía heʼi vaʼekue umi rréi ojapo vaʼerãha peteĩ kópia pe Léigui, haʼéva hína umi cinco lívro omoñepyrũva la Biblia (Deuteronomio 17:18). Hiʼarive, oĩ vaʼekue hénte ojededikáva voi ojapo hag̃ua kópia la Bíbliagui. Haʼekuéra ojapo hetaiterei manuskríto, upévare umi apóstol tiémpope oĩ vaʼekue manuskríto umi sinagogaháre Israélpe ha avei Macedóniape jepe, opytáva mombyry upégui (Lucas 4:16, 17; Hechos 17:11). ¿Mbaʼérepa koʼág̃a peve jareko unos kuánto manuskríto yma guare?

Peteĩ expérto hérava Philip Comfort ha ostudiáva pe Nuevo Testaméntore heʼi: “Umi hudío oñongatúmi harrón térã kambuchípe umi rróllo ojeskrivihápe Ñandejára Ñeʼẽ oiko areve hag̃ua”. Por lo vísto umi kristiáno osegi avei ojapo upéicha. Upévare, ojetopa heta manuskríto yma guare kambuchípe, koty saʼi hesakãhápe, kuévape ha umi lugár isekoitereihápe.

¿MBAʼÉPA OIKO UPE RIRE? Hetaiterei manuskríto pedasokue ojeskrivi haguépe la Biblia oĩ gueteri koʼag̃aite peve, umíva apytépe oĩ ojapómava mas de 2.000 áño ojeskrivi hague. Umi ótro lívro yma guare ndaupeichaiete, pórke umi manuskríto ojeskrivi hague ndahaʼéi la ymaiterei guaréva ha ndahetái voi ave oĩ.

¿MBAʼE PROVLÉMAPA OĨ RAʼE? Heta polítiko ha rrelihióso oñehaʼã vaʼekue ani hag̃ua pe mensáhe oĩva la Bíbliape og̃uahẽ umi héntepe. Oipuru hikuái ijautorida oproivi hag̃ua ojereko, oñeimprimi, ojekopia térã ojetradusi la Biblia. Jahechami mokõi ehémplo:

• Áño 167 a.C. rupi, pe rréi Antíoco Epífanes oovligase vaʼekue umi hudíope oike hag̃ua umi griégo rrelihiónpe, upévare omanda oñehundipa hag̃ua umi kópia oĩva umi Escrituras Hebréasgui, oñehenóiva avei Viejo Testamento. Pe istoriadór Heinrich Graetz omombeʼu umi funsionário “otopaháicha omondoropa ha ohapy hague umi rróllo ojeskrivihápe pe Léi. Ha oĩramo oleéva umi rróllo imbarete ha ipyʼaguapy hag̃ua, umi funsionário ojuka vaʼekue chupekuéra”.

• Ojapo 800 áñorupi, heta hénte ohóva tupaópe omboʼe vaʼekue umi mbaʼe oĩva la Bíbliape, omboʼe rangue pe rrelihión katólika heʼíva. Ha umi omoakãva pe rrelihión apytépe oĩ vaʼekue ipochýva upe haguére. Heʼi voi hikuái oimeraẽ orekóva umi lívro de la Biblia, ndahaʼéima guive umi sálmo idióma latínpe, ijereheha térã oñemoĩha pe iglésiare. Peteĩ rreunión kakuaa ojapóvape umi paʼi onohẽ voi hikuái peteĩ dekréto heʼíva oñenkarga vaʼerãha algúno kuimbaʼépe “oheka meme hag̃ua umi eréhepe. Okumpli porã vaʼerã hikuái upe tembiapo [...], ha oho vaʼerã umi óga ha koty oĩvape yvyguýpe ojekalkulahápe oĩne hag̃ua umi eréhe. [...] Pe óga ojetopahápe peteĩ eréhe oñehundiete vaʼerã”.

Umi ohundiséva la Biblia okonsegírire la oipotáva, pe mensáhe oĩva pype nog̃uahẽi vaʼerãmoʼã ñandéve.

¿MBAʼÉREPA NOÑEHUNDÍRI LA BIBLIA? Rréi Antíoco opersegi vaʼekue umi hudío oĩvape Israélpe, péro haʼekuéra orekóma vaʼekue kolónia hetave lugárpe. Oĩ voi expérto heʼíva Jesús tiémporõ g̃uarã, káda 100 hudío apytégui más de 60 oiko hague ótro lugárpe, ndahaʼéi Israélpe. Ha umi sinagogaháre haʼekuéra oñongatu vaʼekue kópia umi Eskritúragui. Kon el tiémpo koʼã kópia tuichaiterei ideprovécho vaʼekue umi héntepe, koʼýte umi kristiánope (Hechos 15:21).

Jahecha haguéicha, umi paʼi oproivi vaʼekue ojereko la Biblia, péro umi ohayhúva Ñandejára Ñeʼẽ pyʼaguasúpe osegi vaʼekue okopia ha otradusi la Biblia. Áño 1500 mboyve provávlemente oĩma vaʼekue la Biblia kompletoite térã peteĩ párte 33 idiómape, upéva oiko oñeinventa mboyve jepe pe imprénta imodérnova. Upe guive la Biblia oñeimprimi ha ojetradusíma arakaʼeve oikoʼỹ haguéicha.

¿MBAʼÉPA OIKO UPE RIRE? Oĩramo jepe heta rrelihióso ha rréi ipoderósova ohundise vaʼekue la Biblia, ndaipóri ótro lívro peichaite peve ojetradusíva ha oñemog̃uahẽva opárupi. Oĩ país oipurúva umi mbaʼe oĩva la Bíbliape onohẽ hag̃ua umi léi, ha heta hénte oñeʼẽ jave oipuru umi fráse oĩva pype. Avei hetaiterei hénte osegi umi konsého oĩva la Bíbliape odesidíta jave peteĩ mbaʼe.

¿MBAʼE PROVLÉMAPA OĨ RAʼE? La Biblia noñehundíri oĩramo jepe ojapose vaʼekue upéva ha ojeskrivíramo jepe umi materiál oñembyai reívape. Péro oĩ vaʼekue avei okambiaséva pe mensáhe oĩva la Bíbliape otradusi térã ojapórõ guare kópia chugui. Sapyʼánte okambiase la Biblia ojeadapta hag̃ua haʼekuéra opensa lájare, okambia rangue umi mbaʼe ogueroviáva oho hag̃ua la Biblia heʼívare. Jahechami mbohapy ehémplo:

• Lugár ojeadoraha Ñandejárape. Éntre áño 100 ha 400 a.C. rupi, umi oskrivi vaʼekue pe Pentateuco Samaritano omoĩ ko fráse Éxodo 20:17 opa rire: “... sérro Gerisínpe. Ha upépe remopuʼã vaʼerã peteĩ altár”. ¿Mbaʼérepa ojapo hikuái upéva? Umi samaritáno ningo omopuʼã vaʼekue peteĩ témplo sérro Gerisínpe, ha oipota vaʼekue Ñandejára Ñeʼẽ oapoja upéva.

• Pe trinida. Oñekompleta mboyve 300 áño ojeskrivipa hague la Biblia, peteĩ eskritór ogueroviáva Ñandejára, Itaʼýra ha pe espíritu sánto peteĩnteha, omoĩ 1 Juan 5:7-pe ko fráse: “... yvágape pe Túa, pe Taʼýra ha pe Espíritu Sánto: ha koʼã mbohapy peteĩnte”. Ko fráse ndaipóri vaʼekue la Bíbliape ojeskrivi ypýrõ guare. Peteĩ expérto ostudiáva la Bíbliare hérava Bruce Metzger heʼi: “Síglo seis guive [oñepyrũva áño 501-pe], heta hetave ojetopa ohóvo [ko fráse] umi manuskríto oĩva latín yma guarépe ha pe Vulgata [latínape]”.

• Ñandejára réra. Heta otradusíva la Biblia osegi peteĩ kostúmbre orekóva umi hudío ha oipeʼa chugui Ñandejára réra. Haʼekuéra omoĩ “Ñandejára”, “Señór” ha umícha, omoĩ rangue Ñandejára réra tee. Péro koʼã título ndojepurúi la Bíbliape oñeñeʼẽ hag̃ua ñande Apoharére añónte, síno avei oñeñeʼẽ hag̃ua kuimbaʼére, umi ñandejára guaʼúre ha pe Añáre jepe (Juan 10:34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:4).a

¿MBAʼÉREPA NOÑEHUNDÍRI LA BIBLIA? Primero, umi okopiáva la Biblia apytépe oĩramo jepe umi péicha péichante ojapo vaʼekue hembiapo térã oporombotavyséva voi, heta avei oĩ vaʼekue umi ikatupyrýva ha ojapo porãva hembiapo. Éntre áño 500 ha áño 1000, umi masoréta okopia vaʼekue pe Viejo Testamento, ha kon el tiémpo oñehenói upévape téxto masorético. Ojeʼe voi oipapámi hague hikuái umi palávra ha létra ani hag̃ua ojavy ni peteĩ hendápe. Ha haʼetéramo chupekuéra ojejavy hague pe kuatia okopiahágui, oanota hikuái upéva peteĩ kostádope. Umi masoréta odesidi nokambiamoʼãiha Ñandejára Ñeʼẽ ni michĩmi. Peteĩ profesór hérava Moshe Goshen-Gottstein oskrivi: “Chupekuéra g̃uarã peteĩ pekádo ivaietereíva oĩramo okambiáva a propósito” Ñandejára Ñeʼẽ.

Segundo, ojetopáma hetaiterei manuskríto yma guare, ha umíva rupive umi expérto ikatu otopa umi lugár ojejavy haguépe. Por ehémplo, umi paʼi heta tiémpore omboʼe la héntepe umi Biblia latínpe oĩha pe mensáhe orihinál oĩva Ñandejára Ñeʼẽme. Upeichahápe omoĩ hikuái 1 Juan 5:7-pe pe fráse oĩ vaíva ñamensionámava ko artíkulope. Pe traduksión Reina-Valérape jepe oñemoĩ vaʼekue avei ko fráse, ha ko traduksión oĩ hína umi ojepuruvéva apytépe españólpe. Péro, ¿mbaʼépa oiko raʼe ojetopa rire hetave manuskríto yma guare? Bruce Metzger oskrivi: “Pe fráse [oĩva 1 Juan 5:7-pe] ndaipóri ni peteĩva umi ótro manuskríto yma guarépe (siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe ha eslavo), pe latínpe añoite oĩ”. Péicha rupi pe fráse oĩ vaíva ndaiporivéima umi versión ipyahuvévape pe Reina-Valérape ha hetave traduksiónpe.

¿Ohechaukápa umi manuskríto ymave guare pe mensáhe oĩva la Bíbliape noñekambiái hague? Áño 1947-pe ojetopa kuri heta rróllo mar Muerto ypýpe, ha hasypeve umi expérto ikatu vaʼekue okompara pe téxto evréo masorético umi rróllo ojeskrivi vaʼekuéndi mas de 1.000 áño upe mboyve. Oĩ peteĩ grúpo ojededikáva oinvestiga hag̃ua umi mbaʼe oĩ vaʼekue umíva umi rróllope, ha peteĩ karai pe grupopegua heʼi peteĩ rróllo umívagui “ohechauka porãitereiha pe téxto bíblico noñekambiái hague. Mas de 1.000 áño aja umi hudío okopia vaʼekue [umi manuskríto oĩháme pe téxto bíblico], ha haʼekuéra ojapo porãiterei vaʼekue hembiapo”.

Irlándape oĩ peteĩ vivliotéka hérava Chester Beatty oĩháme heta papíro yma guare. Koʼãvape ojekopia vaʼekue haimete káda uno umi lívro oĩva umi Escrituras Griegas Cristiánaspe, oñehenóiva avei Nuevo Testamento. Oĩ voi papíro ojeskrivi vaʼekue 100 áñorupinte oñekompleta rire la Biblia. Ha peteĩ lívro heʼi umi papíro oipytyvõitereiha umi expértope ontende porãve hag̃ua heta detálle umi téxto orihinálgui, péro heʼi avei “ojehecharamoha mbaʼéichapa [koʼã papíro] ohechauka pe téxto bíblico añetehápe noñekambiái hague” (The Anchor Bible Dictionary).

¿MBAʼÉPA OIKO UPE RIRE? Oĩ hetaiterei manuskríto yma guare ojekopia haguépe la Biblia, ha ndahaʼéi upe haguére oñekambiáva pe mensáhe oĩva pype, síno umíva oipytyvõ ojekuaa hag̃ua mbaʼépa añetehápe oĩ vaʼekue umi téxto orihinálpe. Peteĩ karai hérava Frederic Kenyon, oñeʼẽvo pe Nuevo Testaméntore, heʼi ndaiporiha ótro lívro yma guare peichaite peve ojekopiáva, ha oĩva koʼág̃a peve umi kópia ymave guare. Ko karai heʼi voi “oimeraẽ expérto noñemohatãiva haʼe opensávape nonegamoʼãiha pe téxto jarekóva koʼág̃a noñekambiái hague”. Ótro expérto hérava William Henry Green oñeʼẽ pe Viejo Testaméntore ha heʼi og̃uahẽha ñandéve oñekambiaʼỹre mbaʼeve, haʼe heʼi voi ndajajavymoʼãiha jaʼéramo ni peteĩ lívro yma guare ndohupytyiha upévape pe Viejo Testaméntope.