Ang Utok—“Maayo Pa sa Kompyuter”

ANG isa pa ka dalayawon nga organo amo ang utok sang tawo. Ini, upod ang nabilin nga bahin sang sistema sang nerbios, masami nga ginapaanggid sa hinimo sang tawo nga mga kompyuter. Sa pagkamatuod, ang mga kompyuter ginhimo sang mga tawo kag nagapanghikot suno sa tikang-sa-tikang nga mga instruksion nga ginhanda sang tawo nga mga programmer. Apang, madamo nga tawo ang nagapati nga wala sing intelihensya nga naghimo sa “mga koneksion” kag “programa” sa utok sang tawo.

Bisan pa madasig kaayo, isa-isa lamang ka impormasyon ang masarangan sang kompyuter, samtang ang sistema sang nerbios sang tawo nagaproseso sing minilyonmilyon ka impormasyon sing dungan. Halimbawa, samtang nagalakatlakat ka sa tigpamulak sarang mo matan-aw ang matahom nga danyag, mapamatian ang ambahanon sang mga pispis, kag mapanimahuan ang mga bulak. Ini tanan nga makalilipay nga igbalatyag ginapaliton sa imo utok sing dungan. Sa amo man nga tion, madamo nga impormasyon ang nagasulod gikan sa mga sense receptor sa imo mga tiil, nga nagapahibalo sa imo utok sang posisyon sa kada tion sang tagsa ka batiis kag sang kahimtangan sang tagsa ka maskulo. Ang mga sablag sa alagyan mamulalungan sang imo mga mata. Pasad sa sining tanan nga impormasyon, ang imo utok nagapasalig sa imo nga ang tagsa ka tikang husto.

Samtang ang naubos nga mga rehiyon sang imo utok amo ang nagakontrol sa pitik sang imo tagipusuon, pagginhawa, kag iban pa importante nga mga hilikuton. Apang kapin pa ang masarangan sang imo utok. Samtang nagalakat ka, mahimo ka makaamba, makahambal, makapaanggid sang karon nga mga danyag sa nagligad nga mga danyag, ukon makahimo sing mga plano para sa palaabuton.

“Ang utok,” hinakop sang The Body Book, “maayo pa sa kompyuter. Wala sing kompyuter ang makapamat-od nga natak-an na ini ukon ginauyangan sini ang iya mga kinaadman kag dapat bag-uhon ang iya pagkabuhi. Indi maislan sa hinali sang kompyuter ang iya programa; antes ini magkadto sa bag-o nga direksion, dapat liwaton sang isa ka tawo ang programa sini. . . . Ang kompyuter indi makarelaks, ukon makadalamguhanon, ukon makakadlaw. Indi ini mainspirar ukon mangin matugahon. Indi ini makaeksperiensia sing pangalibutan ukon makahangop sing kahulugan. Indi ini makahigugma.”

Ang Labing Makatilingala nga Utok sa Tanan

Ang mga sapat subong sang mga elepante kag sang dalagku nga mga tinuga sa dagat may mga utok nga mas daku sa utok sang tawo, apang sa pagproporsion sa kadakuon sang lawas, ang utok sang tawo amo ang pinakadaku. “Ang gorilya,” paathag ni Richard Thompson sa libro nga The Brain, “mas daku sa tawo apang ang utok sini ikap-at lamang nga bahin san kadakuon sang utok sang tawo.”

Ang kadamuon sang nanuhaytuhay nga mga alagyan sa ulot sang mga neuron (mga selula sang nerbios) sa utok sang tawo madamo gid. Amo sini bangod ang mga neuron madamo sing mga koneksion; ang isa ka neuron mahimo nga makakonektar sa kapin sa isa ka gatos ka libo ka iban pa nga neuron. “Ang kadamuon sang posible nga mga koneksion sa sulod sang aton modernong utok daw wala sing katapusan,” siling ni Anthony Smith sa iya libro nga The Mind. Mas daku ini “sa kabilugan nga kadamon sang atomiko nga mga partikulo nga nagahuman sa nakilal-an nga uniberso,” siling sang neurosientipiko nga si Thompson.

Apang may lain pa nga kapin ka talalupangdon. Amo ini ang paagi nga ining malapad nga network sang mga neuron ginkonektar nga nagabulig sa mga tawo sa paghunahuna, sa paghambal, sa pagpamati, sa pagbasa, kag sa pagsulat. Kag ining mga butang sarang mahimo sa duha ukon kapin ka pamulong. “Ang hambal amo ang daku nga kinatuhayan sa ulot sang mga tawo kag mga sapat,” siling ni Karl Sabbagh sa iya libro nga The Living Body. Ang pagkomunikar sang mga sapat simple lamang kon ipaangid. Ang kinatuhayan, baton sang ebolusyonista nga si Sabbagh, “indi lamang ang diutay nga pag-uswag sa mga ikasarang sang iban nga mga sapat sa paghimo sing gahod—amo ini ang sadsaran nga kinaiya nga nagahimo sa mga tawo nga tawo, kag ginapakita ini sa daku nga pagkatuhay sa pagkahuman sang utok.”

Ang dalayawon nga pagkahuman sang utok sang tawo nagpahulag sa madamo nga gamiton ang potensial sini paagi sa pagkalantip sa pila ka trabaho, pagtuon sa pagtokar sing instrumento sa musika, pagtuon sing iban nga hambal, ukon pagpauswag sang bisan anong mga kinaadman nga magadugang sing kalipay sa kabuhi. “Kon magtuon ka sing bag-o nga kalantip,” sulat nanday Dr. R. kag Dr. B. Bruun sa ila libro nga The Human Body, “ginahanas mo ang imo mga neuron sa pagkonektar sa bag-o nga paagi. . . . Sa dugang nga paggamit mo sa imo utok, dugang pa nga mangin episyente ini.”

Ginhimo ni Sin-o?

Natabuan lamang bala ang butang nga organisado gid kag mahim-ong kaangay sang kamot, mata, kag utok? Kon ang tawo ginapadunggan sa pag-imbento sing mga kasangkapan, mga kompyuter, kag potograpiko nga pilm, sa pagkamatuod ang isa dapat padunggan sa paghimo sing kapin ka sangkol nga kamot, mata, kag utok. “O Jehova,” siling sang salmista sa Biblia, “dayawon ko ikaw kay ginhimo mo ako sing makahalangawa kag makatilingala. Makatilingala ang imo mga binuhatan, subong nahibaluan gid sang akon kalag.”—Salmo 139:1, 14.

Madamo sing dalayawon nga mga buhat sang tawhanon nga lawas ang nagakatabo nga wala naton ginapanikasugan. Ipaathag sang palaabuton nga mga guwa sining magasin ang pila sining makatilingala nga mga mekanismo, kag subong man kon bala ang pagtigulang, balatian, kag kamatayon sarang madaug, agod nga maagom naton ang kabuhi sing dayon!

[Kahon sa pahina 10]

Ang Imo Makatilingala nga mga Neuron

Ang neuron isa ka selula sang nerbios lakip ang tanan nga proseso sini. Ang imo sistema sang nerbios nagaunod sing madamo nga sahi sang neuron, nga mga 500 bilyones sa kabilugan. Ang iban nga sense receptor nga nagapadala sing impormasyon gikan sa nanuhaytuhay nga mga bahin sang lawas padulong sa imo utok. Ang mga neuron sa mataas nga rehiyon sang imo utok nagapanghikot kaangay sang video recorder. Permanente nga makatago sila sing impormasyon nga nagagikan sa imo mga mata kag mga dulunggan. Pagligad sang mga tinuig sarang mo “mapatokar liwat” ining mga talan-awon kag mga tunog, upod ang mga panghunahuna kag iban pa nga igbalatyag nga indi marekord sang bisan anong makina nga nahimo sang tawo.

Ang memorya sang tawo isa gihapon ka misteryo. May kaangtanan ini sa pagkonektar sang mga neuron. “Ang kinaandan nga selula sang utok,” paathag ni Karl Sabbagh sa iya libro nga The Living Body, “nagakonektar sa mga 60,000 pa; sa pagkamatuod ang iban nga mga selula nagakonektar tubtob sa dos sientos singkwenta mil pa. . . . Ang utok sang tawo may ikasarang sa pag-unod sing dimagkubos 1000 ka beses nga impormasyon sa mga banas nga nagakonektar sa mga selula sang nerbios sini subong sang ginaunod sang pinakadaku nga insiklopedia—ibutang ta 20 ukon 30 ka dalagku nga mga tomo.”

Apang paano ang isa ka neuron nagapaliton sing impormasyon padulong sa isa ka neuron? Ang mga sapat nga may simple nga sistema sang nerbios madamo sing mga selula sang nerbios nga naangot sa isa kag isa. Sa sina nga kaso, ang koryente nga epekto nagatabok sa taytay gikan sa isa ka neuron padulong sa masunod. Ang talabukan ginatawang nga elekrrikal nga synapse ukon talabuan. Madasig ini kag simple.

Bisan pa daw makatilingala, ang kalabanan nga neuron sa lawas sang tawo nagapaliton sing mga mensahe paagi sa kemikal nga talabuan. Ang mas mahinay, kag masibod nga metodo sarang mailustrar paagi sa isa ka tren nga nakalambot sa suba nga wala sing taytay kag dapat pa isakay sa sakayan agod makatabok. Kon ang koryente makalab-ot sa kemikal nga talabuan, magadulog ini bangod may kal-ang nga nagapain sa duha ka neuron. Diri sini nga ang sinyas “ginasakay sa sakayan” patabok paagi sa pagsaylo sang mga kemikal. Ngaa masibod ining elektro-kemikal nga metodo sang pagpaliton sang puwersa sang nerbios?

Madamo nga bentaha ang nakita sang mga sientipiko sa kemikal nga talabuan. Ginapasalig sini nga ang mga mensahe nagaagi sa isa ka dalan. Subong man, ginalaragway ini subong plastik bangod ang pagpanghikot ukon pagkahuman sini madali nga magbalhin. Sa sini nga bahin ang mga sinyas mahimo bag-uhon. Sa paggamit sini, ang iban nga kemikal nga mga talabuan nagalig-on samtang ang iban nagakadula bangod wala ginagamit. “Ang pagtuon kag ang memorya indi mapauswag sa isa ka sistema sang nerbios nga may yara lamang sing elektrikal nga talabuan,” siling ni Richard Thompson sa iya libro nga The Brain.

Ang manunulat sa siensya nga si Smith nagapaathag sa iya libro nga The Mind: “Ang mga neuron wala lamang nagaigrab kag wala nagaigrab . . . dapat sila may ikasarang sa pagpaliton sing kapin ka malalangon nga impormasyon sang sa huo ukon indi. Indi sila subong sang martilyo lamang nga nagapulpog sa masunod nga lansang, sing kapin kasunson ukon indi. Sa pagkompleto sining pagpaanggid, sila amo ang kabilugan nga gamit sang panday, lakip ang destornillador, plays, kimpit, malyete—kag mga martilyo. . . . Ang tagsa ka puwersa sang neuron ginapaliton sa dalanon, kag indi sa iban nga paagi kundi sa mga talabuan.”

Ang kemikal nga talabuan may dugang pa nga bentaha. Mas diutay nga espasyo ang kinahanglan sini sang sa elektrikal nga talabuan, nga nagapaathag kon ngaa ang utok sang tawo kadamo sing mga talabuan. Ang magasin nga Science naghatag sing numero nga 100,000,000,000,000—katumbas sa kadamuon sang mga bituon sa ginatos ka Milky Way nga galaksiya. “Kita amo kita,” dugang sang nerosientipiko nga si Thompson, “bangod ang aton mga utok kemikal nga mga makina sa baylo nga elektrikal nga mga makina.”

[Kahon sa pahina 12]

Kon Ngaa Nagakinahanglan ang Imo Utok sing Madamo nga Dugo

Antes ka maglumpat sa swimming pool, mahimo nga isawsaw mo anay ang imo mga tiil sa tubig. Kon matugnaw ang tubig, ang diutay nga receptor sa katugnaw sa imo panit maabtik nga magasabat. Sa wala pa ang isa ka segundo, ginarehistro sang imo utok ang temperatura. Ang receptor sa kahapdi makapaliton sing impormasyon sing mas madasig. Ang iban nga nerbios makalab-ot sa kadasigon nga 360 kilometros kada oras—kaanggid sa pagdalagan sa kalabaon sang latagon sang football sa isa ka segundo.

Apang, paano ginahimo sang utok ang kabaskugon sang igbalatyag? Ang isa ka paagi amo ang pagkasunson sang pag-igrab sang isa ka neuron; ang iban nga neuron nagaigrab sing isa ka libo ka beses ukon kapin sa isa ka segundo. Ang masako nga pagpanghikot sa tunga sang mga neuron sa utok mangin imposible kon indi bangod sa pagpanghikot sang mga bomba kag powerhouse.

Sa tagsa ka tion nga ang neuron mag-igrab, ang mga atomo nga may koryente nagailig sa selula. Kon ining mga sodium ion, subong amo ang pagtawag sa ila, tugutan sa pagtipon, ang neuron amat-amat nga madulaan sing ikasaran sa pag-igrab. Paano ginalubad ang problema? “Ang tagsa ka neuron,” paathag sang manunulat sa siensya nga si Anthony Smith sa iya libro nga The Mind, “nagaunod sing mga isa ka milyon ka bomba—ang tagsatagsa isa ka diutay nga bukolbukol sa membrane sang selula—kag ang tagsa ka bomba makakambio sing 200 ka sodium ion sa 130 ka potassium ion kada segundo.” Bisan kon magpahuway ang mga neuron, ang mga bomba nagapadayon sa pagpanghikot. Ngaa? Agod balusan ang epekto sang mga sodium ion nga nagasulod sa selula kag sang mga potassium ion nga nagaguwa.

Ang pagpanghikot sang mga bomba nagakinahanglan sing padayon nga suplay sing enerhiya. Ang enerhiya nagagikan sa diutay nga mitochondria, ukon “powerhouse,” nga nagalapta sa sulod sang tagsa ka selula. Agod makapatubas sing enerhiya, ang tagsa ka powerhouse nagakinahanglan sing oksiheno kag glucose nga ginasuplay sang dugo. Indi katingalahan nga ang imo utok nagakinahanglan sing madamo nga dugo. “Bisan pa nga 2 porsiento lamang ini sang bug-os nga kabug-aton sang lawas,” paathag ni Richard Thompson sa iya libro nga The Brain, “nagabaton [ini] sing 16 porsiento sang dugo nga suplay . . . Napulo ka beses ang kalabawon sang dugo nga ginabaton sang mga tisyo sang utok sang sa tisyo sang maskulo.”

Sa masunod nga tion nga mabatyagan mo ang temperatura sang tubig, pasalamati ang trilyontrilyon sang mga bomba kag mga powerhouse sa imo utok. Kag dumduma nga ining tanan nga hilikuton posible bangod sa oksiheno kag glucose nga ginasaylo sang imo dugo.

[Piktyur sa pahina 9]

Ang utok sang tawo nagaproseso sing minilyonmilyon ka impormasyon sing dungan. Sa imo paghulag, ang mga sense receptor sa imo butkon nagapahibalo sa imo utok sang posisyon sang imo butkon sa kada tion kag sang kahimtangan sang tagsa ka maskulo

[Piktyur sa pahina 11]

Ang utok mas masibod kag sangkol sang sa kompyuter