Nagadamo ang mga “Refugee”

ANG kalabanan nga maragtas sang tawo ginmusingan sang mga inaway, mga tiggulutom, kag paghingabot. Subong resulta, may mga tawo pirme nga nagakinahanglan sing dalangpan. Suno sa maragtas, ang mga pungsod kag katawhan naghatag sing dalangpan sa mga nagakinahanglan sini.

Ang kasuguan para sa dalangpan ginpadunggan sang dumaan nga mga Aztec, mga Asirianhon, mga Griego, mga Hebreo, mga Muslim, kag sang iban pa. Si Plato, ang Griegong pilosopo, nagsulat sang nagligad nga kapin sa 23 ka siglo: “Ang dumuluong, nga nabulag sa iya mga kasimanwa kag sa iya pamilya, dapat pakitaan sang mga tawo kag sang mga dios sing mas daku nga gugma. Gani dapat halungan gid nga wala sing sayop nga mahimo batok sa mga dumuluong.”

Sa sulod sang ika-20 nga siglo, ang kadamuon sang mga refu­gee nagtimbuok. Sa panikasog nga atipanon ang 1.5 milyones nga refu­gee nga resulta sang Inaway Kalibutanon II, ang Uni­ted Na­tions High Com­mis­sioner for Refu­gees (UNHCR) gintukod sang 1951. Ginplano ini nga magdugay sing tatlo ka tuig, bangod sang ideya nga ang mga refu­gee batunon sa indi madugay sang mga katilingban nga ila gindangpan. Pagkatapos sadto, gindumdom, nga ang organisasyon isira na.

Apang, sa pagligad sang mga dekada, ang kadamuon sang mga refu­gee walay untat nga nagdamo. Pag-abot sang 1975 ang ila kadamuon nangin 2.4 milyones. Sang 1985 ang kadamuon nila 10.5 milyones. Sang 1995 ang kadamuon sang mga tawo nga nagabaton sing proteksion kag bulig gikan sa UNHCR nagtimbuok sa 27.4 milyones!

Naglaum ang madamo nga ang dag-on pagkatapos sang Cold War magabukas sang dalanon agod malubad ang bug-os globo nga problema tuhoy sa mga refu­gee; apang wala ini matabo. Sa baylo, wala maghisantuanay ang mga pungsod tuhoy sa maragtas ukon tribo, sa amo natabo ang inaway. Samtang nagalapuyot ang mga inaway, nagpinalagyo ang mga tawo, kay nahibaluan nila nga ang ila gobierno indi makahatag ukon indi magahatag sa ila sing proteksion. Sang 1991, halimbawa, halos duha ka milyon ka Iraqi ang nagpanong sa kaiping nga mga pungsod. Kutob sadto, ginabanta nga 735,000 ka refu­gee ang nalagyo gikan sa anay Yugo­slavia. Nian, sang 1994, bangod sang inaway sibil sa Rwan­da kapin sa katunga sang 7.3 milyones ka katawhan sang pungsod ang napilitan sa pagbiya sa ila puluy-an. Mga 2.1 milyones ka taga-Rwan­da ang nagdangop sa kaiping nga mga pungsod sa Aprika.

Ngaa Nagadaku ang Problema?

Ang pagdamo sang mga refu­gee may pila ka kabangdanan. Sa pila ka duog, subong sang Af­ghan­istan kag Somalia, ang gobierno sang pungsod nalusod. Nagdul-ong ini sa pagdumala sang naarmasan nga mga tawo nga nagpagusto sa pag-ati sang mga pagkabutang sa kaumhan, sa amo ginbangdan sang kahadlok kag pagpina­lagyo.

Sa iban nga mga duog, ang kabangdanan sang pag-ilinaway amo ang masibod nga mga kinatuhayan sa tribo ukon relihion, diin ang panguna nga tulumuron sang nagainaway nga mga partido amo ang pagtabog sa sibilyan nga mga pumuluyo. Tuhoy sa inaway sa anay Yugo­slavia, ang isa ka tiglawas sang Nasyones Unidas nanganduhoy sang tunga-tunga sang 1995: “Daw indi mahangpan sang madamo nga tawo ang kabangdanan sining inaway: kon sin-o ang nagainaway, kon ano ang mga kabangdanan sang pag-inaway. Panong sang mga tawo ang nagapinalagyo gikan sa isa ka bahin kag dayon pagligad sang tatlo ka semana sa pihak nga bahin naman ang nagapinalagyo. Mabudlay gid ini hangpon bisan sang mga tawo nga dapat makahangop sini.”

Bangod sang malaglagon gid nga mga hinganiban sang karon​—⁠mul­ti­ple-­launch nga mga raket, mga misil, kanyon, kag kaangay sini​—⁠nadugangan pa ang nagakalamatay kag napasangkad pa ang duog nga naapektuhan sang inaway. Ang ­resulta: dugang pa nga mga refu­gee. Sining ulihi nga mga tion mga 80 porsiento sang mga refu­gee sang kalibutan ang nalagyo gikan sa nagauswag pa lang nga mga pungsod padulong sa kaiping nga mga pungsod nga nagapauswag man kag indi sangkol sa pag-atipan sa mga nagadalan­gop.

Sa madamo nga inaway ang problema ginapa­grabe pa sang kakulang sing kalan-on. Kon ang mga tawo wala sing makaon, ayhan bangod nabalabagan ang mga trak nga manugdul-ong sing pagkaon, mapilitan sila sa pagsaylo. Ang The New York Times nagsiling: “Sa mga duog kaangay sang Horn of Africa, nahalitan gid sang tigpalamangag kag inaway ang duta amo kon ngaa indi na ini makahatag sing palangabuhian. Indi importante kon ang kabangdanan sang pagpinalagyo sang ginatos ka libo amo ang gutom ukon inaway.”

Ang Ginalikawan nga Minilyon

Samtang ang ideya tuhoy sa duog nga dalangpan ginakilala sa prinsipio, nagakataranta ang mga pungsod sa madamo gid nga mga refu­gee. Kaanggid ini sa kahimtangan anay sa dumaan nga Egipto. Sang magdangop si Jacob kag ang iya pamilya sa Egipto agod likawan ang halit sang pito ka tuig nga tiggulutom, gin-abiabi sila. Ginhatag sa ila ni Faraon “ang labing maayo sang duta” agod puy-an nila.​—⁠Genesis 47:​1-6.

Apang, sa pagligad sang tion, nagbuad ang mga Israelinhon “sa bagay nga nahil-ob nila ang duta.” Ang mga Egiptohanon nagpakita sing mapintas nga reaksion, apang ‘sa labi nga pagpigos [sang mga Egiptohanon] sa ila, labi pa nga nagbuad [ang mga Israelinhon] kag labi nga nag­lapnag sila, amo kon ngaa hinadlukan gid sila bangod sang mga anak sang Israel.’​—⁠Exodo 1:​7, 12.

Sa karon man, ang mga pungsod nagabatyag ‘sing kahadlok gid’ samtang nagadamo ang mga refu­gee. Ang daku nga kabangdanan sang ila kabalaka amo ang ekonomiya. Daku nga kuwarta ang kinahanglan sa pagpakaon, sa pagpabiste, sa pagpabalay, kag sa pag-amlig sa minilyon ka refu­gee. Sa ulot sang 1984 kag 1993, ang tuigan nga gasto sang UNHCR nagsaka halin sa $444 milyones tubtob sa $1.3 bilyones. Ang kalabanan sang kuwarta ginadonar sang mas manggaranon nga mga pungsod, ang iban sa ila may mga problema sa ekonomiya. Ang mga pungsod nga nagadonar nagareklamo kon kaisa: ‘Nabudlayan kami sa pagbulig sa mga tawo nga wala sing balay sa amon mismo pungsod. Paano namon mabuligan ang mga wala sing balay sang bug-os nga planeta, labi na kon ang problema mahimo gid nga magadaku pa?’

Ano ang Nagapasibod sang mga Butang?

Masami matukiban sang mga refu­gee nga nagadangat sa manggaranon nga pungsod nga ang ila kahimtangan nagasibod bangod sang linibo ka tawo nga nagsaylo sa amo man nga pungsod bangod sang pangabuhi. Ining pangayaw nga mga mamumugon indi mga refu­gee nga nagapalagyo sa inaway ukon paghingabot ukon tiggulutom. Sa baylo, nagkari sila agod mangita sing mas maayo nga kabuhi​—⁠kabuhi nga wala sing kaimulon. Bangod masami sila nagapakunukuno nga mga refu­gee, ginapilit ang ila butig nga mga kinamatarong sa organisasyon sang mga duog nga dalangpan, labi pa nga ginabud­layan ang matuod nga mga refu­gee sa pagtigayon sing matarong nga kahigayunan nga pamatian sila.a

Ang pagpanong sang mga refu­gee kag pangayaw nga mga mamumugon ginpaangay sa duha ka sapa nga nagadungan sa pag-ilig pasulod sa manggaranon nga mga pungsod sa sulod sang tinuig na. Apang, ang nagaestrikto pa nga kasuguan tuhoy sa imigrasyon nagbalabag sa ilig sang pangayaw nga mga mamumugon. Sa amo, nangin bahin sila sang sapa sang mga refu­gee, kag ining sapa nag-awas kag nagtuga sing baha.

Bangod nahibaluan nila nga mga tinuig pa ang magaligad antes maatipanan ang ila pangabay para sa dalangpan, ang pangayaw nga mga mamumugon nagarason nga yara sila sa kahimtangan nga kon ano man ang matabo may bentaha gihapon sila. Kon mahatag ang ila ginapangabay nga dalangpan, daug sila, kay makapabilin sila sa duog nga mas maayo ang pangabuhi. Kon ang ila pangabay sikwayon, daug gihapon sila, kay sa amo nga tion makapauli sila nga may natipon na nga kuwarta kag nakatuon na sing pila ka kalantip.

Samtang nagapanong ang nagadamo nga mga refu­gee, upod sa mga impostor, madamo nga pungsod ang wala na nagaabiabi sa ila. Ginsirhan sang iban ang ila mga dulunan sa mga nagadalangop. Ang iban nga mga pungsod naghimo sing kasuguan kag mga pahito nga epektibo nga nagadingot sang pagsulod sang mga refu­gee. Ang iban pa gid nga mga pungsod pilit nga nagpabalik sang mga refu­gee sa mga pungsod nga ila ginhalinan. Ang isa ka publikasyon sang UNHCR nagsiling: “Ang walay untat nga pagdamo​—⁠sang matuod nga mga refu­gee kag sang pangayaw nga mga mamumugon​—⁠nagtuga sing daku nga kabudlayan sa 3,500-anyos nga tradisyon sang mga duog nga dalangpan, nga halos malusod ini.”

Dumot kag Kahadlok

Ang nagadugang pa sa mga problema sa mga refu­gee amo ang xeno­phobia​—⁠ang kahadlok kag dumot sa mga dumuluong. Ang mga tawo sa madamo nga pungsod nagapati nga mahimo madula ang ila pungsudnon nga identidad, kultura, kag mga trabaho bangod sang mga dumuluong. Ini nga kahadlok ginapabutyag kon kaisa sa kasingki. Ang magasin nga Refugees nagsiling: “Sa kontinente sang Europa isa ka rasista ang nagaatake kada tatlo ka minutos​—⁠kag sa masami gid ang puntariya sini amo ang mga sentro nga dalangpan.”

Ang isa ka poster sa sentral nga Europa nagapabutyag sing daku nga kaakig, kaakig nga dugang pa nga ginapalanog sa madamo nga pungsod sang duta. Ang dalitan nga mensahe sini nagapuntariya sa mga dumuluong: “Kaangay sila sang makangilil-ad kag nagangutngot nga nana sa lawas sang aton pungsod. Isa ka tribo nga wala sing pagsulundan sa kultura, moral ukon relihion, isa ka nagadalangdalang nga grupo nga nagapangawti kag nagapangawat lamang. Mahigko kag kutuhon, nagahukmong sila sa mga kalye kag sa mga estasyunan sang tren. Ipaputos sa ila ang ila mahigko kag gurisnay nga mga bayo kag palakta sila sing dayon!”

Sa pagkamatuod, wala na sing luyag pa ang kalabanan nga refu­gee kundi ang ‘maglakat sing dayon.’ Nalangkag na gid sila magpauli. Luyag na gid nila magkabuhi sing malinong kag normal upod sa ila pamilya kag mga abyan. Apang wala sila sing mapulian.

[Footnote]

[Kahon/Piktyur sa pahina 6]

Ang Kahimtangan sang mga Refugee

“Nahibaluan mo bala nga linibo ka refu­gee nga kabataan ang nagatulog kada gab-i nga gutom? Ukon nga isa lamang sa kada walo ka refu­gee nga bata ang nakaeskwela? Ang kalabanan sining kabataan wala pa gid makakadto sa sinehan, ukon sa parke, labi na sa isa ka museo. Madamo ang nagadaku sa sulod sang tunukon nga alambre ukon sa napain nga mga kampo. Wala pa gid sila makakita sing baka ukon ido. Madamo gid sang refu­gee nga kabataan ang nagadumdom nga ang berde nga mga hilamon ginakaon, indi butang nga dugsingan kag dalaganan. Ang refu­gee nga kabataan amo ang pinakamasubo nga bahin sang akon trabaho.”​—⁠Sadako Ogata, Uni­ted Na­tions High Com­mis­sion­er for Refu­gees.

[Credit Line]

Retrato sang U.⁠S. Navy

[Kahon/Piktyur sa pahina 8]

Si Jesus Isa Anay ka Refugee

Sanday Jose kag Maria nagapuyo anay sa Betlehem upod sa ila anak, si Jesus. Nagkari ang mga astrologo gikan sa Sidlangan nga may regalo nga bulawan, incienso kag mirra. Sang nakahalin na sila nagpakita ang isa ka anghel kay Jose, nga nagasiling: “Bangon ka, dalha ang bata kag ang iya iloy kag palagyo pa Egipto, kag pabilin didto tubtob nga magsiling ako sa imo; kay pangitaon ni Herodes ang bata agod laglagon sia.”​—⁠Mateo 2:⁠13.

Sa gilayon sila nga tatlo nagdangop sa iban nga pungsod​—⁠nangin mga refu­gee sila. Naakig gid si Herodes nga wala pag-isugid sa iya sang mga astrologo ang nahamtangan sang Isa nga gintagna nga mangin hari sang mga Judiyo. Sa isa ka napaslawan nga panikasog nga patyon si Jesus, ginmanduan niya ang iya mga tinawo nga pamatyon ang tanan nga bata nga lalaki sa bug-os nga Betlehem.

Si Jose kag ang iya pamilya nagpabilin sa Egipto tubtob nagpakita liwat kay Jose ang anghel sang Dios sa isa ka damgo. Ang anghel nagsiling: “Bangon ka, dalha ang bata kag ang iya iloy kag kadto kamo sa duta sang Israel, kay ang mga nagpangita sa kalag sang bata patay na.”​—⁠Mateo 2:⁠20.

Mahimo gid nga gintuyo ni Jose nga magpuyo sa Judea, diin nagapuyo sila anay antes sila malagyo sa Egipto. Apang ginpaandaman sia paagi sa isa ka damgo nga mangin makatalagam ini. Sa amo naapektuhan liwat ang ila kabuhi sang isa ka posible nga kasingki. Sanday Jose, Maria, kag Jesus naglakbay pa aminhan sa Galilea kag nagpuyo sa banwa sang Nazaret.

[Laragway sa pahina 7]

Sang nagliligad nga tinuig minilyon ka refugee ang nagpalagyo sa iban nga mga pungsod para sa ila kaluwasan

[Credit Lines]

Ibabaw sa wala: Albert Facelly/Sipa Press

Ibabaw sa tuo: Charlie Brown/Sipa Press

Idalom: Farnood/Sipa Press

[Picture Credit Line sa pahina 4]

Bata nga lalaki sa wala: RETRATO SANG UN 159243/J. Isaac