Sigarilyo—Ginadis-ayrihan Mo Bala Ini?

Ang pungsod nga nagbulig sa pagpakilala sang sigarilyo sa kalibutan nagapanguna sa pagpaandam batok sa mga katalagman sini.

“ANG tabako,” sulat sang isa ka istoryador, “wala sing nasulat nga maragtas antes sang pagkatukib sa Amerika.” Gintanyag ini sang mga tumandok sang Ca­rib­be­an kay Co­lum­bus. Ginpalig-on sang eks­portasyon sini ang padayon nga pagluntad sang James­town, ang unang permanente Britaniko nga duog sa Aminhan nga Amerika. Ang pagbaligya sini nakabulig sa pagsakdag sa Rebolusyon sang Amerika. Kag ang unang mga presidente sang Estados Unidos nga sanday ­George Wash­ing­ton kag Thom­as Jef­fer­son mga manugpatubas sing tabako.

Sining karon lang, gingamit sang Hol­ly­wood ang sigarilyo subong simbolo sang romansa, katahom, kag pagkalalaki. Ginpanghatag ini sang mga soldado sang Amerika sa mga tawo nga ila nakilala sa mga pungsod nga nakig-away sila. Kag ginasiling nga pagkatapos sang ikaduhang inaway kalibutanon, ang sigarilyo gingamit subong barter nga butang “gikan sa Paris tubtob sa Peking.”

Apang nagbag-o ang kahimtangan. Sang Enero 11, 1964, ang sur­geon gen­er­al sang Estados Unidos nagpaguwa sing 387-pahina nga report nga nagaangot sang pagpanigarilyo sa em­phy­se­ma, kanser sa baga, kag iban pa malala nga mga balatian. Sang ulihi ginpatuman sang pederal nga kasuguan ang paandam “Mag-andam: Ang Pagpanigarilyo Mahimo Makatalagam sa Inyo Panglawas” sa tanan nga pakete sang sigarilyo nga ginbaligya sa Estados Unidos. Sa karon, ang pagpanigarilyo ginasiling nga balasulon sa ginabulubanta nga 434,000 ka kamatayon kada tuig sa Estados Unidos. Mas madamo ini sangsa kadamuon sang tanan nga Amerikano nga napatay sa inaway sang nagligad nga siglo!

Ginpatuman ang mga Pagdumili

Kapin sa napulo ka tuig na ang nagligad, gindumilian sang As­pen, Col­o­ra­do, isa ka popular nga balakasyunan nga duog sa tion sang tigtulugnaw ang pagpanigarilyo sa mga restawran sini. Kutob sadto, ang mga duog nga ginadilian ang pagpanigarilyo nangin kinaandan sa mga restawran, sa ginaobrahan, kag sa iban pa publiko nga mga duog. Pila ka tuig na ang nagligad, ang isa ka taga-Cal­i­for­nia namangkot sa iya anak nga babayi kon diin ang duog nga ginadilian ang pagpanigarilyo sa isa ka restawran sa Vir­gin­ia. “Tay,” sabat niya, “pungsod ini sang tabako!” Apang, sang masunod niya nga pagkadto, katunga sadtong restawran ang ginreserba para sa mga wala nagapanigarilyo. Sining karon lang, wala na sia sing nakita nga nagapanigarilyo didto.

Apang ang pagbutang sing napain nga bahin para sa mga nagapanigarilyo wala makalubad sa problema. Ang dalagku ginpatakod sang estado nga mga karatula sa higad sang mayor nga mga haywey sang Cal­i­for­nia nagapamangkot: “Nagapati ka bala nga ang aso sang sigarilyo nakahibalo kon paano magpabilin sa duog nga ginatugutan ang pagpanigarilyo?”

Sang gindumilian sang Siudad sang ­New ­York ang pagpanigarilyo sa dalagku nga mga restawran sini, namatok ang mga tag-iya nga mahimo mapalas-ay sini ang mga turista gikan sa Europa diin, siling nila, diutay ang mga pagdumili sa pagpanigarilyo. Apang, nasapwan sang bag-o nga mga surbe nga 56 porsiento sang mga Amerikano ang luyag magkadto sa nagadumili sing pagpanigarilyo nga restawran, samtang 26 porsiento lamang ang daw indi luyag.

Ang isa ka karatula sa estasyunan sang tren sa idalom duta sa Siudad sang ­New ­York nagasiling: “Sa bisan ano nga hambal isa lang ang mensahe: Ginadilian ang pagpanigarilyo bisan san-o, bisan diin, sa aton mga estasyunan ukon sa aton mga tren. Salamat.” Ang karatula nagaunod sining mensahe indi lamang sa Ingles kundi sa 15 iban pa nga hambal.

Amo gid bala sina ka serioso ini nga butang? Huo. Kon may 300 ka tawo nga napatay sa isa ka daku nga aksidente, mangin unod ini sang balita sa sulod sang mga inadlaw, ayhan sing senemana pa gani. Apang ang isa ka artikulo sa The Jour­nal of the Amer­i­can Med­i­cal As­so­ci­a­tion nagsiling nga ginabanta nga 53,000 ka Amerikano ang nagakapatay kada tuig gikan sa nagadugay nga mga resulta sang paghaklo sing aso sang sigarilyo sang iban nga tawo. Bangod sina, ginasiling, nga ang paghaklo sing aso gikan sa sigarilyo sang iban nga tawo, nangin “ang ikatlo nga nagapanguna sarang matapna nga kabangdanan sang kamatayon, sunod sa aktuwal nga pagpanigarilyo kag alkohol.”

Mga Kabataan​—⁠Wala sing Mahimo nga mga Biktima

Apang kamusta sa puluy-an? Ang ­Healthy Peo­ple 2000, isa ka publikasyon sang panguluhan sang Estados Unidos nga may mga katuyuan nga panubuon ang “temprano nga kamatayon kag malikawan nga balatian kag pagkaimbalido,” nagsiling: “Ang paggamit sing tabako amo ang responsable sa kapin sa isa sa kada anom ka kamatayon sa Estados Unidos kag amo ang nagapanguna sarang matapna nga kabangdanan sang kamatayon kag balatian sa aton katilingban.”

Ini nagadugang: “Ang pagpanigarilyo sa tion sang pagmabdos amo ang ginabangdan sa 20 tubtob 30 porsiento sang mga lapsag nga kulang sing kabug-aton, pati ang 14 porsiento sang pagbata nga kulang sa pamulanon, kag sing halos 10 porsiento sang tanan nga kamatayon sang mga lapsag.” Ini nagasiling, nga mahimo mapaliton sang nagapanigarilyo nga mga iloy ang mga elemento sang aso sang sigarilyo, indi lamang kon nagapasuso sa bata ukon kon nagapanigarilyo malapit sa bata kundi subong man sing “pagbutang sa bata sa isa ka hulot diin bag-o lang nga may nagpanigarilyo.”

Nadalahig man ang mga amay. Ang amo gihapon nga publikasyon naglaygay. “Kon ang mga tawo nga nagapalapit sa kabataan luyag magsigarilyo, dapat sila manigarilyo sa guwa ukon sa mga duog nga indi makadala sing hangin sa mga duog nga mahimo nahamtangan sang bata.” Nagadugang ang katalagman kon mas madamo ang ginasigarilyo sang mga adulto sa pareho nga kuwarto. Sa amo, si Joy­ce­lyn El­ders, anay sur­geon ge­ner­al sang Estados Unidos, nagsiling: “Ang inyo kabataan amo ang inosente nga mga biktima sang inyo pagkagiyan.”

Delikado man ang iban nga tawo. Ginpakita sang ginasakdag sang estado nga pasayod sa telebisyon sa Cal­ifor­nia ang isa ka tigulang nga lalaki nga nagapungko sing isahanon. Nagasiling sia nga pirme sia anay ‘ginapauntat’ sang iya asawa sa pagpanigarilyo. “Namahog pa gani sia nga indi na niya ako paghalukan kon indi ako mag-untat. Nagsiling ako nga akon ini kaugalingon nga baga, kag kaugalingon nga kabuhi. Apang nagsayop ako. Wala ako mag-untat. Wala ko ginpaabot nga ang kabuhi nga akon nawasi indi ang akon . . . Kundi ang iya.” Nagatulok sing masinulub-on sa retrato sang iya asawa, ang tigulang nga lalaki nagdugang: “Ang akon asawa amo anay ang akon kabuhi.”

Nagbag-o nga Panimuot

Ina nga mga paandam nag-amot sa daku nga pagbuhin sang pagpanigarilyo sa Estados Unidos. Sing indi mapatihan, ginbulubanta nga 46 milyones ka Amerikano​—⁠49.6 porsiento sadtong nagapanigarilyo anay​—⁠ang nag-untat!

Apang, ang mga kompanya sang tabako may daku nga mga badyet para sa pasayod kag nagabato. Naghinay ang pagbuhin sang pagpanigarilyo. Si Joseph A. Ca­li­fa­no, Jr., sang Cen­ter on Ad­dic­tion and Sub­stance ­Abuse sa Unibersidad sang Co­lum­bia sa ­New ­York, nagsiling: “Ang labing daku nga peligro sa panglawas sang publiko gikan sa industriya sang tabako [amo] ang paggamit sini sang iya mga teknik sa pagpasayod kag pagbaligya nga ginasentro sa kabataan kag mga tin-edyer subong ang bag-o nga grupo sang mga nagiyan sang ila makamamatay nga mga produkto.”

Ang ­The Jour­nal of the Amer­i­can Med­i­cal As­so­ci­a­tion nagsiling: “Ginabulubanta nga 3,000 ka pamatan-on, kalabanan mga kabataan kag mga tin-edyer, ang regular nga nagasigarilyo kada adlaw. Nagakahulugan ini sang mga 1 ka milyon ka bag-o nga mga nagasigarilyo kada tuig nga sa bahin nagabulos sa halos 2 ka milyon nga nagasigarilyo nga nagauntat ukon nagakapatay kada tuig.

Halos katunga sang tanan nga nagapanigarilyo sa Estados Unidos ang nagpanigarilyo sa edad nga 14. Si Da­vid Kess­ler, komisyoner sang ­Food and ­Drug Ad­min­is­tra­tion sang Estados Unidos, nagsiling nga sa tunga sang 3,000 ka kabataan nga nagasigarilyo sing regular kada adlaw, halos 1,000 ang mapatay sa ulihi gikan sa mga balatian bangod sang pagpanigarilyo.

Kon ginatublag ka sina nga estadistika, maayo nga dumdumon naton nga ginailog sang aton kabataan ang aton halimbawa. Kon indi naton sila luyag nga manigarilyo, indi man kita dapat manigarilyo.

Mga Pagbaligya sa Iban nga Pungsod

Walay sapayan nga nabuhinan ang konsumo nga sigarilyo sang Estados Unidos, nag-uswag ang pagbaligya sini sa iban nga pungsod. Ang Los Angeles Times nagreport nga “nagdugang sing tatlo ka pilo ang eksportasyon kag nagtimbuok ang mga benta sang tabako sang Estados Unidos sa iban nga pungsod.” Ang ­The ­New En­gland Jour­nal of Med­i­cine nagsiling nga sa imol nga mga pungsod “wala ginapadaku ang mga katalagman sang pagpanigarilyo,” sa amo nagatugot sa mga kompanya sang tabako “sa pag-importar sing madasig.”

Apang, si Pat­rick Rey­nolds, anak nga lalaki ni R. J. Rey­nolds, Jr., kag himata sang tagtukod sang kompanya nga nagapatubas sing Cam­el kag Wins­ton nga mga sigarilyo, nagsiling nga 1 sa kada 5 ka kamatayon sa Estados Unidos ang tuga sang pagpanigarilyo. Ginreport nga nagsiling man si Rey­nolds nga ang pagpanigarilyo nagatuga sing mas madamo nga kamatayon kada tuig sangsa co­caine, alkohol, he­ro­in, sunog, paghikog, pagpatay, AIDS, kag mga aksidente sa salakyan kon tingubon kag amo ini ang pinakadaku sarang matapna nga kabangdanan sang kamatayon, balatian, kag pagkagiyan sa aton dag-on.

Makatilingala bala nga ang pungsod nga nagbulig sa pagtudlo sa kalibutan nga manigarilyo nangin isa karon ka pungsod nga nagapamatok sa tabako? Kon amo, maayo nga pamangkuton naton ang aton kaugalingon, ‘Sin-o ang dapat nga makahibalo sing sabat?’

Ang Mod­ern Ma­tu­ri­ty nga magasin nagasugid tuhoy sa isa ka babayi nga nagpanigarilyo sa kapin sa 50 ka tuig. Sia nagsiling: “Kon magiyan ka na, madayunan ka na gid.” Apang nadula niya ang panghunahuna nga makalilipay ang pagpanigarilyo nga amo ang ginsugdan sang iya pagpanigarilyo, gin-usisa ang iya mga balibad sa pagpanigarilyo, kag nag-untat.

“Tilawi ini,” sulat niya. “Makalilipay ini.”

[Blurb sa pahina 21]

“Ginbulubanta nga sang katuigan 1990 sa imol nga mga pungsod, ang tabako pagatunaan sing dimagkubos 30 porsiento sang tanan nga kamatayon sadtong nagaedad sing 35 tubtob 69 anyos, nagahimo sini subong ang nagaisahanon pinakadaku nga kabangdanan sang hilaw nga kamatayon sa imol nga kalibutan.”​—⁠NEW ENGLAND JOURNAL OF MEDICINE

[Kahon/Piktyur sa pahina 22]

MGA PAANDAM SA KANSER

Ang masunod nga mga paandam naghalin sa Am­er­i­can Can­cer So­ci­ety nga mga brosyur nga ­Facts on ­Lung Can­cer kag Can­cer ­Facts & Fig­ures​—⁠1995:

• “Ang wala nagapanigarilyo nga mga asawa may 35% nga kataason sang katalagman nga magbalatian sing kanser sa baga kon nagapanigarilyo ang ila bana.”

• “Ginabulubanta nga 90% sang mga kaso sang kanser sa baga sa mga lalaki kag 79% sa mga babayi ang tuga sang pagpanigarilyo.”

• “Ang tawo nga nagapanigarilyo sing 2 ka kaha kada adlaw sa sulod sang 40 ka tuig, may katalagman nga makatigayon sing kanser sa baga nga mas mataas sing halos 22 ka pilo sangsa wala nagapanigarilyo.”

• “Ang labing maayo nga pangamlig batok sa kanser sa baga amo ang indi gid pagpanigarilyo, ukon ang pag-untat sa gilayon.”

• “Wala sing ginatawag nga wala sing peligro nga sigarilyo.”

• “Ang pagmama sing tabako ukon snuff nagadugang sing katalagman sa kanser sa baba, tilaukan, tutunlan, kag esoph­a­gus kag tuman ka makapagiyan.”

• “Ang dugang nga katalagman sa kanser sa guya kag ngislo mahimo maglab-ot sa halos singkuenta ka pilo sa madugay na nagagamit sing snuff.”

• “Ang mga tawo nga nagauntat sa pagpanigarilyo, walay sapayan sang edad, nagakabuhi sing mas malawig sangsa mga tawo nga padayon nga nagapanigarilyo. Ang mga nagasigarilyo nga nag-untat antes sang edad nga 50 may pilo nga tsansa nga indi mapatay sa masunod nga 15 ka tuig kon ipaanggid sa sadtong padayon nga nagapanigarilyo.”

[Kahon/Piktyur sa pahina 24]

PROBLEMA SANG MGA MANGUNGUMA

Sa sulod sang madamong tinuig ginsakdag sang tabako ang mga pamilya nga ang ila ulumhan tuman ka gamay sa pag-aman sing palangabuhian paagi sa iban nga produkto. Ining katunayan nagtublag sa konsiensia sang madamo nga tawo. Si Stan­ley Hauer­was, propesor sang theo­log­i­cal eth­ics sa ­Duke Uni­ver­si­ty, isa ka unibersidad nga gintukod sang mga kadalagkuan sa tabako, nagsiling: “Sa banta ko ang pinakadaku nga problema sang mga tawo nga nagatanom sing tabako amo . . . sadtong tion nga gintanom nila ini, wala nila mahibaluan nga mahimo sini mapatay ang bisan sin-o.”

[Laragway sa pahina 23]

Ang aso sang sigarilyo wala nagapabilin sa duog nga ginatugutan ang pagpanigarilyo

[Laragway sa pahina 23]

Ang pagpanigarilyo sa tion sang pagmabdos ginabangdan sing halos 10 porsiento nga kamatayon sang mga lapsag