Ngalan sang Dios—Ang Kahulugan kag Pagmitlang sa Sini

Ang isa sang mga manunulat sang Biblia namangkot: “Sin-o bala ang nagtipon sang mga hangin sa iya mga kinuum? Sin-o bala ang nagputos sang mga tubig sa iya panapton? Sin-o bala ang nagtukod sang tanan nga ukbong sang duta? Ano ang iya ngalan kag ano ang ngalan sang iya anak, kon nahibaluan mo?” (Hulubaton 30:4) Paano naton mahibaluan kon ano ang ngalan sang Dios? Isa ina ka importante nga pamangkot. Ang pagpanuga isa ka daku nga pamatuod nga ang Dios nagaluntad, apang wala ini nagasugid sang iya ngalan. (Roma 1:20) Sa kamatuoran, indi naton mahibaluan ang ngalan sang Dios luwas kon sugiran kita sang Manunuga mismo. Kag ginhimo niya ina sa iya kaugalingon nga Tolon-an, ang Balaan nga Biblia.

Sa isa ka bantog nga okasyon, ginmitlang sang Dios ang iya ngalan, kag ginsulitsulit ini sa palamatin-an ni Moises. Ginsulat ni Moises ang rekord sina nga hitabo nga gintipigan sa Biblia tubtob sa aton adlaw. (Exodo 34:5) Ginsulat pa gani sang Dios ang iya ngalan paagi sa iya kaugalingon nga “tudlo.” Sang ginhatag niya kay Moises ang ginatawag naton karon nga Napulo ka Sugo, milagruso nga ginsulat ini sang Dios. Ang rekord nagasiling: “Kag sang nakatapos sia [Dios] sa pagpakighambal sa iya sa Bukid nga Sinai, ginhatag niya kay Moises ang duha ka tapitapi sang Pagpamatuod, mga tapitapi nga bato, nga nasulatan sang tudlo sang Dios.” (Exodo 31:18) Ang ngalan sang Dios walo ka beses nga nagalutaw sa orihinal nga Napulo ka Sugo. (Exodo 20:1-17) Sa amo ginpakilala sang Dios ang iya ngalan sa tawo sa pulong kag sa sinulatan. Gani, ano ina nga ngalan?

Sa Hebreong pamulong nasulat ini nga יהוה. Ining apat ka letra, nga ginatawag Tetragrammaton, ginabasa halin sa tuo pa wala sa Hebreo kag ginarepresentar sa madamong modernong pamulong subong YHWH ukon JHVH. Ang ngalan sang Dios, nga ginarepresentar sining apat ka consonant, nagalutaw sing halos 7,000 ka beses sa orihinal nga “Daan nga Testamento,” ukon Hebreong Kasulatan.

Ang ngalan isa ka porma sang Hebreong berbo nga ha-wah’ (הוה), nga nagakahulugan “ginapahanabo,” kag aktuwal nga nagakahulugan sing “Ginapahanabo Niya.”a Sa amo, ang ngalan sang Dios nagapakilala sa iya subong ang Isa nga nagatuman sang iya mga saad kag wala sing kapaslawan nga nagahimo sang iya mga katuyuan. Ang matuod lamang nga Dios ang makadala sinang makahulugan nga ngalan.

Madumduman mo bala ang nanuhaytuhay nga paagi sang paglutaw sang ngalan sang Dios sa Salmo 83:18, nga ginpakita kaina sa nagligad nga pahina? Ang duha sadtong mga badbad may mga titulo lamang (“ang GINUO,” ang “Dayon”) subong tal-us sa ngalan sang Dios. Apang sa duha sini, Yahweh kag Jehova, makita mo ang apat ka letra sang ngalan sang Dios. Apang, magkatuhay ang pagmitlang. Ngaa?

Paano Ginamitlang ang Ngalan sang Dios?

Ang kamatuoran amo, wala sing bisan sin-o ang nakahibalo sing pat-od kon paano ginmitlang ang ngalan sang Dios sa ginsuguran. Ngaa wala? Bueno, Hebreo ang unang pamulong nga gingamit sa pagsulat sa Biblia, kag sa pagsulat sing Hebreo, ang ginasulat sang mga manunulat mga consonant lamang—indi mga vowel. Busa, sang ginsulat sang inspiradong mga manunulat ang ngalan sang Dios, natural nga amo man sina ang ila ginhimo kag ang ginsulat nila mga consonant lamang.

Sang dumaan nga Hebreo ang ginagamit nga pamulong sa adlaw-adlaw, wala sing problema. Nahibaluan gid sang mga Israelinhon anay ang pagmitlang sa Ngalan kag kon makita nila ini nga nasulat, sila na ang nagabutang sing mga vowel nga wala na nagahunahuna (subong nga, para sa Ingles nga bumabalasa, ang laktod nga “Ltd.” nagarepresentar sa “Limited” kag ang “bldg.” nagarepresentar sa “building”).

Duha ka butang ang natabo nga nagbalhin sining kahimtangan. Una, nag-utwas ang isa ka disparatis nga ideya sa tunga sang mga Judiyo nga malain sambiton sing mabaskog ang balaan nga ngalan; gani kon mabasa nila ini sa ila Biblia ginamitlang nila ang Hebreong tinaga nga ’Adho-naiʹ (“Soberanong Ginuo”). Dugang pa, samtang nagaligad ang tion, indi na Hebreo nga pamulong ang ginagamit sa adlaw-adlaw nga paghambalanay, kag bangod sini ang orihinal nga Hebreong pagmitlang sa ngalan sang Dios nalipatan sang ulihi.

Agod mapat-od nga ang pagmitlang sa Hebreong pamulong subong kabilugan indi madula, ang Judiyong mga eskolar sang ikaduha nga katunga sang una nga milenyo C.E. nag-imbento sing isa ka sistema sang mga puntos agod magrepresentar sang mga vowels, kag ginbutang nila sa palibot sang mga consonant sa Hebreong Biblia. Sa amo, ang mga vowel kag mga consonant ginsulat, kag ang pagmitlang sadto nga tion natipigan.

Pag-abot sa ngalan sang Dios, sa baylo nga ibutang sa palibot sini ang nakaigo nga puntos sang mga vowel, sa masami ginabutang nila ang iban nga puntos sang vowel agod magpahanumdom sa bumabalasa nga dapat sia magsiling sing ’Adho-nai’. Diri naghalin ang pagtigbato nga Iehouah, kag, sang ulihi, ang Jehovah amo ang nangin ginabaton ang pagmitlang sa balaan nga ngalan sa Ingles. Ginahuptan sini ang kinahanglanon nga mga elemento sang ngalan sang Dios gikan sa orihinal nga Hebreo.

Diin nga Pagmitlang ang Gamiton Mo?

Apang, sa diin naghalin ang mga pagmitlang subong sang Yahweh? Mga porma ini nga ginpanugda sang modernong mga eskolar nga nagahaumhaum kon ano ang orihinal nga pagmitlang sa ngalan sang Dios. Ang iban—bisan pa indi tanan—nagapati nga ang mga Israelinhon sa wala pa ang tion ni Jesus mahimo nga nagmitlang sa ngalan sang Dios subong Yahweh. Apang wala sing isa nga makapat-od. Ayhan amo sina ang ila pagmitlang, ayhan indi.

Walay sapayan, madamo ang nagpasulabi sa pagmitlang nga Jehovah. Ngaa? Bangod ginagamit ini kag kilala sang kalabanan, indi subong sang Yahweh. Indi bala mas maayo nga gamiton ang porma nga mas malapit sa orihinal nga pagmitlang? Indi, kay indi amo sina ang kinabatasan sa mga ngalan sa Biblia.

Binagbinagon naton ang ngalan ni Jesus subong labing talalupangdon nga halimbawa. Nahibaluan mo bala kon ano ang pagtawag sa iya sa adlaw-adlaw nga paghambalanay samtang nagadaku sia sa Nasaret? Ang kamatuoran amo, wala sing tawo ang pat-od nga nakahibalo, apang mahimo nga daw anggid ini sa Yeshua (ukon ayhan Yehoshua). Pat-od nga indi Jesus.

Apang, sang ang mga rekord sang iya kabuhi ginsulat sa Griegong pamulong, ang inspirado nga mga manunulat wala magtipig sinang orihinal nga pagmitlang sa Hebreo. Sa baylo, ginbadbad nila ang ngalan sa Griego, I·e·sousʹ. Sa karon, lainlain ang pagbadbad sa sini suno sa pamulong sang bumalasa sang Biblia. Ang Espanyol nga mga bumalasa sang Biblia makakita sang Jesús (ginamitlang nga Hes·soosʹ). Ginatigbato ini sang mga Italyano nga Gesù (ginamitlang nga Djay·zooʹ). Kag ginatigbato ini sang mga Aleman nga Jesus (ginamitlang nga Yayʹsoos).

Dapat bala naton untaton ang paggamit sa ngalan ni Jesus bangod ang kalabanan sa aton, ukon kita tanan, wala gid nakahibalo sang orihinal nga pagmitlang sa sini? Tubtob sa karon, wala sing manugbadbad ang nagpanugda sini. Luyag naton gamiton ang ngalan, bangod ginapakilala sini ang hinigugma nga Anak sang Dios, si Jesucristo, nga naghatag sang iya kabuhi nga dugo para sa aton. Pagpakita bala sing dungog kay Jesus kon kuhaon ang tanan nga pagsambit sa iya ngalan sa Biblia kag islan ini sing titulo lamang subong sang “Manunudlo,” ukon “Manugpatunga”? Sa pagkamatuod indi! Makatigayon kita sing kaangtanan kay Jesus kon gamiton naton ang iya ngalan sa paagi nga ini kinaandan nga ginamitlang sa aton pamulong.

Amo man sini ang makomento sa tanan nga ngalan nga mabasa naton sa Biblia. Ginamitlang naton ini sa aton kaugalingon nga pamulong kag wala naton ginailog ang orihinal nga pagmitlang sa sini. Sa amo nagasiling kita “Jeremias,” indi Yir·me·yaʹhu. Subong man nagasiling kita Isaias, bisan sang adlaw niya ining manalagna mahimo gid nga gintawag nga Yesha῾·yaʹhu. Bisan ang mga eskolar nga nakahibalo sang orihinal nga pagmitlang sini nga mga ngalan nagagamit sang modernong pagmitlang, indi sang dumaan, kon nagahambal nahanungod sa ila.

Kag amo man sa ngalan nga Jehova. Bisan pa ang modernong pagmitlang nga Jehova mahimo nga indi amo gid ang pagmitlang sa ginsuguran, wala sini ginabuhinan ang pagkaimportante sang ngalan. Ginapakilala sini ang Manunuga, ang buhi nga Dios, ang Labing Mataas nga ginsilingan ni Jesus: “Amay namon nga yara sa langit, pakabalaanon ang imo ngalan.”—Mateo 6:9.

‘Indi Ini Mahimo Tal-usan’

Samtang madamo nga manugbadbad ang nagapabor sa pagmitlang sa Yahweh, ang New World Translation kag madamo man nga iban pa nga badbad nagapadayon sa paggamit sang porma nga Jehova bangod naandan na ini sang mga tawo sa sulod sang mga siglo. Dugang pa, ginatipigan sini, subong man ang iban pa nga porma, ang apat ka letra sang Tetragrammaton, YHWH ukon JHVH.b

Sang una pa, amo man sini ang desisyon sang Aleman nga propesor nga si Gustav Friedrich Oehler bangod sang amo man nga rason. Ginpaathag niya ang nanuhaytuhay nga mga pagmitlang kag naghinakop: “Halin diri ginagamit ko ang tinaga nga Jehova, bangod, sa kamatuoran, ini nga ngalan nangin kapin ka natural karon sa aton bokabularyo, kag indi mahimo nga tal-usan.”—Theologie des Alten Testaments (Theology of the Old Testament), ikaduha nga edisyon, ginbalhag sang 1882, pahina 143.

Subong man, sa iya Grammaire de l’hébreu biblique (Grammar of Biblical Hebrew), 1923 nga edisyon, sa isa ka footnote sa pahina 49, ang Jesuita nga eskolar nga si Paul Joüon nagsiling: “Sa amon mga badbad, sa baylo sang (hepotitiko) nga porma sang Yahweh, gingamit namon ang porma nga Jéhovah . . . nga amo ang kinaandan nga porma nga ginagamit sa Pranses.” Sa madamo pa nga pamulong ang mga manugbadbad sang Biblia nagagamit sing kaanggid nga porma sa kahon sa pahina 8 sining brosyur sa Ingles.

Sayop bala, kon amo, ang paggamit sa porma subong sang Yahweh? Indi. Ugaling ang porma nga Jehova ang mahimo nga makapukaw dayon sa bumalasa bangod amo ini ang porma nga nangin “natural” na sa kalabanan nga pamulong. Ang importante amo nga ginagamit naton ang ngalan kag ginabantala ini sa iban. “Magpasalamat kay Jehova, kamo nga katawhan! Magpanawag sa iya ngalan. Ipahayag ang iya mga binuhatan sa katawhan. Sambita nga ang iya ngalan ginapakataas.”—Isaias 12:4.

Tan-awon naton kon paano ang mga alagad sang Dios naghikot nahisanto sa sina nga sugo sa sulod sang mga siglo.

[Mga Nota]

[Kahon sa pahina 29]

Ang nanuhaytuhay nga mga eskolar may nanuhaytuhay nga mga ideya sa kon paano ang ngalan nga YHWH ginmitlang sa ginsuguran.

Sa The Mysterious Name of Y.H.W.H., pahina 74, si Dr. M. Reisel nagsiling nga ang “vocalisation sang Tetragrammaton sa ginsuguran mahimo nga amo gid ang YeHūàH ukon YaHūàH.”

Si Canon D. D. Williams sang Cambridge nagapati nga ang “pamatuod nagapakita, halos nagapamatuod, nga ang Jāhwéh indi amo ang matuod nga pagmitlang sa Tetragrammaton . . . Ang Ngalan mahimo nga amo gid ang JĀHÔH.”—Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft (Periodical for Old Testament Knowledge), 1936, Tomo 54, pahina 269.

Sa glosaryo sang Pranses nga Revised Segond Version, pahina 9, ang masunod nga komento ginhimo: “Ang pagmitlang nga Yahvé nga ginagamit sa pila sang bag-o nga mga pagbadbad ginpasad sa pila ka dumaan nga mga saksi, apang indi mapatihan. Kon binagbinagon sang isa ang personal nga mga ngalan nga nagalakip sa balaan nga ngalan, subong sang Hebreong ngalan sang manalagna nga si Elias (Eliyahou) ang pagmitlang mahimo nga Yaho ukon Yahou.”

Sang 1749 ang Aleman nga eskolar sa Biblia nga si Teller nagsambit sang pila ka nanuhaytuhay nga pagmitlang sa ngalan sang Dios nga iya nabasa: “Si Diodorus nga taga-Sicily, si Macrobius, si Clemens Alexandrinus, si Saint Jerome kag si Origenes nagsulat sing Jao; ang mga Samaritano, Epiphanius, Theodoretus, Jahe, ukon Jave; ang pagbasa ni Ludwig Cappel Javoh; si Drusius, Jahve; si Hottinger, Jehva; si Mercerus, Jehovah; si Castellio, Jovah; kag si le Clerc, Jawoh, ukon Javoh.”

Sa amo maathag nga indi na nahibaluan ang orihinal nga pagmitlang sa ngalan sang Dios. Indi na ina importante. Kay kon importante ina, nian ginpat-od kuntani sang Dios nga matipigan ina agod magamit naton. Ang importante amo nga gamiton ang ngalan sang Dios suno sa kinaandan nga pagmitlang sini sa aton pamulong.

[Kahon sa pahina 30]

Ang “Jehova” kilala gid nga amo ang ngalan sang Dios bisan sa mga konteksto nga di-Biblikanhon.

Ginkomposo ni Franz Schubert ang musika para sa liriko nga natig-uluhan “The Almightiness,” nga ginsulat ni Johann Ladislav Pyrker, nga sa diin makaduha nga naglutaw ang ngalan nga Jehova. Ginagamit man ini sa katapusan sang katapusan nga eksena sang opera ni Verdi nga “Nabucco.”

Dugang pa, ang oratoryo nga “King David” sang Pranses nga kompositor nga si Arthur Honegger nagapadaku sa ngalan nga Jehova, kag gingamit man ini sang kilala nga Pranser nga awtor nga si Victor Hugo sa kapin sa 30 sang iya sinulatan. Sia kag si Lamartine nagsulat sing mga binalaybay nga natig-uluhan “Jehovah.”

Sa libro nga Deutsche Taler (The German Taler), ginbalhag sang 1967 sang Federal Bank sang Alemanya, may yara laragway sang isa sang pinakadumaan nga mga sensilyo nga nagaunod sing ngalan nga “Jehovah,” isa ka Reichstaler sang 1634 gikan sa Duchy of Silesia. Tuhoy sa laragway sa pihak nga bahin sang sensilyo, ini nagasiling: “Sa idalom sang masanag nga ngalan nga JEHOVAH, nga nagasilak sa tunga sang mga panganod, amo ang taming nga may korona kag tsapa sang Silesia.”

Sa museo sa Rudolstadt, Sidlangan nga Alemanya, makita mo sa kuwelyo sang panapton nga taming nga ginsul-ob sing makaisa ni Gustavus II Adolph, ang hari sang Sweden sang ika-17 nga siglo, ang ngalan nga JEHOVAH sa dalagku nga mga letra.

Sa amo, sa sulod sang mga siglo ang porma nga Jehova amo ang ginakilala sa bug-os nga kalibutan subong amo ang pagmitlang sa ngalan sang Dios, kag ang mga tawo nga makabati sini makakilala sa gilayon kon sin-o ang ginahambalan. Suno sa ginsiling ni Propesor Oehler, “Ini nga ngalan nangin kapin ka natural karon sa aton bokabularyo, kag indi matal-usan.”—Theologie des Alten Testaments (Theology of the Old Testament).