Kapitulo 2

Ang Pagpakig-away sang Biblia sa Pagluntad

May madamo nga nahot sang ebidensia ang nagapamatuod nga ang Biblia Pulong gid sang Dios. Ang tagsa ka nahot mabakod, apang kon ini tanan magtingob, indi ini mabugto. Sa sini nga kapitulo kag sa masunod, binagbinagon naton ang isa lamang ka nahot sang ebidensia: ang maragtas sang Biblia subong isa ka libro. Ang kamatuoran amo, isa gid ka milagro ang pagpabilin sining talalupangdon nga libro tubtob sa karon. Binagbinaga ang mga kamatuoran para sa imo kaugalingon.

ANG Biblia kapin pa sa isa ka libro lamang. Isa ini ka bugana nga librarya sang 66 ka libro, ang iban malip-ot kag ang iban malaba, nga nagaunod sing kasuguan, tagna, maragtas, binalaybay, laygay, kag kapin pa. Mga siglo sa wala pa ang pagkatawo ni Cristo, ang nahauna nga 39 sining mga libro ginsulat—ang kalabanan sa Hebreong hambal—sang matutom nga mga Judiyo, ukon mga Israelinhon. Ini nga bahin masami nga ginatawag nga Daan nga Testamento. Ang katapusan nga 27 ka libro ginsulat sa Griego sang mga Cristiano kag kilala subong Bag-ong Testamento. Suno sa nasulod nga ebidensya kag sa kalabanan sang dumaan nga mga tradisyon, ining 66 ka libro ginsulat sa sulod sang mga 1,600 ka tuig nga panahon, sugod sang ang Egipto amo ang nagagahom sa kalibutan kag natapos sang ang Roma kahagugma sang kalibutan.

Ang Biblia Lamang ang Nakapabilin

² Kapin sa 3,000 ka tuig ang nagligad, sang ginsugdan ang pagsulat sa Biblia, ang Israel isa lamang ka diutay nga pungsod sa tunga sang madamo sa Natung-an nga Sidlangan. Si Jehova amo ang ila Dios, samtang ang mga pungsod sa palibot may makalilibog nga lainlain nga mga dios kag mga diosa. Sadto nga tion, indi lamang ang mga Israelinhon ang nagbalhag sing relihioso nga literatura. Ang iban nga mga pungsod nagbalhag man sang ila mga balasahon nga nagpabanaag sang ila relihion kag sang ila pungsudnon nga mga talaksan. Halimbawa, ang leyenda sang mga Akkadianhon tuhoy kay Gilgamesh gikan sa Mesopotamia kag ang binalaybay tuhoy kay Ras Shamra, nga ginsulat sa Ugaritic (ang hambal sang naaminhan nga Siria karon), wala sing duhaduha nga popular gid. Ang madamo nga literatura sadto nga dag-on naglakip man sang mga sinulatan subong sang The Admonitions of Ipu-wer kag The Prophecy of Nefer-rohu sa Egiptohanon nga hambal, mga himno sa nanuhaytuhay nga mga dios sa Sumerianhon, kag matagnaon nga mga sinulatan sa Akkadianhon.

³ Apang, pareho ang gindangatan sining tanan nga sinulatan sa Natung-an nga Sidlangan. Ginkalipatan sila, kag bisan ang mga hambal nga sa diin ginsulat sila nadula. Sining karon nga mga tinuig lamang nga nahibal-an sang mga arkeologo kag mga pilologo ang ila pagluntad kag natukiban kon paano sila ginabasa. Sa pihak nga bahin, ang nahauna nga sinulat nga mga libro sang Hebreong Biblia nakapabilin tubtob sa aton tion kag ginabasa gihapon sing lapnag. Kon kaisa ang mga eskolar nagapangangkon nga ang Hebreong mga libro sa Biblia ginkuha sa pila ka paagi gikan sa sadtong dumaan nga mga sinulatan. Apang ang kamatuoran nga ang kalabanan sadtong literatura nalipatan na samtang ang Hebreong Biblia nakapabilin nagamarka sang Biblia subong talalupangdon nga tuhay.

Ang mga Manugbantay sang Pulong

⁴ Indi kita magsayop, kon usisaon gikan sa pagtamod sang tawo, wala sa gilayon mapat-od nga ang Biblia magapabilin. Ang mga nagsulat sini nag-antos sing mabudlay gid nga mga pagtilaw kag mabaskog nga pagpamatok amo kon ngaa ang pagpabilin sini tubtob sa aton adlaw makatilingala gid. Sang mga tuig sa wala pa si Cristo, ang mga Judiyo nga nagsulat sang Hebreong Kasulatan (ang “Daan nga Testamento”) isa lamang ka diutay nga pungsod. Maluya ang ila kahimtangan sa tunga sang gamhanan nga politikal nga mga estado nga nagapaindisanay kon sin-o ang supremo. Ang Israel nagpakig-away agod makapabilin nga nagaluntad batok sa paagisod nga mga pungsod, subong sang mga Filistinhon, mga Moabinhon, mga Amoninhon, kag mga Edominhon. Sa sulod sang panahon nga ang mga Hebreo nabahin sa duha ka ginharian, ginlaglag sang Asirianhon nga Emperyo ang naaminhan nga ginharian, samtang ginlaglag sang mga Babilonianhon ang nabagatnan nga ginharian, kag ginbihag ang katawhan nga gikan sa amo isa lamang ka nagkalabilin ang nagbalik pagligad sang 70 ka tuig sang ulihi.

⁵ May mga report pa gani nga ang mga Israelinhon ginplano nga laglagon sing bug-os. Sang mga adlaw anay ni Moises, ginmando ni Paraon nga pamatyon ang tanan nila nga bag-o matawo nga mga bata nga lalaki. Kon ang iya mando ginsunod, nalaglag na kuntani ang Hebreo nga katawhan. (Exodo 1:15-22) Sang ulihi pa gid, sang ang mga Judiyo gingamhan sang Persianhon nga manuggahom, nagplano ang ila mga kaaway sa pagpahimo sing sugo nga gintuyo sa paglaglag sa ila. (Ester 3:1-15) Ang kapaslawan sini nga plano ginasaulog gihapon sa Judiyong Piesta sang Purim.

⁶ Pagligad sang madamo pa nga tinuig, sang ang mga Judiyo sakop sang Siria, gintinguhaan gid ni Hari Antiochus IV nga himuon nga Heleniko ang pungsod, ginapilit ini sa pagsunod sang Griegong mga kinabatasan kag magsimba sa Griego nga mga dios. Napaslawan man sia. Sa baylo nga malaglag ukon madula, ang mga Judiyo nagpabilin samtang, sing paagisod, ang kalabanan sang pungsudnon nga mga grupo sa palibot nila nadula gikan sa kalibutan. Kag ang Hebreong Kasulatan sang Biblia nagpabilin upod sa ila.

⁷ Ang mga Cristiano nga nagsulat sang ikaduha nga bahin sang Biblia (ang “Bag-ong Testamento”), isa man ka ginpigos nga grupo. Ang ila lider, si Jesus, ginpatay kaangay sang kinaandan nga kriminal. Sang una nga mga adlaw sa tapos sang iya kamatayon, ang Judiyong mga awtoridad sa Palestina nagtinguha sa pagpugong sa ila. Sang maglapta ang Cristianismo sa iban nga kadutaan, ginpangita sila sang mga Judiyo, agod upangan ang ila pagmisyonero nga hilikuton.—Binuhatan 5:27, 28; 7:58-60; 11:19-21; 13:45; 14:19; 18:5, 6.

⁸ Sang tion ni Nero, ang matinuguton sang primero nga panimuot sang Romanong awtoridad nagbag-o. Ginpabugal ni Tacitus ang “pinasahi nga mga pagpaantos” nga ginhimo batok sa mga Cristiano sadtong mapintas nga emperador, kag kutob sang iya tion, ang mangin Cristiano isa ka sala nga sililutan sing kamatayon. Sang 303 C.E., si Emperador Diocletian direkta nga naghikot batok sa Biblia.a Sa panikasog nga dulaon ang Cristianismo, ginmando niya nga sunugon ang tanan nga Cristianong Biblia.

⁹ Ining mga kampanya sang pagpamigos kag pagpamatay nangin isa gid ka daku nga peligro sa pagpabilin sang Biblia. Kon natabo sa mga Judiyo ang natabo sa mga Filistinhon kag mga Moabinhon ukon kon nagmadinalag-on ang mga panikasog sang una anay sang Judiyo kag dayon sang Romano nga awtoridad sa pagdula sang Cristianismo, sin-o kuntani ang nagsulat kag nagtipig sa Biblia? Sing makalilipay, ang mga manugbantay sang Biblia—una anay ang mga Judiyo kag dayon ang mga Cristiano—wala malaglag, kag ang Biblia nakapabilin. Apang, may isa pa ka daku nga peligro nga kon indi man sa pagpabilin sini, amo gid sini sa pagkahusto sang Biblia.

Mahimo May Sayop nga mga Kopya

¹⁰ Madamo sang nasambit na nga dumaan nga mga sinulatan nga nalipatan ang gintigib ukon gintimbre sa mabakod nga tapitapi nga mga bato. Indi subong sini sa Biblia. Una ini nga ginsulat sa papiro ukon mahumok nga panit sang sapat—mas madali mapierdi nga mga materyalis. Sa amo, ang mga manuskrito nga nahimo sang orihinal nga mga manunulat nadula madugay na gid. Paano, nian, natipigan ang Biblia? Dimaisip nga linibo ka kopya ang mauti nga ginsulat sang kamot. Amo ini anay ang normal nga paagi sa pagkopya sa isa ka libro sa wala pa magsugod ang pag-imprinta.

¹¹ Apang, may yara katalagman ang pagkopya sang kamot. Si Sir Frederic Kenyon, ang kilala nga arkeologo kag manugtatap sang librarya sang British Museum, nagpaathag: “Wala pa matuga ang kamot kag utok sang tawo nga sarang makakopya sang kabug-osan sang malaba nga sinulatan nga wala sing sayop. . . . Pat-od nga may sayop nga mahimo.” Kon may sayop nga mahimo sa isa ka manuskrito, ginasulit ini kon ina nga manuskrito nangin sadsaran sang palaabuton nga mga kopya. Kon madamo nga kopya ang nahimo sa sulod sang malawig nga tion, madamo nga mga sala sang tawo ang nahimo.

¹² Bangod sa linibolibo ka kopya sang Biblia nga nahimo, paano naton mahibal-an nga wala ini pagbag-uha sang pagkopya amo kon ngaa malayo na ini gikan sa orihinal? Ti, binagbinaga ang tuhoy sa Hebreong Biblia, ang “Daan nga Testamento.” Sang ikaduha nga katunga sang ikan-om nga siglo B.C.E., sang magbalik ang mga Judiyo gikan sa ila pagkabihag sa Babilonia, ang isa ka grupo sang Hebreong mga eskolar nga nakilal-an subong Sopherim, “mga escriba,” amo ang nangin manugbantay sang teksto sang Hebreong Biblia, kag salabton nila sadto nga kopyahon yadtong mga Kasulatan agod magamit sa publiko kag pribado nga pagsimba. Mga tawo sila sadto nga may dalayawon nga motibo, mga propesyonal, kag ang ila binuhatan may labing mataas nga kalidad.

¹³ Kutob sang ikapito nga siglo tubtob sang ikanapulo nga siglo sang aton Kumon nga Dag-on, ang mga manunubli sang Sopherim amo ang mga Masorete. Ang ila ngalan naghalin sa Hebreong tinaga nga nagakahulugan sing “tradisyon,” kag sila man mga escriba nga gintugyanan sing hilikuton sa pagtipig sa tradisyonal nga Hebreong teksto. Ang mga Masorete mauti nga mga tawo. Halimbawa, dapat gamiton sang isa ka escriba anay ang isa ka masaligan gid nga kopya subong iya sulundan nga teksto, kag wala sia ginatugutan sa pagsulat sing bisan ano gikan sa memorya. Dapat niya usisaon ang tagsa ka letra antes ini isulat. Si Propesor Norman K. Gottwald nagreport: “Ang paghalong nga ila ginahimo sa pagtuman sang ila mga katungdanan makita sa rabiniko nga kinahanglanon nga ang tanan nga bag-o nga mga manuskrito dapat basahon kag ang may sala nga mga kopya dapat ihaboy sa gilayon.”

¹⁴ Daw ano ka sibu ang pagpaliton sang mga Sopherim kag mga Masorete sa teksto? Mabudlay sabton ina nga pamangkot tubtob sang 1947, kay ang pinakadumaan nga kompleto nga Hebreong manuskrito nga matigayon sadto naghalin sa ikanapulo nga siglo sang aton Kumon nga Dag-on. Apang, sang 1947, ang pila sang dumaan na gid nga mga bahin sang manuskrito nasapwan sa mga lungib sa palibot sang Patay nga Dagat, lakip ang mga bahin sang mga tulun-an sang Hebreong Biblia. Ang pila sang mga bahin nga nasapwan may petsa sa wala pa si Cristo. Ginpaanggid ini sang mga eskolar sa nagaluntad nga Hebreong mga manuskrito agod mapat-od ang pagkasibu sang pagpaliton sa teksto. Ano ang resulta sining pagpaanggid?

¹⁵ Ang isa sang pinakadumaan nga mga sinulatan nga natukiban amo ang kompleto nga tulun-an ni Isaias, kag makatilingala gid ang pagkalapit sang teksto sini sa teksto sang Masoretiko nga Biblia nga yari sa aton karon. Si Propesor Millar Burrows nagsulat: “Madamo sang mga pagkatuhay sa ulot sang St. Mark’s Isaiah scroll [nga natukiban kasan-o lang] kag sang Masoretiko nga teksto ang sarang mapaathag subong mga sayop sa pagkopya. Luwas sa sini, may dalayawon ini nga paghisanto, sa kabilugan, sa teksto nga masapwan sa mga manuskrito sang Edad Media. Ina nga paghisanto sa daan na nga mga manuskrito nagahatag sing makapasalig nga pamatuod sa kabilugan nga pagkasibu sang tradisyonal nga teksto.” Si Burrows nagdugang pa: “Makatilingala gid nga sa sulod sang linibo ka tuig diutay lamang ang nabag-o sa teksto.”

¹⁶ Tuhoy sa bahin sang Biblia nga ginsulat sang mga Cristiano sa Griego, ang ginatawag nga Bag-ong Testamento, ang mga manugkopya sarang makabig nga may duna nga kaalam kon ipaanggid sa nahanas sing maayo nga propesyonal nga mga Sopherim. Apang bangod nagpangabudlay sila sa idalom sang katalagman nga sila silutan sang awtoridad, gintamod nila sing serioso ang ila hilikuton. Kag duha ka butang ang nagapasalig sa aton nga yari sa aton karon ang teksto nga pareho gid sa ginsulat anay sang una nga mga manunulat. Nahauna, yari sa aton ang mga manuskrito nga may petsa nga malapit gid sa tion nga ginsulat ini kon ipaanggid sa Hebreong bahin sang Biblia. Sa pagkamatuod, ang isa ka bahin sang Ebanghelyo ni Juan naghalin sa nahauna nga katunga sang ikaduha nga siglo, kubos sa 50 ka tuig gikan sa petsa nga mahimo ginsulat ni Juan ang iya Ebanghelyo. Ikaduha, ang kadamuon sang mga manuskrito nga nakapabilin nagahatag sing daku nga pamatuod sa pagkahusto sang teksto.

¹⁷ Tuhoy sa sini nga punto, si Sir Frederic Kenyon nagpamatuod: “Indi pagpasobra ang pagsiling nga ang kahulugan sang teksto sang Biblia pat-od gid. Amo sini labi na sa bahin sang Bag-ong Testamento. Daku gid ang kadamuon sang mga manuskrito sang Bag-ong Testamento, sang una nga mga binadbad gikan sa sini, kag sang mga binalikwat gikan sa sini nga ginhimo sang pinakadumaan nga mga manunulat sang Iglesia, nga napat-od naton nga ang matuod nga kahulugan sang tagsa ka ginaduhaduhaan nga teksto natipigan sa bisan diin man sa sining dumaan nga awtoridad. Indi ini masiling sa bisan ano nga iban nga dumaan nga libro sa kalibutan.”

Ang Katawhan kag ang Ila Hambal

¹⁸ Sang ulihi, ang orihinal nga mga hambal nga gingamit sa pagsulat sa Biblia nangin balagbag man sa pagluntad sini. Ginsulat ang kalabanan sang nahauna nga 39 ka tulun-an sa Hebreo, ang hambal sang mga Israelinhon. Apang ang Hebreo wala magpopular gid. Kon ang Biblia nagpabilin sa sina nga hambal, wala kuntani ini sing impluwensia sa guwa sang Judiyo nga pungsod kag sa pila ka dumuluong nga makabasa sini. Apang, sang ikatlo nga siglo B.C.E., para sa kaayuhan sang mga Hebreo nga nagapuyo sa Alexandria, Egipto, ginsugdan ang pagbadbad sang Hebreo nga bahin sang Biblia sa Griego. Sa amo, ang Hebreo nga Biblia madali nga nahangpan sang mga di-Judiyo.

¹⁹ Sang tion nga ginsulat ang ikaduha nga bahin sang Biblia, ang Griego amo gihapon ang lapnag nga ginahambal, gani ang katapusan nga 27 ka tulun-an sang Biblia ginsulat sa sadto nga hambal. Apang indi tanan makahangop sing Griego. Busa, ang mga badbad sang Hebreo kag Griego nga mga bahin sang Biblia nagsugod sa paglutaw wala madugay sa adlaw-adlaw nga mga hambal sadtong nahauna nga mga siglo, subong sang Syriac, Coptic, Armenian, Georgian, Gothic, kag Ethiopic. Ang opisyal nga hambal sang Romanong Emperyo amo ang Latin, kag madamo nga badbad sa Latin ang ginhimo amo kon ngaa ginkinahanglan ipahimo ang “awtorisado nga bersion.” Natapos ini sang mga 405 C.E. kag nakilal-an subong Vulgate (nga nagakahulugan “popular” ukon “kinaandan”).

²⁰ Sa amo, walay sapayan sang madamo nga balagbag, ang Biblia nakapabilin tubtob sa nahauna nga mga siglo sang aton Kumon nga Dag-on. Ang mga nagsulat sini isa ka diutay nga grupo nga gintamay kag ginhingabot kag nagkabuhi nga may kabudlayan sa isa ka makiawayon nga kalibutan. Madali kuntani nga napatiko ini samtang ginakopya, apang wala ini matabo. Dugang pa, nakaluwas ini sa katalagman nga mabasa lamang sang mga tawo nga nagahambal sing pila ka hambal.

²¹ Ngaa nabudlayan gid ang Biblia sa pagpabilin nga nagaluntad? Ang Biblia gid nagasiling: “Ang bug-os nga kalibutan yara sa gahom sang isa ka malauton.” (1 Juan 5:19) Bangod sini, paabuton naton nga ang kalibutan mangin makiawayon sa ginabantala nga kamatuoran, kag amo sini ang natabo. Ngaa, nian, nakapabilin ang Biblia samtang madamo gid nga iban pa nga mga literatura nga wala makaatubang sing pareho nga mga kabudlayan ang nalipatan na? Ginasabat man ini sang Biblia. Ini nagasiling: “Ang pulong ni Jehova nagapadayon sing dayon.” (1 Pedro 1:25) Kon ang Biblia Pulong gid sang Dios, wala sing tawhanon nga gahom ang makalaglag sini. Kag tubtob sa sining ika-20 nga siglo, nangin matuod ini.

²² Apang, sang ikap-at nga siglo sang aton Kumon nga Dag-on, may butang nga natabo nga sang ulihi nagresulta sa bag-o nga mga pag-atake sa Biblia kag naapektohan sing daku ang dalanon sang Europeanhon nga maragtas. Pagligad lamang sang napulo ka tuig sa tapos gintinguhaan ni Diocletian nga laglagon ang tanan nga kopya sang Biblia, ang pagsulundan sang emperyo nagbag-o kag ang “Cristianismo” ginlegalisar. Napulog-duha ka tuig sang ulihi, sang 325 C.E., isa ka Romanong emperador ang nagdumala sa “Cristianong” Konsilyo sang Nicaea. Ngaa mangin makatalagam ina nga daw kahalamut-an nga hitabo para sa Biblia? Makita naton ang sabat sa masunod nga kapitulo.

[Mga footnote]

Indi tanan sang mga manuskrito nga nasapwan sa Patay nga Dagat naghisanto sing sibu sa nagaluntad nga teksto sang Biblia. Ang iban nagpakita sing daku nga pagkatuhay sa teksto. Apang, ining mga pagkatuhay wala nagakahulugan nga ginpatiko ang importante nga kahulugan sang teksto. Suno kay Patrick W. Skehan sang Catholic University of America, ang kalabanan nagarepresentar sa “pagbag-o [sa teksto sang Biblia] pasad sa kaugalingon nga lohika sini, amo kon ngaa ang porma napasangkad apang ang kahulugan amo gihapon . . . Ang sadsaran nga panimuot amo ang isa nga nagapakita sing daku nga pagtahod sa teksto nga ginakabig subong balaan, isa ka panimuot (kon ilaragway naton) sang pagpaathag sa Biblia paagi sa Biblia sa pagkopya mismo sa teksto nga nadalahig.”

Ang isa pa ka komentarista nagdugang: “Walay sapayan sang tanan nga pagkadipat-od, ang daku nga kamatuoran nagapabilin nga ang teksto nga yari sa aton karon, sa sadsaran, nagarepresentar sa aktuwal nga mga pulong sang mga nagsulat nga nabuhi, ang pila sa ila, halos tatlo ka libo ka tuig na ang nagligad, kag indi naton dapat pagduhaduhaan ang sayop sa teksto may kaangtanan sa pagkamasaligan sang mensahe nga ginahatag sa aton sang Daan nga Testamento.”

[Mga Pamangkot sa Pagtinuon]

1. Ano ang pila ka detalye nahanungod sa Biblia?

2. (a) Ano ang kahimtangan sa Israel sang ang Biblia ginsugdan nga isulat? (b) Ano ang pila sang kasulatan nga ginhimo sadto man nga hut-ong sang tion?

3. Ano ang nagamarka sa Biblia subong tuhay sa iban pa nga relihioso nga literatura nga ginsulat sa Natung-an nga Sidlangan sa amo man nga hut-ong sang tion?

4. Ano nga dalagku nga mga problema sang mga Israelinhon ang daw nagbutang sa duhaduha sang pagpabilin sang Biblia?

5, 6. Ano nga mga pagtinguha ang ginhimo nga nagbutang sa katalagman sang pagluntad sang mga Hebreo subong isa ka pinasahi nga katawhan?

7, 8. Paano nabutang sa katalagman ang padayon nga pagluntad sang Biblia bangod sang mga kapipit-an sang mga Cristiano?

9. Ano kuntani ang natabo kon ang mga kampanya nga paglaglag batok sa mga Judiyo kag mga Cristiano nagmadinalag-on?

10. Paano ang Biblia gintipigan sa ginsuguran?

11. Ano ang dimalikawan nga matabo kon ang mga manuskrito ginakopya sang kamot?

12, 13. Sin-o ang nagpas-an sang salabton sa pagtipig sang teksto sang Hebreong Kasulatan?

14. Ano ang natukiban nga nagpat-od sang pagkopya sang mga Sopherim kag mga Masorete sa teksto sang Biblia?

15. (a) Ano ang resulta sang pagpaanggid sa linukot ni Isaias gikan sa Patay nga Dagat kag sang Masoretiko nga teksto? (b) Ano ang dapat naton ihinakop gikan sa kamatuoran nga ang iban nga mga manuskrito nga nasapwan sa Patay nga Dagat nagapakita sing pila ka pagkatuhay sa teksto? (Tan-awa ang footnote.)

16, 17. (a) Ngaa mapat-od naton nga ang teksto sang Cristianong Griegong Kasulatan husto? (b) Ano ang ginpamatuod ni Sir Frederic Kenyon nahanungod sa teksto sang Griegong Kasulatan?

18, 19. Paano nga ang Biblia wala lamang ginlimitehan sa mga hambal nga gingamit sang primero gid sa pagsulat sini?

20, 21. Ano ang mga balagbag sa padayon nga pagluntad sang Biblia, kag ngaa nalandas ini?

22. Ano nga pagbag-o ang natabo sa una nga bahin sang ikap-at nga siglo sang aton Kumon nga Dag-on?