Ang Pagpakig-away sang Espanyol nga Biblia Para Makalampuwas

ISA ka adlaw sang Oktubre sang 1559, mga 200,000 ka Espanyol nga mga Katoliko ang nagdugok sa naaminhan nga siudad sang Valladolid. Ang nakatawag sing igtalupangod amo ang auto-da-fé, diin “duha ka biktima ang ginsunog, napulo ang ginkuga.” “Mga erehes” sila.

Ang bantog nga lamharon nga hari nga si Philip II mismo ang nagdumala sadto nga hitabo. Sang ang ginsilutan nga tawo nagpakiluoy, ang hari nagsabat: “Kon ang akon anak subong kalain sa imo, ako mismo ang magadala sang mga gatong agod sunugon sia.” Ano ang sala sang makaluluoy nga biktima? Nagabasa lamang sia sang Biblia.

Sadto man nga tion, ang organisasyon sang Katolikong Inkisisyon masako sa siudad sang Seville sa Andalusia. Didto, ang isa ka grupo sang mga monghe sa monasteryo sang San Isidro del Campo, bag-o lang nakabaton sang Espanyol nga Biblia nga ginpadala sing sekreto. Luiban bala sila sang mga ispiya? Ang iban nga nakamutik nga delikado sila nagpalagyo gikan sa pungsod. Apang 40 sang mga nagpabilin ang makaluluoy kag ginsunog sa usok, ang isa sa ila amo ang tawo mismo nga nag-ismagol sang mga Biblia pasulod sa pungsod. Ang ikanapulog-anum ka siglo nga Espanya delikado anay nga duog para sa mga bumalasa sang Biblia—ang iban nakapalagyo sa kamot sang Inkisisyon.

Ang isa nga nakapalagyo amo ang monghe anay, nga si Casiodoro de Reina (c. 1520-94). Nagpalagyo sia pakadto sa London, apang bisan didto delikado sia. Ang Inkisisyon nagtanyag sing padya agod madakop sia, kag ang embahador sang Espanya sa Inglaterra nagbuko nga hayluhon sia sa pagbalik sa kontrolado sang Espanya nga teritoryo bisan ano man ang matabo. Sa malip-ot nga tion, napilitan sia sa paghalin sa Inglaterra bangod sang dimatuod nga panumbungon sang panglahi kag homoseksuwalidad.

Pigado kag nagadaku ang pamilya nga salaguron, nakakita sia primero sing dalangpan sa Frank­furt. Sang ulihi, ang iya pagpangita sing relihioso nga dalangpan nagdul-ong sa iya sa Pransia, Holanda, kag sang ulihi sa Switzerland. Apang sa sining bug-os nga tion, masako sia pirme. ‘Luwas sa tion nga ako nagamasakit ukon nagalakbay, . . . wala nagahalin ang lapis sa akon kamot,’ paathag niya. Naghinguyang sia sing madamong tinuig sa pagbadbad sang Biblia sa Espanyol. Ang pag-imprinta sa 2,600 ka kopya sang Biblia ni Reina nagsugod sang ulihi sang 1568 sa Switzerland kag natapos sang 1569. Ang isa sang talalupangdon nga bahin sang badbad ni Reina amo nga gingamit niya ang Iehoua (Jehová) sa baylo sang Seńor para sa Tetragrammaton, ang apat ka Hebreong letra sang personal nga ngalan sang Dios.

Ang Paghimo sa Espanyol nga Biblia

Makahalam-ot nga sadto nga tion sang, bangod sa pagkaimbento sang imprintahan, ang mga Biblia nagadamo sa Europa, sa Espanya nangin malaka ini. Indi amo sini pirme anay. Sa mga siglo ang Biblia amo ang pinakalapnag nga napanagtag nga libro sa Espanya. Ang ginsulat sa kamot nga mga kopya matigayon sa Latin kag, sa pila ka siglo, bisan sa Gothic nga hambal. Ang isa ka istoryador nagsiling nga sadtong Tungatunga nga Dag-on, “ang Biblia—subong ginhalinan sang inspirasyon kag awtoridad, subong talaksan sang pagtuo kag paggawi—mas kilala sa Espanya sang sa Alemanya ukon Inglaterra.” Lainlain nga mga maragtas sa Biblia, Psalters (ukon, Mga Salmo), mga glosario (listahan sang mabudlay nga mga tinaga upod ang kahulugan), mga moral nga sugilanon, kag kaanggid nga mga libro ang nangin pinakamabakal sadto.

Ang hanas nga mga manugkopya mauti nga nagkopya sang tumalagsahon nga mga manuskrito sang Biblia. Bisan pa nagkinahanglan sing 20 ka escriba sa bug-os nga tuig sa paghimo sing isa lamang ka primera-klase nga manuskrito, madamong Latin nga Biblia kag linibo ka komentaryo sa Latin nga Biblia ang nagalagaw sa Espanya sang ika-15 ka siglo.

Dugang pa, sang ang Espanyol nga hambal nag-uswag, nagdugang ang interes nga matigayon ang Biblia sa kaugalingon nga hambal. Sadto pa sang ika-12 ka siglo, ang Biblia ginbadbad sa Romance, ukon Espanyol anay, ang lengwahe sang ordinaryo nga mga tawo.

Malip-ot nga Pagmata

Apang ang pagmata wala maglawig. Sang ang mga Waldensian, Lollard, kag Hussite naggamit sang Kasulatan sa pagpangapin sang ila pagtuluuhan, ang reaksion maabtik kag masingki. Gintamod sang Katolikong mga awtoridad ang pagbasa sang Biblia nga may suspetsa, kag ang bag-ong mga badbad sa kinaandan nga hambal gilayon nga ginpamatukan.

Ang Katolikong Konsilyo sa Toulouse (Pransia), nga nagsapol sang 1229, nagsiling: “Amon ginadumili ang pagpanag-iya ni bisan sin-o nga tawo sang mga tulun-an sang Daan ukon Bag-o nga Testamento nga ginbadbad sa kinaandan nga hambal. Kon luyag sang iban nga mga relihioso nga tawo, mahimo niya matigayon ang Psalter ukon Breviary [tulun-an sang mga himno kag mga pangadi] . . . apang indi gid sia dapat magpanag-iya sang ginsambit sa ibabaw nga mga tulun-an nga ginbadbad sa Romance.” Apat ka tuig sang ulihi, si James I sang Aragon (hari sang daku nga rehiyon sang peninsula) naghatag sa tanan nga nagapanag-iya sang Biblia sa kinaandan nga hambal sing walo ka adlaw lamang agod ihatag ini sa lokal nga obispo agod sunugon. Ang indi paghimo sini, sang klerigo man ukon sang kinaandan nga tawo, magahimo sa nagapanag-iya nga suspek sang pagkaerehes.

Walay sapayan sining pagdumili​—⁠nga wala pirme gintuman sing maayo⁠—​ang iban nga mga Katsila sarang makapadayaw sang pagpanag-iya sing Romance nga Biblia sadtong ulihi nga bahin sang Tungatunga nga Dag-on. Hinali ini nga nautod bangod sang pagpasad sa Espanyol nga Inkisisyon sa idalom ni Reyna Isabella kag Hari Ferdinand sang 1478. Sang 1492, sa siudad sang Salamanca lamang, 20 ka hamili nga ginsulat sang kamot nga kopya sang Biblia ang ginsunog. Ang lamang Romance nga biblikanhon nga mga manuskrito nga nakalampuwas amo ang didto sa personal nga mga librarya sang hari ukon sang pila ka gamhanan nga dungganon nga tawo nga wala ginsuspetsahan.

Sa masunod nga duha ka gatos ka tuig, ang lamang opisyal nga Katolikong Biblia nga ginbalhag sa Espanya—luwas sa Latin Vulgate—amo ang Complutensian Polyglott, ang nahaunang Biblia nga nasulat sa madamo nga hambal, nga ginsupurtahan ni Kardinal Cisneros. Isa gid ini ka madalom nga balasahon, nga wala gid gintuyo para sa kinaandan nga tawo. Anum ka gatos ka kopya lamang ang ginhimo, kag diutay lamang ang makahangop sini bangod ang teksto sa Biblia yara sa Hebreo, Aramaiko, Griego, kag Latin—indi sa Espanyol. Dugang pa, mahal ang bili. Nagabili ini sing tatlo ka bulawan nga ducats (katumbas sa anum ka bulan nga suweldo sang kinaandan nga obrero).

Ang Espanyol nga Biblia Ginsekreto

Sang maaga nga bahin sang ika-16 ka siglo, isa ka Espanyol nga “Tyndale” ang nagbangon sa persona ni Francisco de Enzinas. Anak sang isa ka manggaranon nga Espanyol nga haciendero, ginsugdan niya nga ibadbad ang Cristianong Griegong Kasulatan sa Espanyol sang isa pa sia ka batan-on nga estudyante. Sang ulihi ginpaimprinta niya ang iya badbad sa Netherlands, kag sang 1544 maisog niya nga gintilawan nga makuha ang permiso nga mapanagtag ini sa Espanya. Ang emperador sang Espanya, si Charles I, didto anay sa Brussels, kag ginhimuslan ni Enzinas ini nga kahigayunan nga pangayuon ang pagtugot sang hari sa iya proyekto.

Ang dikinaandan nga paghambalanay sa tunga sang duha ka lalaki ginakunokuno subong sang masunod: “Ano ini nga sahi sang libro?” pamangkot sang emperador. Si Enzinas nagsabat: “Bahin ini sang Balaan nga Kasulatan nga ginatawag Bag-o nga Testamento.” “Sin-o ang awtor sang libro?” pamangkot sa iya. “Ang balaan nga espiritu,” sabat niya.

Gintugot sang emperador ang pagbalhag apang sa isa ka kondisyon—nga ang iya pari nga ginakompesaran, isa ka Espanyol nga monghe, magahatag man sang iya pat-in sang pagtugot. Sing masubo para kay Enzinas, wala mag-abot ina nga pagtugot, kag nasapwan niya sang ulihi ang iya kaugalingon nga ginbilanggo sang Inkisisyon. Pagligad sang duha ka tuig nakapalagyo sia.

Mga pila ka tuig sang ulihi, ang rebisado nga edisyon sining badbad gin-imprinta sa Venice, Italya, kag amo ini ang edisyon sang Kasulatan nga gindala sing tago ni Julián Hernández sa Seville, Espanya. Apang nadakpan sia, kag pagligad sang duha ka tuig nga pagpaantos kag pagbilanggo, ginpatay sia kaupod sang iban pa nga estudyante sang Biblia.⁠a

Sa Konsilyo sa Trent (1545-63), ang Iglesia Katolika nagliwat sang iya pagdumili sang mga badbad sang Biblia sa kinaandan nga hambal. Nagbalhag ini sang indese sang ginadumilian nga mga libro, nga naglakip sang tanan nga mga badbad sa Biblia nga ginhimo nga walay pahanugot sang simbahan. Nagakahulugan ini nga ang tanan nga Espanyol nga bernakular nga Biblia ginadumili kag ang pagpanag-iya sang isa sini magakahulugan sang kamatayon.

Pila ka tuig pagkatapos nabalhag ang badbad ni Reina, si Cipriano de Valera, isa pa ka monghe anay nga nakalikaw sang kasingkal sang Inkisisyon sa Seville, nagrebisar sini. Ining bersion gin-imprinta sa Amsterdam sang 1602 C.E., kag ang iban nga mga kopya gindala sa Espanya. Sa orihinal kag rebisado nga mga bersion sini, ang Reina-Valera nga Biblia amo gihapon ang ginagamit sing pinakalapnag nga bersion sa tunga sang nagahambal sing Espanyol nga mga Protestante.

Ang Talambuan Nabuksan

Sang ulihi, sang 1782 ang hukmanan sang Inkisisyon nagsugo nga ang Biblia sarang mabalhag kon nagalakip ini sang anotasyon sa maragtas kag panudlo. Sang 1790 ang Katolikong obispo sang Segovia, si Felipe Scio de San Miguel, nga nagagamit sang Latin Vulgate, nagbalhag sang Biblia sa Espanyol. Sing masubo, mahal ini—1,300 ka real, daku nga bili sadto anay—kag ang tinaga indi maathag, amo kon ngaa ginlaragway ini sang isa ka Espanyol nga istoryador subong “makaluluoy gid.”

Pagligad sang mga pila ka tuig, ang Espanyol nga hari nga si Fernando VII nagsugo sa obispo sang Astorga, si Félix Torres Amat, sa paghimo sing maayo pa nga badbad, pasad man sa Latin Vulgate. Nagguwa ining badbad sang 1823 kag ginpanagtag sing mas lapnag sang sa badbad ni Scio. Apang, bangod wala ini napasad sa orihinal nga Hebreo kag Griego, may kinaandan ini nga disbentaha sang pagbadbad sa isa ka badbad.

Walay sapayan sining pag-uswag, ang simbahan kag ang gumalahom sang pungsod indi gihapon kombinsido nga ang Kasulatan dapat basahon sang ordinaryo nga mga tawo. Sang si George Borrow, tiglawas sang British and Foreign Bible Society, nangayo sing permiso sang dekada 1830 agod mag-imprinta sang mga Biblia sa Espanya, ginsingganan sia sang ministro sang gobierno nga si Mendizábal: “Mahal ko nga ginuo, indi mga Biblia ang luyag namon, kundi sa baylo mga pusil kag mga pulbura, agod dulaon ang mga rebelde, kag labaw sa tanan, kuwarta, agod mabayaran namon ang mga soldado.” Si Borrow nagpadayon sa pagbadbad sang Ebanghelyo ni Lucas sa hambal sang Espanyol nga mga Gypsy, kag sang 1837 ginbilanggo sia tungod sang iya mga panikasog!

Sang ulihi, indi na mahimo mapunggan ang hublag. Sang 1944 ang Espanyol nga simbahan nag-imprinta sang iya nahaunang badbad sang Balaan nga Kasulatan pasad sa orihinal nga mga hambal—mga 375 ka tuig pagligad sang badbad ni Casiodoro de Reina. Amo ini ang badbad sang Katolikong mga eskolar nga sanday Nácar kag Colunga. Ginsundan ini sang 1947 sang badbad nanday Bover kag Cantera. Sugod sadto nagbaha ang Espanyol nga mga badbad sang Biblia.

Ang Kadalag-an Ginpasalig

Bisan pa ang Espanyol nga Biblia nanikasog sa mga siglo agod makalampuwas, ang inaway nadaug sang ulihi. Ang dakung mga sakripisyo sang isganan nga mga manugbadbad kaangay ni Reina pat-od gid nga indi sa walay pulos. Pila bala sa mga nagabakal sang Biblia karon ang nagadulog sa paghunahuna sang tion nga ang pagpanag-iya sang Biblia ginadumili?

Karon, ang Biblia amo ang pinakamabakal sa Espanya kag sa nagahambal sing Espanyol nga mga pungsod, kag madamong badbad ang matigayon. Nalakip sa sini amo ang Versión Moderna (Modern Version, 1893), nga dalayon nga nagagamit sang ngalan sang Dios, ang Jehová; ang Pauline Edition sang Biblia (1964), nga nagagamit sang ngalan Yavé sa Hebreong Kasulatan; ang Nueva Biblia Española (New Spanish Bible, 1975), nga sing masubo wala maggamit sang Jehová ukon Yavé; kag ang Traducción del Nuevo Mundo (New World Translation, 1967), ginbalhag sang Watch Tower Society, nga nagagamit sang Jehová.

Ang mga Saksi ni Jehova nagaduaw sa mga puluy-an sang minilyon ka nagahambal sing Espanyol nga katawhan kada semana agod buligan sila sa pag-apresyar sa kabilihanan sang Balaan nga Biblia—ang libro nga takus panginmatyan, ang libro nga takus kabuhian. Sa katunayan, ang sugilanon sang pagpakig-away sang Espanyol nga Biblia agod makalampuwas isa pa ka pamatuod nga “ang pulong sang aton Dios nagapadayon tubtob sa tion nga walay pat-od.”—Isaias 40:8.

[Footnote]

[Laragway sa pahina 10]

Ang Complutensian Polyglott ginhimo liwat kag busa sarang mausisa sa gilayon. (Tan-awa ang pahina 8)

[Kapsion]

Sa maayong kabubut-on sang Biblioteca Nacional, Madrid, Espanya