Sin-o ang Takus Tawgon nga Rabbi?

WALA ginapaabot sang isa ka turista nga may diutay na lamang sia nga kahigayunan nga makalab-ot sa erport sa husto nga tion. Ginatos ka pulis ang nagtinguha nga kontrolon ang trapiko samtang ginaubayan ang kapin sa 300,000 ka nagalalaw nga nagpuno sa mga kalye sang Jerusalem. Gintawag ini sang The Jerusalem Post nga “isa ka kumpanyar nga ang kadamuon nagakadapat lamang sa mga presidente, mga hari, ukon totalitaryan nga mga diktador.” Sin-o bala ang kabangdanan sinang pagdugok sang mga debotado, nga nagparalisar sa kapital sang Israel sa sulod sang mga inoras? Amo ang isa ka talahuron nga rabbi. Ngaa ang palangakuan sang rabbi nakabaton sinang pagtahod kag debosyon sa tunga sang mga Judiyo? San-o una nga gingamit ang termino nga “rabbi”? Kay sin-o gid ini nagakadapat?

Si Moises Bala Isa ka Rabbi?

Ang labing talahuron nga ngalan sa Judaismo amo si Moises, ang manugpatunga sa Kasuguan nga katipan sang Israel. Ginatawag sia sang relihioso nga mga Judiyo nga “Moises ‘amon Rabbi.’ ” Apang, indi gid makita sa Biblia nga ginpatuhuyan si Moises subong “Rabbi.” Sa katunayan, ang termino nga “rabbi” indi gid makita sa Hebreo nga Kasulatan. Paano, nian, nga ginpatuhuyan sang mga Judiyo si Moises sing subong sini?

Suno sa Hebreo nga Kasulatan, ang responsabilidad kag awtoridad sa pagtudlo kag pagpaathag sing Kasuguan ginhatag sa kaanakan ni Aaron, ang mga saserdote sa tribo ni Levi. (Levitico 10:​8-11; Deuteronomio 24:8; Malaquias 2:⁠7) Apang, sang ikaduha nga siglo B.C.E., ang dihilmunon nga mga pagbag-o nagsugod sa sulod sang Judaismo, nga nag-apektar sing dalayon sa panghunahuna sang mga Judiyo kutob sadto.

Tuhoy sining mga pagbag-o sa espirituwal, si Daniel Jer­emy Sil­ver nagsulat sa A History of Judaism: “[Sadto] nga tion ang isa ka grupo sang disaserdotenhon nga mga escriba kag mga iskolar naghangkat sa kinamatarong sang pagmonopoliya sang mga saserdote sa pagpatpat sang Torah [Mosaikong Kasuguan]. Nag-ugyon ang tanan nga kinahanglanon ang mga saserdote subong mga manug-alagad sa Templo, apang ngaa nga sila lamang ang may katapusan nga awtoridad sa mga butang tuhoy sa Torah?” Sin-o ang mga manugsudyot sa sining paghangkat sa awtoridad sang mga saserdote? Sila amo ang bag-o nga grupo sa sulod sang Judaismo nga gintawag mga Fariseo. Si Sil­ver nagapadayon: “Ang talaksan sang mga Fariseo para sa mga ginbaton nila sa ila mga eskwelahan, amo ang mga kalipikasyon indi ang linahi [saserdotenhon nga kaliwat], kag nagpasulod sila sing isa ka bag-o nga grupo sang mga Judiyo sa relihiosong pagdumala.”

Sang unang siglo C.E., ang mga gradwado sa sining mga eskwelahan sang Fariseo ginkilala subong mga manunudlo, ukon mga agalon, sang Judiyong kasuguan. Bilang pagtahod, ang iban nga Judiyo nagtawag sa ila subong “akon manunudlo,” ukon “akon agalon,” sa Hebreo, rabbi.

Wala na sing nagakabagay pa sa sining bag-o nga titulo sangsa isa nga ginkabig subong ang pinakadaku nga manunudlo sa maragtas sang mga Judiyo, si Moises. Bangod sini nabuhinan ang pagpadaku sa pagkasaserdote apang ginpabaskog ang nagauswag nga impluwensia sang Fariseo. Sa amo, bisan pa 1,500 ka tuig na nga napatay sia, gintawag pa si Moises nga “Rabbi.”

Pag-ilog sa Agalon

Samtang ang ekspresyon nga “rabbi” (“akon agalon”) gingamit kon kaisa sang mga tawo sa pagpatuhoy sa iban pa nga mga manunudlo nga ila ginatahod, masami nga ginpatuhoy ang termino sa prominente nga mga manunudlo sa tunga sang mga Fariseo, “ang mga mangin-alamon.” Sang mapukan ang templo sang 70 C.E. nga halos nagtapos sa awtoridad sang pagkasaserdote, ang Fariseo nga mga rabbi nangin amo ang dimapanghiwala nga mga lider sang Judaismo. Ang ila wala sing kaagaw nga palangakuan nagpalig-on sa pagtuhaw sing isa ka sahi sang kulto nga nasentro sa mga mangin-alamon nga rabbi.

Nagahambal tuhoy sining tion sang pagbag-o sang unang siglo C.E., si Propesor Dov Zlot­nick nagakomento: “ ‘Ang pagsunod sa mga Mangin-alamon,’ nangin mas importante sangsa pagtuon sa Torah.” Ang Judiyong iskolar nga si Jacob Neus­ner dugang nga nagapaathag: “Ang ‘disipulo sang mga mangin-alamon’ isa ka estudyante nga nagaangot sang iya kaugalingon sa isa ka rabbi. Ginahimo niya ini bangod luyag niya matun-an ang ‘Torah.’ . . . Ang Torah wala ginatun-an paagi sa kasuguan, kundi paagi sa pagtan-aw sa kasuguan nga makita sa mga hulag kag mga buhat sang buhi nga mga mangin-alamon. Ginatudlo nila ang kasuguan paagi sa ila ginahimo, indi lamang paagi sa ila ginahambal.”

Ginasakdag ini sang iskolar sang Talmud nga si ­Adin Stein­saltz, nga nagasulat: “Ang mga mangin-alamon mismo, nagsiling, ‘Ang kabilugan nga mga paghambalanay, mga paglinahugay, ukon dipormal nga mga pagpahayag sang mga mangin-alamon dapat tun-an.’ ” Sa anong kasangkaron maaplikar ini? Si Stein­saltz nagasiling: “Ang isa ka sobra nga halimbawa sini amo ang disipulo nga ginreport nga nanago sa idalom sang katre sang iya daku nga manunudlo agod tukibon kon paano sia nagahulid sa iya asawa. Sang ginpamangkot sia tuhoy sa iya pagkamausisaon, nagsabat ang lamharon nga disipulo: ‘Bahin ini sang Torah kag nagakadapat nga tun-an,’ isa ka panimuot nga ginabaton sang mga rabbi kag mga estudyante subong makatarunganon.”

Bangod sang pagpadaku sa rabbi sa baylo sangsa Torah​—⁠ang pagtuon sing Torah paagi sa rabbi​—⁠ang Judaismo kutob sang unang siglo C.E. padayon, nangin isa ka relihion nga nagsunod sa rabbi. Ang isa nagasuod sa Dios, indi paagi sa inspirado nga sinulat nga Pulong, kundi paagi sa isa ka personal nga huwaran, isa ka agalon, nga amo ang rabbi. Sa amo, ang pagpadaku nagliton gikan sa inspirado nga Kasulatan pakadto sa oral nga kasuguan kag mga tradisyon nga gintudlo sining mga rabbi. Kutob sadto, ang literatura sang mga Judiyo, subong sang Talmud, labi nga nasentro sa mga paghambalanay, mga sugilanon, kag panimuot sang mga rabbi sangsa mga pagpahayag sang Dios.

Ang mga Rabbi sa Bug-os nga Dag-on

Bisan pa may daku nga awtoridad kag impluwensia, wala ginhimo sang mga rabbi ang ila relihioso nga hilikuton nga ila pangabuhian. Ang Encyclopaedia Judaica nagasiling: “Ang anay rabbi sang Talmud . . . tuhay gid sa moderno nga mga rabbi. Ang rabbi sang Talmud isa anay ka manugpatpat kag manugpaathag sing Biblia kag sing Oral nga Kasuguan, kag pirme nga may palangitan-an. Sadtong Edad Media lamang nga ang rabbi nangin . . . manunudlo, manugbantala, kag espirituwal nga pangulo sang Judiyong kongregasyon ukon komunidad.”

Sang ginhimo sang mga rabbi ang ila palangakuan nga isa ka ginabayaran nga palangitan-an, ginpakalain ini sang iban. Si Maimonides, nga kilala nga rabbi sang ika-12 siglo nga may palangabuhian subong isa ka manugbulong, nagtamay gid sa sadtong mga rabbi. “Nangayo [sila] para sa ila kaugalingon sing kuwarta gikan sa mga indibiduwal kag mga komunidad kag ginpapati ang mga tawo, sing binuang, nga katungdanan kag nagakaigo nga buligan [sa pinansial] ang mga mangin-alamon kag mga iskolar kag ang mga tawo nga nagatuon sing Torah, busa ang ila Torah amo ang ila palangitan-an. Apang sayop ini tanan. Wala gid sing bisan isa ka tinaga, sa Torah man ukon sa hulubaton sang mga mangin-alamon, nga nagasakdag sini.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) Apang wala ginpamatian sang nagsunod nga mga kaliwatan sang mga rabbi ang pagpakamalaut ni Maimonides.

Sang naglab-ot ang Judaismo sa moderno nga tion, nabahinbahin ini sa grupo sang reporma, konserbatibo, kag ortodokso nga pagtuluuhan. Para sa madamo nga Judiyo ang relihioso nga pagtuluuhan kag binuhatan nangin ikaduha sa iban pa nga butang. Subong resulta, ginpakanubo ang palangakuan sang rabbi. Ang kalabanan nga rabbi, nangin ordenado nga pangulo sang kongregasyon, nagahikot subong isa ka binayaran, propesyonal nga manunudlo kag manuglaygay sang mga katapo sang iya grupo. Apang, sa tunga sang tuman ka debotado nga mga grupo sang mga Hasid, ang ideya nga ang rabbi isa ka agalon kag huwaran labi nga nagbaskog.

Talupangda ang ginakomento ni Edward Hoff­man sa iya libro tuhoy sa Ha­sid­ic ­Chabad-­Lubavitch nga kahublagan: “Ginpadaku man sang una nga mga Hasid nga sa kada kaliwatan may nagaluntad nga isa ka Judiyong lider, isa ka zad­dik [isa nga matarong], nga amo ang ‘Moises’ sang iya tion, ang isa nga ang iya tinun-an, kag debosyon sa iban dimatupungan. Paagi sa iya halangdon nga debosyon, nagpati ang tagsa ka grupo sang mga Hasid, nga ang ila Rebbe [Yiddish para sa “rabbi”] makaimpluwensia pa gani sa mga kasuguan sang Labing Gamhanan. Wala lamang sia ginatahod subong isa ka huwaran paagi sa iya nagapasanag nga mga diskurso, kundi ang iya mismo pagkatawo (‘kon paano niya ginahigot ang iya sapatos,’ kuno) gintamod nga nagabayaw sang katawhan kag sa indi talangkod nga paagi nagapakita sang banas padulong sa Dios.”

“Dili Kamo Magpatawag nga Rabbi”

Si Jesus, ang Judiyo sang unang-siglo nga nagtukod sang Cristianismo, nagkabuhi sang tion nga ang pagtamod sang mga Fariseo tuhoy sa rabbi nagpahuyang sa Judaismo. Indi sia isa ka Fariseo, kag wala man sia ginhanas sa ila mga eskwelahan, apang gintawag man sia nga Rabbi.​—⁠Marcos 9:5; Juan 1:38; 3:⁠2.

Nagapakamalaut sa rabbiniko nga huyog sa Judaismo, nagsiling si Jesus: “Ang mga escriba kag ang mga Fariseo nagalingkod sa lingkuranan ni Moises. Nagahingamo sila sing pinasulabi nga duog sa mga sinalusalo sa gab-i kag sing pinasulabi nga mga lingkuranan sa mga sinagoga, kag sang mga pag-abiabi sa mga balaligyaan kag nga pagtawgon Rabbi sang mga tawo. Apang kamo, dili kamo magpatawag nga Rabbi, kay isa lamang ang inyo manunudlo, samtang kamo tanan mag-ulutod.”​—⁠Mateo 23:​2, 6-8.

Nagpaandam si Jesus batok sa klero-lego nga pagkatuhay nga nagtubo sa sulod sang Judaismo. Ginpakamalaut niya ining dinagakaigo nga paghangad sa mga tawo. “Isa ang inyo manunudlo,” ginsiling niya sing mabaskog. Sin-o ining Isa?

Si Moises, “nga nakilala ni Jehova sa nawong kag nawong” kag gintawag nga “amon Rabbi” sang mga mangin-alamon mismo, isa ka dihimpit nga tawo. Sia mismo nakasala. (Deuteronomio 32:​48-51; 34:10; Manugwali 7:20) Sa baylo nga pakadakuon si Moises subong ang labing daku nga halimbawa, ginsilingan sia ni Jehova: “Bangunon ko sa ila ang isa ka manalagna gikan sa tunga sang ila mga utod, nga kaangay nimo; kag ibutang ko ang akon mga pulong sa iya baba, kag magapamulong sia sa ila sing tanan nga isugo ko sa iya. Kag ang bisan sin-o nga indi magpamati sa akon mga pulong nga ipamulong niya sa akon ngalan, akon ini kinahanglanon sa iya.”​—⁠Deuterononmio 18:​18, 19.

Ginapamatud-an sang mga tagna sa Biblia nga ining mga pulong natuman kay Jesus, ang Mesias.a Indi lamang “kaangay” ni Moises si Jesus; mas daku pa sia kay Moises. (Hebreo 3:​1-3) Ginapahayag sang Kasulatan nga si Jesus natawo nga himpit, kag indi kaangay ni Moises nag-alagad sia sa Dios “nga wala sing sala.”​—⁠Hebreo 4:⁠15.

Sunda ang Huwaran

Ang hanuot nga pagtuon sa kada hulag kag pulong sang isa ka rabbi wala magpasuod sang mga Judiyo sa Dios. Bisan pa ang dihimpit nga tawo mahimo nga mangin halimbawa sang katutom, kon tun-an naton kag ilugon ang tanan niya nga buhat, mailog man naton ang iya mga sayop kag dikahimpitan subong man ang iya maayo nga mga kinaiya. Nagahatag kita sing dinagakaigo nga himaya sa isa nga gintuga sa baylo nga sa Manunuga.​—⁠Roma 1:⁠25.

Apang nag-aman si Jehova sing isa ka Huwaran para sa katawhan. Suno sa Kasulatan, nagluntad na si Jesus antes mangin tawo. Sa katunayan, gintawag sia nga “larawan sang dimakita nga Dios, ang panganay sang tanan nga tinuga.” (Colosas 1:15) Bangod nakaalagad na sa langit sa sulod sang mga milenyo subong “sampaton nga manugpangabudlay” sang Dios, makabulig gid sa aton si Jesus sa pagkilala kay Jehova.​—⁠Hulubaton 8:​22-30; Juan 14:​9, 10.

Busa, si Pedro nagsulat: “Si Cristo nag-antos tungod sa inyo, nga nagabilin sa inyo sing sulundan agod nga pagsundon ninyo sing suod ang iya mga tikang.” (1 Pedro 2:21) Ginpalig-on ni apostol Pablo ang mga Cristiano nga ‘magtulok sing hanuot sa Pangulong Ahente kag Manughimpit sang aton pagtuo, si Jesus.’ Ginpaathag man niya nga “sa iya natago sing maayo ang tanan nga bahandi sang kaalam kag sang ihibalo.” (Hebreo 12:2; Colosas 2:⁠3) Wala na sing iban nga tawo​—⁠indi si Moises ukon bisan sin-o nga mangin-alamon nga rabbi​—⁠ang takus sa sinang pagtalupangod. Kon may isa nga dapat ilugon sing suod, sia amo si Jesus. Ang mga alagad sang Dios wala nagakinahanglan sing titulo subong sang rabbi, ilabi na bangod sang moderno nga paghangop sa sini, apang kon may isa gid man nga takus tawgon nga Rabbi, sia amo si Jesus.

[Footnote]

[Credit Line sang retrato sa pahina 28]

© Brian Hendler 1995. All Rights Reserved