Bahin Unoa—Kon Paano ang Biblia Nakadangat sa Aton

SA ISA ka diutay nga talyer, ang manug-imprinta kag ang iya kabulig ritmiko nga nagapaandar sang ila kahoy-sing-balayan nga imprintahan, mahalungon nga nagabutang sing papel sa ibabaw sang tipo. Sa pagguwa sang mga pahina, ginausisa nila ang naimprinta nga sinulatan. Sa kordon nga ginhigot sa magtimbang nga dingding, ginhalay nila agod magmala ang napilo nga mga pahina.

Sang hinali, may mabaskog nga pagpanuktok sa ganhaan. Hinadlukan, ginbuksan sang manug-imprinta ang ganhaan, kag isa ka hubon sang armado nga mga soldado ang nagsulod. Ginpangita nila ang labing ginapakamalaut nga sahi sang ilegal nga literatura​—⁠ang Biblia sa pinamulong sang mga timawa!

Ulihi na sila mag-abot. Bangod napaandaman nga daan, ang manugbadbad kag ang kabulig nagdalidali na pakadto sa talyer, ginbakintol ang mga pahina, kag nagapalagyo na karon sa Suba nga Rhine. Sa bisan paano nasalbar nila ang bahin sang ila binuhatan.

Ang manugbadbad sa sining hitabo amo si William Tyndale, nga nagpanikasog sa pagbalhag sang iya ginadumilian nga Ingles nga “Bag-ong Testamento” sa Cologne, Alemanya, sang 1525. Ang iya inagihan kinaandan lamang gali. Sa bug-os nga halos 1,900 ka tuig kutob sang matapos ang pagsulat sa Biblia, madamong lalaki kag babayi ang nagbutang sa katalagman sang tanan nga butang agod mabadbad kag mapanagtag ang Pulong sang Dios. Kita karon nagapanginpulos gihapon sa ila pinangabudlayan. Ano ang ginhimo nila? Paano nakadangat sa aton ang mga Biblia nga ginauyatan naton karon?

Ang Pagkopya kag Pagbadbad Anay sa Biblia

Pirme ginatahod sing daku sang matuod nga mga alagad sang Dios ang iya Pulong. Ang New Catholic Encyclopedia nagabaton: “Kaangay sang ila Judiyong mga katigulangan, ginpabaloran sang unang mga Cristiano ang pagbasa sa Sagrado nga mga Tulun-an. Nagasunod sang halimbawa ni Jesus (Mt 4:4; 5:18; Luc 24:44; Ju 5:39), ang mga Apostoles pamilyar sa D[aan] nga T[estamento] nga nagapanugda sing malawig kag mahalungon nga pagbasa kag pagtuon, kag ginlaygay ini sa ila mga disipulo. (Rom 15:4; 2 Tim 3:15-17).”

Bangod sina, ang Biblia dapat kopyahon. Sang panahon antes ang Cristianismo, ang kalabanan sini nga hilikuton ginhimo sang tuman ka propesyonal nga ‘lantip nga mga manugkopya’ nga nahadlok makahimo sing sala. (Esdras 7:​6, 11, 12) Nagapanikasog sa paghimo sing himpit nga mga kopya, naghimo sila sing mataas nga sulundan para sa tanan naulihi nga mga manugkopya sang Biblia.

Apang, sadtong ikap-at nga siglo B.⁠C.⁠E., isa ka problema ang nag-utwas. Luyag ni Alejandro nga Daku nga tudluan sing kultura sang mga Griego ang katawhan sa bug-os nga kalibutan. Bangod sang iya mga pagpangdaug, ang kinaandan nga Griego, ukon Koine, ginbaton subong ang bug-os uniberso nga lenguahe sa bug-os nga Natung-an nga Sidlangan. Subong resulta, madamong Judiyo ang nagdaku nga wala gid makatuon sa pagbasa sing Hebreo kag gani indi makabasa sing mga Kasulatan. Busa, sang mga 280 B.⁠C.⁠E., isa ka grupo sang Hebreong mga iskolar ang nagtipon sa Alexandria, Egipto, agod badbaron ang Hebreong Biblia sa popular nga Koine. Ang ila badbad nakilal-an subong ang Septuagint, ang Latin para sa “Kapituan,” nga nagapatuhoy sa ginabulubanta nga kadamuon sang mga manugbadbad nga ginpatihan nga nakigbahin sa sini. Natapos ini sang mga 150 B.⁠C.⁠E.

Sang panahon ni Jesus, ang Hebreo ginagamit gihapon sa Palestina. Apang ang Koine amo ang popular didto kag sa iban pa nga malayo nga mga probinsia sang Roma. Busa, gingamit sang Cristianong mga manunulat sang Biblia ining kinaandan nga porma sang Griego agod malab-ot ang mas madamo nga tawo sang mga pungsod kon posible. Subong man, nagbalikwat sila sing hilway gikan sa Septuagint kag gingamit ang madamo nga termino sini.

Bangod ang unang mga Cristiano makugi nga mga misyonero, madasig sila nga nangin lantip sa paggamit sang Septuagint sa pagpamatuod nga si Jesus amo ang madugay na nga ginahulat nga Mesias. Ang mga Judiyo nabalaka sa sini kag nagpahulag ini sa ila nga maghimo sing bag-ong mga badbad sa Griego, nga gindesinyo agod wala na sing magamit ang mga Cristiano sa ila mga argumento paagi sa pagrebisar sang ila paborito nga mga teksto nga nagapamatuod sang ila mga panudlo. Halimbawa, sa Isaias 7:​14 gingamit sang Septuagint ang Griegong tinaga nga nagakahulugan sing “ulay,” nga nagapatuhoy sing matagnaon sa iloy sang Mesias. Gingamit sang bag-ong mga badbad ang tuhay nga Griegong tinaga, nga nagakahulugan sing “lamharon nga babayi.” Ang padayon nga paggamit sang mga Cristiano sa Septuagint nagpahulag sang ulihi sa mga Judiyo nga sikwayon ang ila taktika kag palig-unon ang pagbalik sa Hebreo. Sang ulihi, ini nga buhat nangin pagpakamaayo sa ulihi nga badbad sang Biblia bangod ginhuptan sini nga buhi ang Hebreong lenguahe.

Ang mga Manugbalhag Sang Nahaunang Cristianong Libro

Ginsugdan sang makugi nga unang mga Cristiano ang pagbalhag sing mas madamo nga kopya sang Biblia suno sa masarangan nila, ang tanan ginkopya paagi sa kamot. Ginsugdan man nila ang paggamit sa codex, nga may mga pahina kaangay sang modernong libro, sa baylo nga padayunon ang paggamit sa mga linukot. Luwas nga mas madali makit-an ang mga kasulatan, ang isa ka tomo sa codex mas madamo sing unod sangsa masulat sa isa ka linukot​—⁠halimbawa, ang kabug-usan nga Griegong Kasulatan ukon ayhan ang bug-os nga Biblia.

Ang kanon sang Cristianong Griegong Kasulatan natapos sang mga 98 C.⁠E. lakip ang mga tulun-an sang nabilin nga buhi nga apostol, si Juan. May nagaluntad nga isa ka pidaso sang isa ka kopya sang Ebanghelyo ni Juan, nga ginatawag nga Rylands Papyrus 457 (P⁵²), nga may petsa nga indi maglampas sa 125 C.⁠E. Sadto pa sang 150 tubtob 170 C.⁠E., si Tatian, nga estudyante ni Justin Martyr, nagbalhag sing Diatessaron, isa ka tingob nga rekord sang kabuhi ni Jesus nga gintipon gikan sa amo gihapon nga apat ka Ebanghelyo nga masapwan sa aton karon mga Biblia.⁠b Ginapakita sini nga ini lamang nga mga Ebanghelyo ang ginkabig niya nga masaligan kag nga ini lapnag na. Sang mga 170 C.⁠E., ang pinakadumaan nga nakilal-an nga katalogo sang mga tulun-an sang “Bag-ong Testamento,” nga gintawag nga Muratorian Fragment, ginbalhag. Ginalista sini ang kalabanan nga mga tulun-an sang Cristianong Griegong Kasulatan.

Bangod sang paglapnag sang Cristianong pagtuluuhan, ang mga badbad sang Cristianong Griegong Kasulatan subong man sang Hebreong Kasulatan ginkinahanglan sang ulihi. Madamong bersion subong sang mga hambal nga Armenian, Coptic, Georgian, kag Syriac ang ginhimo sang ulihi. Sa masami dapat mag-imbento sing mga alpabeto para lamang sa sinang katuyuan. Halimbawa, si Ulfilas, isa ka obispo sang Iglesia Romana sang ikap-at nga siglo, nag-imbento kuno sing Gothic nga alpabeto agod mabadbad ang Biblia. Apang ginlaktawan niya ang mga tulun-an sang Mga Hari bangod naghunahuna sia nga ginapalig-on sini ang huyog sa inaway sang mga Goth. Apang, ini nga buhat wala magpugong sa ‘nangin Cristiano’ nga mga Goth nga atihon ang Roma sang 410 C.⁠E.!

Latin kag Slavonic nga mga Biblia

Sa sina nga tion, ang Latin nangin impluwensiado, kag madamong Karaan nga Latin nga mga bersion ang naglutaw. Apang nagakalainlain ini sing estilo kag pagkasibu. Gani sang 382 C.⁠E., ginsugo ni Papa Damasus ang iya sekretaryo, nga si Jerome, sa paghimo sing awtoritatibo nga Biblia sa Latin.

Nagsugod si Jerome paagi sa pagrebisar sa Latin nga mga bersion sang Cristianong Griegong Kasulatan. Apang, ginbadbad niya ang Hebreong Kasulatan gikan sa orihinal nga Hebreo. Busa, sang 386 C.⁠E., nagsaylo sia sa Betlehem agod magtuon sing Hebreo kag mangayo sing bulig sa isa ka rabbi. Tungod sini, nagtuga sia sing daku nga binais sa simbahan. Ang pila, lakip na ang kontemporaryo ni Jerome nga si Augustine, nagpati nga ang Septuagint gin-inspirar, kag ginsumbong nila si Jerome nga “nagbuylog sa mga Judiyo.” Nagpadayon, natapos ni Jerome ang iya pagbadbad sang mga 400 C.⁠E. Paagi sa labi nga pagsuod sa ginhalinan sang orihinal nga mga lenguahe kag mga dokumento kag paagi sa pagbadbad sini sa ginagamit nga lenguahe sadto nga panahon, gin-unahan ni Jerome ang modernong mga metodo sa pagbadbad sing isa ka libo ka tuig. Ang iya sinulatan nakilal-an subong ang Vulgate, ukon Common Version, kag nakabulig ini sa mga tawo sa sulod sang mga siglo.

Sa nasidlangan nga Cristiandad sarang gihapon mabasa sang madamo ang Septuagint kag ang Cristianong Griegong Kasulatan. Apang, sang ulihi, ang Karaan nga Slavonic, ang nauna sa Slavic nga mga lenguahe sa karon, nangin ang pangunang lenguahe sa naaminhan-nasidlangan sang Europa. Sang 863 C.⁠E., duha ka mag-utod nga nagahambal sing Griego, nga sanday Cyril kag Methodius, ang nagkadto sa Moravia, karon Czec Republic. Ginsugdan nila nga badbaron ang Biblia sa Karaan nga Slavonic. Agod mabadbad ini, nag-imbento sila sing Glagolitic nga alpabeto, nga ginbuslan sang ulihi sing Cyrillic nga alpabeto, nga ginhingadlan sunod kay Cyril. Amo ini ang ginhalinan sang karon nga alpabeto sang Ruso, Ukrainian, Serbian, kag Bulgarian. Ang Slavonic nga Biblia gingamit sang mga tawo sa sina nga mga lugar sa madamo nga kaliwatan. Apang, sang ulihi sang ang mga lenguahe nagbalhin, indi na ini mahangpan sang kinaandan nga tawo.

Ang Hebreong Biblia Nakalampuwas

Sini nga panag-on, kutob sang mga ikan-om tubtob ikanapulo nga siglo C.⁠E., isa ka grupo sang mga Judiyo nga nakilal-an subong mga Masorete ang nakahimo sing sistematiko nga mga metodo sa pagkopya agod matipigan ang Hebreong Kasulatan nga sinulatan. Ginpanikasugan pa gani nila nga isipon ang tanan nga linya kag bisan ang tagsa ka indibiduwal nga letra, nga nagatalupangod sang mga pagkananuhaytuhay sa mga manuskrito, ang tanan sa panikasog nga matipigan ang isa ka masaligan nga sinulatan. Ang ila mga panikasog indi nga sa walay pulos. Sa paghinambit sing isa ka halimbawa, ang pagpaanggid sa modernong Masoretikong mga sinulatan sa Dead Sea Scrolls, nga ginsulat sa ulot sang 250 B.⁠C.⁠E. kag 50 C.E., wala nagapakita sing pagbalhin sa doktrina sa kapin sa 1,000 ka tuig.⁠c

Sa Europa ang Edad Media halos pareho sa Dark Ages. Ang pumuluyo wala nagabasa kag nagatuon. Sang ulihi, bisan ang mga klero, sa kalabanan nga bahin, indi makabasa sang Latin sang simbahan kag sa masami indi gani makabasa sang ila kaugalingon nga lenguahe. Amo man sini sadto ang tion sa Europa nga ang mga Judiyo gintipon sa mga ghetto. Sa isa ka bahin bangod sining pagkanahamulag, ang pagtuon sa Hebreo nga Biblia natipigan. Apang, bangod sang pagkamaynadampigan kag walay pagsalig, ang ihibalo sang mga Judiyo masunson nga indi matigayon sa guwa sang ghetto. Sa nakatundan nga Europa, ang ihibalo sa Griego nag-usmod man. Labi pa gid nga naglala ang kahimtangan bangod sang pagtahod sang Nakatundan nga Simbahan sa Latin Vulgate ni Jerome. Kinaandan na ini nga ginkabig subong ang lamang awtorisado nga bersion, bisan pa nga sang talipuspusan nga bahin sang Masoretic nga panag-on, ang Latin nangin patay nga lenguahe. Busa, samtang ang handum nga mahibaluan sing hinayhinay ang Biblia nagatubo, ang sadsaran ginpasad para sa daku nga pagsumpakilay.

Ang Pagbadbad sa Biblia Ginpamatukan

Sang 1079, ginpapanaug ni Papa Gregory VII ang nahauna sa madamong mando sang simbahan sang edad-media nga nagadumili sang pagbalhag kag kon kaisa bisan sang pagpanag-iya sing bernakular nga mga bersion. Ginkanselar niya ang permiso para sa Misa nga himuon sa Slavonic sa rason nga nagakinahanglan ini sing pagbadbad sa Balaan nga Kasulatan. Tuhay gid sa panindugan sang dumaan nga mga Cristiano, sia nagsulat: “Kalahamut-an sa Labing Gamhanan nga Dios nga ang balaan nga kasulatan mangin sekreto sa pila ka lugar.” Paagi sining opisyal nga panindugan sang simbahan, ang mga manugpasanyog sang pagbasa sa Biblia labi pa gid nga ginkabig nga makatalagam.

Walay sapayan sang dimaayo nga kahimtangan, ang pagkopya kag pagbadbad sa Biblia sa kinaandan nga mga lenguahe nagpadayon. Ang mga bersion sa madamong lenguahe naglapnag sing tago sa Europa. Ini tanan ginkopya paagi sa kamot, kay ang movable-type nga pag-imprinta naimbento lamang sa Europa sang tungatunga sang dekada 1400. Apang samtang nagamahal kag nagadiutay ang mga kopya, mahimo kabigon sang isa ka ordinaryo nga banwahanon ang iya kaugalingon nga malipayon nga makapanag-iya sing isa lamang ka bahin sang isa ka tulun-an sang Biblia ukon sing pila lamang ka pahina. Nasaulo sang iban ang daku nga bahin, bisan ang bug-os nga Cristianong Griegong Kasulatan!

Apang, sang ulihi, may lapnag nga hublag para sa reporma sa simbahan. Sing bahin ginpahulag ini bangod sang liwat nga pagkaalisto sa pagkaimportante sang Pulong sang Dios sa adlaw-adlaw nga pagkabuhi. Paano ining mga hublag kag pag-uswag sa imprinta makaapektar sa Biblia? Kag ano ang natabo kay William Tyndale kag sa iya badbad, nga ginsambit sa umpisa? Sundan naton ining makawiwili nga sugilanon tubtob sa aton mismo tion sa ulihi nga mga guwa.

[Mga footnote]

[Tsart sa pahina 8, 9]

Yabi nga mga Petsa sa Pagpaalinton sa Biblia

(For fully formatted text, see publication)

ANTES SANG KUMON NGA DAG-ON (B.⁠C.⁠E.)

Hebreong Kasulatan natapos c. 443 B.⁠C.⁠E.

400 B.C.E.

Alejandro nga Daku (d. 323 B.⁠C.⁠E.)

300 B.C.E.

Septuagint ginsugdan c. 280 B.⁠C.⁠E.

200 B.C.E.

100 B.C.E. Kalabanan nga Dead Sea Scrolls c. 100 B.⁠C.⁠E. tubtob 68 C.⁠E.

KUMON NGA DAG-ON (C.⁠E.)

Jerusalem nalaglag 70 C.⁠E.

Griegong Kasulatan natapos 98 C.⁠E.

100 C.E.

Rylands Papyrus ni Juan (b. 125 C.⁠E.)

200 C.E.

300 C.E.

400 C.E. Latin Vulgate ni Jerome c. 400 C.⁠E.

500 C.E.

600 C.E.

Masoretikong Sinulatan Ginsulat

700 C.E.

800 C.E.

Si Cyril sa Moravia 863 C.⁠E.

900 C.E.

1000 C.E.

Mando batok sa bernakular nga Biblia 1079 C.⁠E.

1100 C.E.

1200 C.E.

1300 C.E.

[Kapsion sa pahina 9]

Ang dumaan nga mga Cristiano nanguna sa paggamit sing codex

[Kapsion sa pahina 10]

Si Jerome nagkadto sa Betlehem sa pagtuon sing Hebreo