Bahin Dos—Kon Paano ang Biblia Nakadangat sa Aton
Ang kalayo nagatimbuok samtang dugang kag dugang pa nga gatong ang ginabutang sa nagabalingaso nga dabok. Apang indi ini ordinaryo nga dabok. Ang daku nga kalayo gingatungan sing mga Biblia samtang nagatan-aw ang mga pari kag mga prelado. Apang, paagi sa pagbakal sing mga Biblia agod sunugon, walay hinalung-ong nga ginbuligan sang obispo sang London ang manugbadbad, nga si William Tyndale, nga magastuhan ang dugang pa nga mga edisyon!
Ano ang nagdul-ong sa sining determinasyon sa magkontrahanay nga bahin? Sa nagligad nga guwa, ginbinagbinag naton ang maragtas sang pagbalhag sing Biblia sa sulod sang ulihi nga bahin sang Edad Media. Yari na kita karon sa pamanagbanag sang isa ka bag-ong dag-on nga ang mensahe kag awtoridad sang Pulong sang Dios may daku nga epekto sa katilingban.
Isa ka Payunir ang Naglutaw
Si John Wycliffe, isa ka talahuron nga iskolar sa Oxford, nagwali kag nagsulat sing matigdas batok sa indi biblikanhon nga mga buhat sang Iglesia Katolika, nagpasad sang iya awtoridad sa ‘kasuguan sang Dios,’ buot silingon ang Biblia. Ginpadala niya ang iya mga estudyante, ang mga Lollard, sa bug-os nga kaumhan sang Inglaterra sa pagbantala sing mensahe sang Biblia sa Ingles kay bisan sin-o nga mamati. Antes sia napatay sang 1384, ginsugdan niya ang pagbadbad sa Biblia halin sa Latin pakadto sa Ingles sang panahon niya.
Ang simbahan nakakita sing madamong rason agod tamayon si Wycliffe. Una, ginpakamalaut niya ang mga klero bangod sang ila pagpatuyang kag imoral nga buhat. Dugang pa, gingamit sing sayop sang madamo nga humalangad ni Wycliffe ang iya panudlo agod pakamatarungon ang ila armado nga mga pagrebelde. Ginbasol sang mga klero si Wycliffe, bisan sang patay na sia, walay sapayan nga wala gid niya pagsakdaga ang masingki nga mga pag-alsa.
Sa isa ka sulat kay Papa Juan XXIII sang 1412, ginpatuhuyan ni Arsobispo Arundel “inang talamayon kag makaulugot nga tawo nga si John Wycliffe, nga ginahinumdom subong makangilil-ad nga tawo, inang anak sang dumaan nga serpente, ang manugpatimaan kag anak sang anticristo.” Naghingapos sang iya pagpakamalaut, si Arundel nagsulat: “Agod himun-an ang daku niya nga kalautan, naghimo sia sing paagi agod mapadasig ang bag-ong pagbadbad sing mga kasulatan sa tumandok nga hambal.” Sa pagkamatuod, naakig gid ang mga lider sang simbahan bangod luyag ni Wycliffe hatagan ang katawhan sing Biblia sa ila kaugalingon nga lenguahe.
Walay sapayan sina, ang pila ka prominente nga mga indibiduwal nakakuha sing Kasulatan sa bernakular nga mga lenguahe. Ang isa amo si Anne sang Bohemia, nga napangasawa ni Hari Richard II sang Inglaterra sang 1382. May Ingles sia nga mga badbad sang mga Ebanghelyo nga ginhimo ni Wycliffe, nga gintun-an niya pirme. Sang nangin reyna sia, ang iya maayo nga panimuot nakabulig agod mapauswag ang katuyuan sang Biblia—kag indi sa Inglaterra lamang. Ginpalig-on ni Anne ang mga estudyante sang Prague University sa Bohemia nga magtuon sa Oxford. Didto gintun-an nila sing mapagsik ang mga sinulatan ni Wycliffe kag gindala ang pila sini pabalik sa Prague. Ang pagkabantog sang mga panudlo ni Wycliffe sa Prague University nangin pagsuportar sang ulihi kay Jan Hus, nga nagtuon kag nagtudlo didto sang ulihi. Si Hus naghimo sing mahapos basahon nga Czech nga bersion halin sa karaan nga Slavonic nga badbad. Ang iya mga panikasog nagpalig-on sa kinaandan nga paggamit sing Biblia sa Bohemia kag sa kaingod nga kadutaan.
Ang Simbahan Nagbalos
Naakig man ang klero kanday Wycliffe kag Hus bangod sang pagtudlo nga ang “putli nga teksto,” ang orihinal nga inspirado nga Kasulatan nga wala gid sing gindugang, may daku pa nga awtoridad sangsa “glosario,” ang mabug-at nga tradisyunal nga mga paathag sa mga marhin sang aprobado sang simbahan nga mga Biblia. Ang putli nga mensahe sang Pulong sang Dios amo ang luyag sining mga manugbantala nga mabasa sang mga tawo.
Sayop nga ginpangakuan sing proteksion, si Hus natiplang nga mag-atubang sa Katolikong Konsilyo sang Constance, Alemanya, sang 1414 agod pangapinan ang iya mga pagtamod. Ang konsilyo ginkatapuan sang 2,933 ka pari, obispo, kag kardinal. Nagpasugot si Hus nga batunon ang sayop kon mapamatud-an nga sala ang iya mga panudlo paagi sa Kasulatan. Sa Konsilyo, indi amo sina ang isyu. Ang iya paghangkat sa ila awtoridad bastante na nga rason agod ipasunog nila sia sa usok sang 1415, samtang nagapangamuyo sia sing mabaskog.
Amo man ini nga konsilyo ang pormal nga nagpakamalaut kag nag-insulto kay John Wycliffe paagi sa pagmando nga ang iya mga tul-an kalkalon sa Inglaterra kag sunugon. Tuman gid kalain ini nga sugo amo nga ginpatuman lamang ini sang 1428, sa mando sang papa. Apang, subong sang pirme na nga natabo, ining mabangis nga pagpamatok wala magpaluya sa kakugi sang iban pa nga nagahigugma sa kamatuoran. Sa baylo, labi pa gid ini nga nagpalig-on sa ila determinasyon nga ibalhag ang Pulong sang Dios.
Ang Epekto Sang Pag-imprinta
Sang 1450, 35 ka tuig lamang pagkatapos napatay si Hus, si Johannes Gutenberg nagsugod sa pag-imprinta sa movable type sa Alemanya. Ang iya nahaunang bantog nga binuhatan amo ang edisyon sang Latin Vulgate, nga natapos sang mga 1455. Sang 1495 ang tanan ukon ang bahin sang Biblia gin-imprinta sa Aleman, Italyano, Pranses, Czech, Olandes, Hebreo, Catalan, Griego, Espanyol, Slavonic, Portugues, kag Serbian—sa amo sina nga pasunod.
Ang Olandes nga iskolar nga si Desiderius Erasmus nagbalhag sing nahaunang kompleto nga naimprinta nga edisyon sang Griegong teksto sang 1516. Handum ni Erasmus nga ang Kasulatan “mabadbad sa tanan nga lenguahe sang bug-os nga katawhan.” Apang, nagpangalag-ag sia nga ibutang sa katalagman ang iya kabantugan paagi sa pagbadbad mismo sini. Walay sapayan sina, ang iban nga nagsunod mas maisog. Ang tumalagsahon sa tunga sining mga indibiduwal amo si William Tyndale.
Si William Tyndale kag ang Ingles nga Biblia
Si Tyndale nagtuon sa Oxford kag sang mga 1521 nagkadto sa puluy-an ni Sir John Walsh subong manunudlo sang iya mga kabataan. Sa bugana nga hulot-kalan-an ni Walsh kon tigkalaon, ang lamharon nga si Tyndale masunson makita nga nagapakigbais sa lokal nga klero. Ginhangkat ni Tyndale ang ila mga opinyon paagi sa pagbukas sa Biblia kag sa pagpakita sing pamatuod sa mga kasulatan. Sang ulihi, nakumbinsi ang mga Walsh sang ginasiling ni Tyndale, kag ang mga klerigo talagsa na lang nga gin-agda kag ginbaton sing malas-ay. Natural lamang, labi pa gid nga naakig ang mga klerigo kay Tyndale kag sa iya pagtuluuhan.
Isa ka bes sa tion sang binais, ang isa sang mga relihiosong kaaway ni Tyndale nagsiling sing matigdas: “Mas maayo nga wala sing kasuguan sang Dios sangsa wala sing kasuguan sang Papa.” Handurawa ang mabakod nga pagtuo ni Tyndale samtang nagasabat sia: “Ginasikway ko ang Papa kag ang tanan niya nga kasuguan. Kon tugutan sang Dios nga mabuhi ako sing madamong tinuig, panikasugan ko nga mas madamo ang mahibaluan sa Kasulatan sang isa ka bata nga nagaarado sangsa nahibaluan mo.” Maathag ang pamat-od ni Tyndale. Nagsulat sia sang ulihi: “Akon nahantop paagi sa eksperiensia kon daw ano ka imposible nga pamatud-an ang bisan anong kamatuoran sa mga lego, luwas nga matigayon nila ang kasulatan sa ila tumandok nga hambal, agod makita nila ang panguna nga punto, pagpasunod, kag kahulugan sang teksto.”
Sadto nga tion, wala pa sing Biblia nga gin-imprinta sa Ingles. Gani sang 1523, nagkadto si Tyndale sa London agod mangayo sing permiso kag awtorisasyon kay Obispo Tunstall para sa isa ka proyekto sa pagbadbad. Ginbalibaran, naghalin sia sa Inglaterra agod padayunon ang iya katuyuan, nga indi na magbalik pa sa Inglaterra. Sa Cologne, Alemanya, ang iya nahaunang imprintahan ginsalakay, kag haluson nakapalagyo si Tyndale dala ang pila ka hamili nga mga pahina nga wala pa mahugpong. Apang, sa Worms, Alemanya, sa dimagkubos 3,000 ka kopya sang iya Ingles nga “Bag-ong Testamento” ang natapos. Ginpadala ini sa Inglaterra kag ginpanagtag didto sadtong maaga nga bahin sang 1526. Ang pila sini amo ang mga Biblia nga ginbakal kag ginsunog ni Obispo Tunstall, nga sa walay hinalung-ong nagbulig kay Tyndale agod mapadayon ang iya hilikuton!
Ang Pagpanalawsaw Nagahatag Sing Mas Maathag nga Paghangop
Maathag gid nga nalipay si Tyndale sa iya ginahimo. Subong sang ginsiling sang The Cambridge History of the Bible, “Ang Kasulatan nagpahalipay sa iya, kag may kaabtik kag kapagsik sa iya hulag nga nagapaalinton sang iya kalipay.” Ang katuyuan ni Tyndale amo nga ang Kasulatan matigayon sang mga tawo sa husto kag simple nga lenguahe kon mahimo. Ginpakita sa iya sang iya mga pagtuon ang kahulugan sang mga tinaga sa Biblia nga gintago sa doktrina sang simbahan sa sulod sang mga siglo. Wala mahadlok sa pamahog nga kamatayon ukon sa malauton nga sinulatan sang iya gamhanan nga kaaway nga si Sir Thomas More, ginlakip ni Tyndale ang iya mga natukiban sa iya badbad.
Nagbadbad halin sa Orihinal nga Griego sang sinulatan ni Erasmus sa baylo nga sa Latin, ginpili ni Tyndale ang “gugma” sangsa “buhat sang kaluoy” sa pagpaathag sing maayo pa sang kahulugan sang Griegong termino nga a·gaʹpe. Gingamit man niya ang “kongregasyon” sa baylo sang “simbahan,” “hinulsol” sa baylo sang “magpenitensia,” kag “mga gulang” sa baylo sang “mga pari.” (1 Corinto 13:1-3; Colosas 4:15, 16; Lucas 13:3, 5; 1 Timoteo 5:17, Tyndale) Ining mga pagbag-o makahalalit sa awtoridad sang simbahan kag sa tradisyunal nga relihiosong mga buhat, subong sang pagkompisar sa mga pari.
Gingamit man ni Tyndale ang tinaga nga “pagkabanhaw,” nagsikway sang purgatoryo kag pagkamayhinalung-ong sa pihak sang kamatayon subong indi biblikanhon. Tuhoy sa mga patay, nagsulat sia kay More: “Sa pagbutang sa ila sa langit, impierno, kag purgatoryo, [imo] ginaguba ang mga argumento diin ginpamatud-an nanday Cristo kag Pablo ang pagkabanhaw.” May kaangtanan sini, ginpatuhuyan ni Tyndale ang Mateo 22:30-32 kag 1 Corinto 15:12-19. Husto ang iya pagpati nga ang mga patay nagapabilin nga wala sing hinalung-ong tubtob sa palaabuton nga pagkabanhaw. (Salmo 146:4; Manugwali 9:5; Juan 11:11, 24, 25) Nagkahulugan ini nga ang bug-os nga kahimusan sa pagpangadi kay Maria kag sa “mga santo” wala sing pulos bangod indi sila makabati ukon makapasilabot sa ila walay hinalung-ong nga kahimtangan.
Ginbadbad ni Tyndale ang Hebreong Kasulatan
Sang 1530, ginbadbad ni Tyndale ang edisyon sang Pentateuko, ang nahaunang lima ka tulun-an sa Hebreong Kasulatan. Busa sia ang nahaunang tawo nga nagbadbad sing Biblia halin sa Hebreo direkta sa Ingles. Si Tyndale amo man ang nahaunang Ingles nga manugbadbad nga naggamit sa ngalan nga Jehova. Ang iskolar sa London nga si David Daniell nagsulat: “Pat-od gid nga naapektuhan sing daku ang mga bumalasa ni Tyndale nga ang ngalan sang Dios ginpahayag sing bag-o.”
Sa panikasog niya nga matigayon ang kaathag, gingamit ni Tyndale ang lainlain nga Ingles nga tinaga sa pagbadbad sing isa ka Hebreong tinaga. Apang, ginsunod gid niya ang Hebreong gramatika. Ang resulta nagaamlig sa malip-ot nga kahulugan sang Hebreo. Sia mismo nagsiling: “Ang kinaiya sang Hebreo nga hambal nagaugyon sing kapin sa isa ka libo ka beses sa Ingles sangsa Latin. Ang paagi sa paghambal magkapareho; amo nga sa isa ka libo ka beses kinahanglan mo lang ini badbaron sa Ingles, sing letra-por-letra.”
Bangod sining literal gid nga paagi nga ang badbad ni Tyndale may lalim sang Hebreong mga ekspresyon. Sa nahauna nga pagbasa, ang iban sini daw bag-o gid. Apang, ang Biblia nangin pamilyar gid sang ulihi amo nga ang madamo nga ekspresyon sini bahin na karon sang Ingles nga hambal. Ang mga halimbawa nagalakip sing “lalaki suno sa iya kaugalingon nga tagipusuon” (subong sa 1 Samuel 13:14), “paglaktaw,” kag “balasulon.” Labi pa sa sina, ang mga bumalasa sang Ingles nga Biblia mangin pamilyar sa Hebreong panghunahuna, nagahatag sa ila sing mas maayo nga paghangop sa inspirado nga Kasulatan.
Ang Biblia kag si Tyndale Gindumilian
Ang posibilidad nga mabasa ang Pulong sang Dios sa kaugalingon nga hambal makakulunyag. Ginbakal sang Ingles nga pumuluyo ang tanan nga Biblia nga ginpasulod sing tago sa pungsod, nga gintago subong binugkos nga tela ukon iban pa nga butang. Sa amo man nga tion, ginbinagbinag sang mga klero ang pat-od nga pagkadula sang ila posisyon kon ang Biblia kabigon subong ang pinakaawtoridad. Gani, ang kahimtangan nangin mas delikado para sa manugbadbad kag sa iya mga sumalakdag.
Pirme ginhingabot sang Simbahan kag Estado, si Tyndale padayon nga nangabudlay sing tago sa Antwerp, Belgium. Sa gihapon, naghinguyang sia sing duha ka adlaw sa isa ka semana sa ginatawag niya nga pangpaligad-oras—ang pag-alagad sa iban nga Ingles nga mga refugee, mga imol, kag mga balatianon. Gingamit niya ang kalabanan niya nga kuwarta sa sining paagi. Antes niya mabadbad ang katapusan nga katunga sang Hebreong Kasulatan, si Tyndale ginluiban sang isa ka Ingles nga nagpakilala nga isa ka abyan tungod sa kuwarta. Ginbitay sa Vilvoorde, Belgium, sang 1536, ang iya katapusan nga hanuot nga pinamulong amo, “Ginuo! pamuklata ang mga mata sang Hari sang Inglaterra.”
Sang 1538, tungod sa iya kaugalingon nga rason, ginmando ni Hari Henry VIII nga ang tagsa ka simbahan sa Inglaterra butangan sing mga Biblia. Walay sapayan nga wala ginhatag ang kredito kay Tyndale, ang iya badbad amo ang ginpili. Sa sining paagi ang binadbad ni Tyndale nakilal-an sing maayo kag naluyagan amo nga “ginpat-od [sini] ang pangunang kinaugali sang kalabanan nga masunod nga mga bersion” sa Ingles. (The Cambridge History of the Bible) Mga 90 porsiento sang badbad ni Tyndale ang ginkopya sa King James Version sang 1611.
Ang hilway nga pagtigayon sa Biblia nagkahulugan sing daku nga pagbalhin para sa Inglaterra. Ang mga diskusyon nga nasentro sa mga Biblia nga ginpamutang sa mga simbahan nangin tuman kapagsik nga kon kaisa gintublag sini ang mga serbisyo sang simbahan! “Ang mga tigulang nagtuon sa pagbasa agod makadangop sila sing direkta sa Pulong sang Dios, kag ang mga kabataan nagbuylog sa ila mga tigulang sa pagpamati.” (A Concise History of the English Bible) Nakita man sini nga dag-on ang tumalagsahon nga pag-uswag sa pagpanagtag sing Biblia sa iban nga mga pungsod kag mga hambal sa Europa. Apang ang hublag sa Biblia sa Inglaterra nag-impluwensia sa bug-os nga kalibutan. Paano ini natabo? Kag paano nakaapektar sa mga Biblia nga ginagamit naton karon ang dugang pa nga tukib kag panalawsaw? Tapuson namon ang amon report paagi sa masunod nga artikulo sa sining mga serye.
[Kapsion sa pahina 26]
“Bag-ong Testamento” ni Tyndale sang 1526—ang lamang nakilal-an nga kompleto nga kopya nga nakalampuwas sa kalayo
[Credit Line]
The British Library Board
[Tsart/Mga piktyur sa pahina 26, 27]
(For fully formatted text, see publication)
Yabi nga mga Petsa sa Pagpaalinton Sing Biblia
Kumon nga Dag-on
Biblia ni Wycliffe ginsugdan (b 1384)
1400
Si Hus ginbitay 1415
Gutenberg—unang naimprinta nga Biblia c. 1455
1500
Unang Naimprinta nga mga Bernakular
Griegong Teksto ni Erasmus 1516
“Bag-ong Testamento” ni Tyndale 1526
Si Tyndale ginbitay 1536
Si Henry VIII nagmando nga butangan sing Biblia ang mga simbahan 1538
1600
King James Version 1611
[Mga piktyur]
Wycliffe
Hus
Tyndale
Henry VIII