Bahin Tres—Kon Paano ang Biblia Nakadangat sa Aton

BURMA,1824​—⁠Ginlighot sang mgaopisyales sang hari ang misyonero nga puluy-an nanday Adoniram kag Ann Judson, kag ginkuha ang tanan nga butang nga ginahunahuna nila nga bilidhon. Apang nalipatan nila ang labing malahalon nga bahandi​—⁠ang isa ka nabadbad nga manuskrito sang Biblia nga gintago sing likom ni Ann sa idalom sang balay. Si Adoniram, ang manugbadbad, nakadenahan nga nagahigda sa madamo sing lamok nga bilangguan, nga ginsumbong nga nagapangespiya. Bangod sang kahun-og, ang manuskrito mahimo maguba. Paano ini masalbar? Ginsulod kag gintahi ini ni Ann sa isa ka matig-a nga ulunan kag gindul-ong ini sa iya bana sa bilangguan. Ang ulunan natipigan, kag ang kaundan sini nangin bahin sang nahaunang Burmese nga Biblia.

Ang Biblia may madamong subong sini nga pagpasimpalad sa bug-os nga maragtas. Sang nagligad nga mga guwa, ginbinagbinag naton ang pagbadbad kag ang pagpanagtag sa Biblia kutob sang matapos ini sang maaga nga bahin sang dekada 1600. Kamusta ang Biblia kutob sadto tubtob karon? Matigayon gid bala ini sang tanan nga katawhan? Ano ang papel sang Watch Tower Society?

Mga Misyonero kag mga Sosiedad Sang Biblia

Sa madamong kadutaan, ang pagbasa sa Biblia nagtimbuok sing hinali sadtong mga dekada 1600 kag 1700. Ang Inglaterra amo ang labi na nga naapektuhan gid sang Biblia sini nga panag-on. Sa katunayan, ang mga sugilanon kag mga panudlo sang Biblia nakasulod sa hunahuna sang halos tanan nga tawo sa pungsod, halin sa hari tubtob sa bata nga manug-arado. Apang labi pa nga naglapnag ang impluwensia sang Biblia. Ang Inglaterra amo sadto ang gamhanan sa komersio kag kolonya sa dagat, kag gindala sang pila ka Ingles ang Biblia sa ila mga paglakbay. Ginpasad sini ang sadsaran para sa lapnag nga kampanya sa Biblia.

Sang talipuspusan sang dekada 1700, ang Biblia nagpukaw sa pila sa Inglaterra nga binagbinagon ang espirituwal nga mga kinahanglanon sang tumandok nga mga tawo sa malayo nga kadutaan sang Emperyo sang Britanya. Apang, ini nga kabalaka wala gin-ugyunan sang tanan. Madamong klerigo ang nagapati sa kapalaran, kag busa ginkabig nila nga kabubut-on sang Dios nga ang pila ka tawo indi maluwas. Sang ang manugmisyonero nga si William Carey naghatag sing mainit nga pamulongpulong nga nagapangayo sing suporta sa isa ka misyon sa India, isa ka tawo ang nagsinggit bilang pagsaway: “Maglingkod ka, pamatan-on; kon luyag sang Dios nga kombertihon ang pagano, himuon Niya ini bisan indi ka magbulig!” Walay sapayan sina, si Carey naglayag pakadto sa India sang 1793. Sing makapakibot, nabadbad niya sang ulihi ang bug-os nga Biblia ukon ang mga bahin sini sa 35 ka pinulungan sang India.

Nahangpan sang mga misyonero nga ang ila panguna gid nga galamiton amo ang Biblia sa lokal nga pamulong. Apang, sin-o ang magaaman sing mga Biblia? Sing makawiwili, isa ka hublag nga magapalapnag sang mga Biblia sa bug-os nga kalibutan ang walay hinalung-ong nga ginpasilabo sang 16-anyos nga bata nga babayi nga taga-Wales, si Mary Jones. Sang 1800, si Mary nagatiil nga naglakat sing 40 kilometros sa pagbakal sing Welsh nga Biblia gikan sa isa ka klerigo. Anom ka tuig nga ginsupot niya ang iya kuwarta, kag sang mahibal-an ni Mary nga ang mga Biblia naurot, naghibi sia bangod sang daku nga kabang-awan. Natandog sing daku, ginhatag sang klerigo ang iya isa ka Biblia kay Mary.

Pagkatapos sadto, ginhunahuna sang klerigo ang madamo pa nga nagakinahanglan sing mga Biblia, kag ginpakigsugilanon niya ang problema upod sa iya mga abyan sa London. Ang resulta amo ang pagporma, sang 1804, sing British and Foreign Bible Society. Ang sadsaran sini simple lamang: Ang pag-aman sa mga tawo sing barato nga mga Biblia sa ila kaugalingon nga pamulong, nga gin-imprinta nga “wala sing nota ukon komento sa marhin.” Paagi sa pagkuha sa mga komentaryo sa mga marhin, ang mga tagpasad sang Sosiedad naglaum nga malikawan ang binais sa doktrina. Apang, pila ka beses nga ang Bible Society nabahinbahin bangod sang Apokripa, bawtismo paagi sa pagtum-oy, kag doktrina sang Trinidad.

Ang una nga kapagsik madasig nga naglapnag, kag sang 1813 ang kaupod nga mga sosiedad ginporma sa Alemanya, Netherlands, Denmark, kag Rusya. Sang ulihi, ang mga sosiedad sang Biblia sa iban nga mga pungsod gindugang. Sang ginpaathag sang unang mga sosiedad sang Biblia ang ila mga tulumuron, naghunahuna sila nga ang kalabanan sa kalibutan nagagamit sing pila lamang ka dalagku nga mga pamulong. Wala gid sila maglaum nga linibo gali ini! Diutay lamang nga mga manugbadbad ang nakahibalo sing Hebreo kag Griego agod mabadbad ini sing direkta pakadto sa bernakular nga pamulong. Busa, sang ginsuportahan sang British and Foreign Bible Society ang mga pagbadbad, masunson nga ginpasad sang mga manugbadbad ang ila pagbadbad sa Ingles-sing-pamulong nga King James Version.

Ang mga Pagtilaw Sang Isa ka Manugbadbad

Ang kalabanan nga Biblia may mga sugilanon kag mga ilustrasyon pasad sa adlaw-adlaw nga mga inagihan. Mas ginapahapos sini ang pagbadbad sangsa ginsulat ini sa mabudlay hangpon nga mga termino sang pilosopiya. Apang, subong sang ginalauman nga matabo, ang unang mga panikasog sang mga misyonero nagtuga kon kaisa sing makagulumon ukon makahalam-ot nga mga badbad. Ang isa ka badbad, halimbawa, naghatag sa mga tawo sa isa ka bahin sang India sing ideya nga ang Dios asul sing duag nga persona. Ang tinaga nga gingamit para sa “langitnon” sa ekspresyon nga “langitnon nga Amay” nagkahulugan sing “may duag sang langit”​—⁠ang literal nga mga langit!

Nahanungod sa mga problema sang isa ka manugbadbad, si Adoniram Judson nagsulat sang 1819: ‘Sang natun-an namon ang pamulong nga ginagamit sang mga tawo sa pihak nga bahin sang duta, nga ang mga paagi sa paghambal bag-o gid tanan, kag ang mga letra kag mga tinaga indi gid pareho sa bisan ano nga pamulong nga nasumalang namon; sang wala kami sing diksionaryo ukon manugpatpat kag dapat hangpon diutay ang pamulong antes kami nakakuha sing isa ka tumandok nga manunudlo​—⁠nagakinahanglan ini sing daku nga panikasog!’ Kag ang ginhimo sang mga manugbadbad kaangay ni Judson nakabulig sing daku agod matigayon ang Biblia.​—⁠Tan-awa ang tsart sa pahina 12.

Ginbuligan ni Ann Judson ang iya bana sa mabudlay nga hilikuton sa pagbadbad. Apang indi lamang problema sa pagbadbad ang gin-atubang sang mga Judson. Sang ginguyod sa bilangguan si Adoniram sang mga opisyales sang hari, si Ann manugbata sadto. Sing maisugon, sa sulod sang 21 ka bulan nakitluoy sia sa mapintas nga mga opisyales nga paguwaon ang iya bana. Yadto nga pagtilaw naghalit sa iya kapagros. Wala madugay nga nakaguwa si Adoniram, ang iya maisog nga si Ann kag ang ila bata nga babayi napatay bangod sang hilanat. Daku gid ang kasubo ni Adoniram. Apang, nangayo sia sing kusog sa Dios kag ginpadayon ang pagbadbad, gintapos ang Burmese nga Biblia sang 1835. Sadto man nga tion, ang iban pa malimbungon nga mga binais tuhoy sa Biblia nag-utwas.

Ang Biblia Ginpalibutan Sing Binais

Sang dekada 1800, nag-utwas ang daku nga binais sa katilingban kag sa politika, kag kon kaisa ang Biblia may panguna nga papel. Halimbawa, walay sapayan nga ang Russian Bible Society ginsakdag anay sang czar kag sang Ortodokso nga Simbahan sang Ruso, sang ulihi gindula kag gindumilian nila ang Sosiedad. (Linibo ka Biblia ang ginsunog isa ka tuig antes sang mga nagapamatok sa sadto nga Sosiedad.) Ang Ortodokso nga mga klerigo nagapanikasog gid karon nga tapuson ang mapagsik nga ginsugdan sang unang mga Cristiano​—⁠ang bug-os kalibutan nga pagpanagtag sang Biblia. Ang Ortodokso nga mga lider sang ika-19 nga siglo nag-insister nga ginbutang sa katalagman sang Biblia ang awtoridad sang Simbahan kag sang Estado. Sing makahalam-ot, ginkabig sang nagbangon nga politikal nga rebolusyunaryo nga hublag ang Biblia, indi subong makatalagam sa mga awtoridad, kundi, sa baylo, subong isa ka hinganiban sang Simbahan kag sang Estado agod huptan ang mga tawo sa pagpasakop. Ang Biblia ginsalakay sa magtimbang nga bahin!

Nasaksihan man sang masunod nga mga tuig ang dugang nga “intelektuwal” nga mga pagsalakay sa Biblia. Sang 1831, ginsugdan ni Charles Darwin ang paglayag sa ekspedisyon nga nagdul-ong sa iya teoriya sang ebolusyon. Sang 1848, ginpaguwa nanday Marx kag Engels ang Communist Manifesto, nga nagalaragway sa Cristianismo subong isa ka ahensia sa pagpamigos. Sini man nga tion, ginduhaduhaan sang higher criticism ang pagkamasaligan sang Kasulatan kag ang maragtason nga pagkamaminatud-on sang mga karakter sa Biblia​—⁠bisan mismo si Jesus! Apang nakita sang pila ka mahunahunaon nga mga tawo ang kabutigan sang mga teoriya nga nagsikway sa Dios kag sa Biblia, kag nangita sila sing maalamon nga mga paagi nga pamatud-an ang pagkamasaligan sang Biblia. Isa sa ila amo si Konstantin von Tischendorf, isa ka Aleman nga sampaton sa mga pamulong.

Ang mga Tukib Nakabulig sa Pagpamatuod sa Teksto Sang Biblia

Si Tischendorf naglakbay sa Natungang Sidlangan sa pagpangita sing dumaan nga mga manuskrito sa Biblia, naglaum nga mapamatud-an sing dimaduhaduhaan ang orihinal nga teksto sang Biblia. Sang 1859, sang tuig man nga ginbalhag ni Darwin ang The Origin of Species, nakita ni Tischendorf ang pinakadaan sadto nga kompleto nga kopya sang Cristianong Griegong Kasulatan sa isa ka monasteryo sa tiilan sang Bukid sang Sinai. Nakilal-an ini subong ang Codex Sinaiticus, kag ayhan ginsulat mga 50 ka tuig antes natapos ni Jerome ang Latin Vulgate. Walay sapayan nga ginabaisan gihapon ang tuhoy sa kon bala nagakaigo ang pagkuha niya sa codex gikan sa monasteryo, ginbalhag ini ni Tischendorf, busa nagapaposible nga magamit ini sang mga iskolar.⁠a

Bangod ang Sinaiticus nalakip sa pinakadumaan nga orihinal-sing-lenguahe nga mga manuskrito, wala lamang sini ginpakita nga ang Griegong Kasulatan nagpabilin nga halos wala mabag-o kundi nagbulig man sa mga iskolar nga mahibaluan ang mga kasaypanan nga nakasulod sa ulihi nga mga manuskrito. Halimbawa, ang pagpatuhoy kay Jesus sa 1 Timoteo 3:​16 sa Sinaiticus mabasa: “Napahayag sia sa unod.” Sa baylo sang “sia,” ang kalabanan sang kilala sadto nga mga manuskrito nagpakita sing pinalip-ot para sa “Dios,” nga ginhimo paagi sa diutay nga pagliwan sa Griegong tinaga para sa “sia.” Apang, ang Sinaiticus madamong tinuig na nga ginhimo antes sang bisan anong Griegong manuskrito nga mabasa “Dios.” Busa, ginpakita sini nga may ulihi nga pagbag-o sa teksto, ayhan ginpakilala agod suportahan ang doktrina sang Trinidad.

Kutob sang panahon ni Tischendorf, madamo pa nga manuskrito ang natukiban. Sa karon, ang kabug-usan sang nakilal-an nga mga manuskrito sang Hebreong Kasulatan mga 6,000, kag sang Griegong Kasulatan, kapin sa 13,000. Ang pagpaanggid nga pagtuon sa sini nagresulta sa isa ka orihinal-sing-lenguahe nga teksto nga sarang gid masaligan. Subong sang ginsiling sang iskolar nga si F. F. Bruce: “Ang lainlain nga pagbadbad . . . wala magbalhin sang bisan anong importante nga maragtason nga katunayan ukon panudlo sang Cristianong pagtuluuhan kag buhat.” Samtang ang pagbadbad sang Biblia sa madamo pa nga pamulong nagpadayon, paano ining dugang nga ihibalo nakabulig sa katawhan?

Ang Watch Tower Society kag ang Biblia

Sang 1881 ang diutay apang hanuot nga grupo sang mga manunudlo kag mga estudyante sang Biblia nagporma sang nakilal-an sang ulihi nga Watch Tower Bible and Tract Society. Sang primero, ginpanagtag nila ang mga Biblia nga ginbalhag sang iban pa nga sosiedad sang Biblia, lakip na ang Griegong Kasulatan ni Tischendorf. Apang, sang 1890, direkta sila nga nagsulod sa pagbalhag sing Biblia, nagsakdag sa nahauna sang madamong edisyon sang Biblia. Sang 1926 ang Sosiedad nagsugod sa pag-imprinta sing Biblia sa iya kaugalingon nga mga imprintahan. Apang ang pagkinahanglan sing bag-o nga badbad sang Biblia nangin mas maathag. Ang ihibalo bala nga natigayon paagi sa mga tukib kag pagtuon sang nagligad nga siglo sarang magamit sa isa ka madali mahangpan, masarangan baklon nga Biblia? Upod sini nga tulumuron, ang mga tumalapu sang Sosiedad nagsugod sang 1946 sa pagbalhag sing bag-ong badbad sang mga Kasulatan.

Isa ka Badbad, Madamong Pamulong

Isa ka komite sang eksperiensiado nga hinaplas nga mga Cristiano ang gin-organisar sa pagbadbad sing New World Translation of the Holy Scriptures sa Ingles. Ginbalhag ini sa anom ka tomo, nga ginpaguwa kutob sang 1950 tubtob sang 1960, umpisa sa Cristianong Griegong Kasulatan. Sugod sang 1963 ginbadbad ini sa 27 pa ka pamulong, kag madamo ang ginabadbad pa. Ang mga tulumuron sang iban nga mga pamulong pareho man sa Ingles. Una, ang pagbadbad dapat nga husto, nga malapit sa orihinal nga panghunahuna kon mahimo. Ang kahulugan indi dapat patikuon agod ipauyon sa paghangop sa isa ka partikular nga doktrina. Ikaduha, dapat huptan ang paghisantuanay, nagagamit sing isa ka badbad para sa tagsa ka importante nga tinaga kon makatarunganon nga ginatugot sang konteksto. Ini nga paagi nagabulig sa mga bumalasa nga mahangpan kon paano gingamit sang mga manunulat sang Biblia ang espesipiko nga mga tinaga. Ikatlo, ang badbad dapat nga literal kon mahimo nga may kahulugan nga mahapos hangpon. Ang pagkaliteral nagahatag sa bumalasa sing mas malapit nga paggamit sa pangunang kinaiya sang orihinal nga mga lenguahe kag sang kaupod nga mga panghunahuna. Kag ikap-at, dapat nga mas mahapos ini basahon kag hangpon sang ordinaryo nga mga tawo.

Ang literal nga estilo sang Ingles nga New World Translation nagapahapos sang pagbadbad sini sa iban nga mga pamulong. Para sa sining katuyuan ang mga grupo sang mga manugbadbad sang Sosiedad nagagamit karon sing bag-ong mga kagamitan sang kompyuter sa pagpadasig sang ila hilikuton kag sa paghimo sini nga mas sibu. Ining sistema nagabulig sa mga manugbadbad sa pagtipon sing mga listahan sang bernakular nga mga katumbas para sa tagsa ka pangunang tinaga. Nagabulig man ini sa ila nga matun-an ang Ingles nga mga badbad sang tagsa ka Hebreo kag Griegong tinaga sa Biblia.

Ang pagbadbad gikan sa Ingles, sa baylo sang pagbadbad direkta gikan sa Hebreo kag Griego, may daku nga mga bentaha. Luwas nga ginapalip-ot sini ang tion sa pagbadbad, ginapaposible sini ang mas daku nga paghiliugyon sang ekspresyon sa tanan nga pamulong. Ngaa? Bangod mas mahapos ang pagbadbad sing husto gikan sa isa ka modernong pamulong pakadto sa isa pa sangsa pagbadbad gikan sa karaan nga hambal pakadto sa lainlain nga modernong mga pamulong. Ti, mahimo mapamangkot sang mga manugbadbad ang tumandok nga nagahambal sang modernong mga pamulong apang indi nila mapamangkot ang mga manugbadbad sang mga pamulong nga gingamit linibo ka tuig na ang nagligad.

Maayong Balita Para sa Tanan nga Pungsod

Madamo pa ang mahimo masulat tuhoy sa determinado nga mga lalaki kag mga babayi nga nagbulig agod ang Biblia mangin amo karon ang ginabasa sing pinakalapnag nga libro sa duta. Sa sulod sang mga siglo, sa dimagkubos apat ka bilyon ka Biblia kag mga bahin sang Biblia ang gin-imprinta sa kapin sa duha ka libo ka pamulong, nga ginapamulong sang kapin sa 90 porsiento nga populasyon sang kalibutan!

Ang Biblia nagtagna sing bug-os kalibutan nga pagbantala sang Ginharian sang Dios sa aton adlaw. Bangod sini, si Jehova nga Dios mismo ang nag-ubay agod ang Biblia matigayon karon sa halos bug-os nga kalibutan. (Mateo 13:​47, 48; 24:14) Ang walay kahadlok nga mga manugbadbad kag mga manugbalhag anay sang Biblia nagpasimpalad sang tanan nga butang agod mahatag sa aton ang Pulong sang Dios​—⁠ang lamang nga tuburan sang espirituwal nga kapawa sa madulom sing moralidad nga kalibutan. Kabay nga ang ila halimbawa magapahulag sa imo nga basahon, iaplikar, kag ipaambit ina nga Pulong nga may pagtuo subong sang ginpakita nila. Huo, kada adlaw, himusli sing bug-os ang masaligan nga Biblia nga ginapanag-iyahan mo!​—⁠Isaias 40:​6-8.

[Footnote]

[Chart on page 12]

Pag-uswag sa Pagbadbad Sing Biblia

(For fully formatted text, see publication)

Kadamuon sang

Pamulong

1 Ang mga Judiyo nagsugod sa pagbadbad sing Hebreong Kasulatan sa Griego c. 280 B.⁠C.⁠E.

12 Natapos ni Jerome ang Latin Vulgate c. 400 C.⁠E.

35 Natapos ni Gutenberg ang unang naimprinta nga Biblia c. 1455

81 British and Foreign Bible Society gintukod 1804

Ginabanta nga Kadamuon sang Pamulong Suno sa Tuig

522

1900

600

700

800

900

1,049

1950

1,100

1,200

1,300

1,471

1970

2,123

1996

2,200

2,300

2,400

[Credit Line]

Reperensia: Christianity Today, United Bible Society

[Credit Line sa pahina 9]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Kapsion sa pahina 8]

Si Judson gingapos kag ginguyod

[Credit Line]

Gikan sa libro nga Judson the Hero of Burma, ni Jesse Page

[Kapsion sa pahina 10]

Ginsalbar ni Tischendorf ang hamili nga manuskrito sa sining monasteryo sa tiilan sang Bukid sang Sinai

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.