Ang Badbad sang Biblia nga Nagpabag-o sa Kalibutan

Sang ginsugdan sang manalagna sang Dios nga si Moises ang pagsulat sa Biblia kapin sa 3,500 ka tuig na ang nagligad, isa ka gamay nga pungsod lamang ang makabasa sini. (Deuteronomio 7:7) Amo sini bangod ang Kasulatan nasulat lamang sa orihinal nga Hebreo nga lenguahe sadto nga pungsod. Apang, magabag-o ina sang ulihi.

ANG mensahe sang Biblia kag ang maayo nga impluwensia sini sa nagligad nga mga siglo naglapnag subong resulta sang una nga badbad sini—ang Septuagint. Ngaa ginhimo ini nga pagbadbad? Kag husto bala isiling nga amo ini ang Biblia nga nagpabag-o sa kalibutan?

Isa ka Inspirado nga Badbad?

Pagkatapos sang ila pagkatapok sa Babilonia sang ikapito kag ikan-um nga siglo B.C.E., madamo nga Judiyo ang nagpabilin sa guwa sang kadutaan sang dumaan nga Israel kag Juda. Para sa mga Judiyo nga natawo sang tion sang pagkatapok, ang Hebreo nangin ikaduha nila nga lenguahe. Sang ikatlo nga siglo B.C.E., may yara isa ka komunidad sang mga Judiyo sa Alexandria, Egipto—isa ka panguna nga sentro sang kultura sa Emperyo sang Gresya. Nakita sadtong mga Judiyo ang kinahanglanon nga badbaron ang Balaan nga Kasulatan sa Griego, nga amo sadto ang ila lokal nga lenguahe.

Tubtob sadto nga tion, ang inspirado nga mensahe sang Biblia nasulat sa Hebreo, nga may diutay nga bahin nga nasulat sa kaanggid nga lenguahe nga Aramaiko. Mabuhinan bala ang mabaskog nga mga epekto sang pag-inspirar sang Dios kon badbaron ang Pulong sang Dios sa iban nga lenguahe, ayhan magadul-ong pa gani sa sayop nga mga interpretasyon? Tugutan bala sang mga Judiyo, nga gintugyanan sang inspirado nga Pulong, nga patikuon ina nga mensahe paagi sa pagbadbad sini?—Salmo 147:19, 20; Roma 3:1, 2.

Ining delikado nga mga isyu nagtuga sing pagduhaduha. Apang, ginlabawan sang kabalaka nga indi na mahangpan sang mga Judiyo ang Pulong sang Dios ang tanan iban pa nga rason. Isa ka desisyon ang nahimo nga ihanda ang pagbadbad sang Torah sa Griego—ang unang lima ka tulun-an sang Biblia, nga ginsulat ni Moises. Ang aktuwal nga paagi sang pagbadbad wala mahibaluan. Suno sa Letter of Aristeas, luyag sang manuggahom sang Egipto nga si Ptolemy II (285-246 B.C.E.) nga makatigayon sing isa ka kopya sang Pentateuko (ukon, Torah) nga ginbadbad sa Griego agod mabutang niya sa iya harianon nga librarya. Ginmanduan niya ang 72 ka Judiyong iskolar, nga nagkari sa Egipto halin sa Israel kag gintapos ang pagbadbad sa sulod sang 72 ka adlaw. Ginbasa dayon ini nga badbad sa Judiyong komunidad, nga nagsiling nga matahom ini kag sibu. Ang ulihi nga bersion sini nga istorya nagsiling nga ang tagsa ka manugbadbad ginbutang sa lain nga hulot, apang palareho ang ila mga pagbadbad, sing letra por letra. Bangod sang tradisyon tuhoy sa 72 ka manugbadbad, ining badbad sang Griegong Biblia gintawag subong ang Septuagint, pasad sa Latin nga tinaga nga nagakahulugan sing “Kapituan.”

Ang kalabanan nga modernong-adlaw nga iskolar nagapati nga ang Letter of Aristeas isa ka apokripal nga sinulatan. Nagapati man sila nga ang ideya sang pagbadbad wala maghalin kay Ptolemy II, kundi halin sa mga lider sang Judiyong komunidad sa Alexandria. Apang ang mga sinulatan sang Judiyong pilosopo sa Alexandria nga si Philo kag sang Judiyong istoryador nga si Josephus subong man ang Talmud nagapakita nga nagapati ang unang-siglo nga mga Judiyo nga ang Septuagint inspirado man kaangay sang orihinal nga Kasulatan. Ini nga mga pagpati pat-od nga resulta sang panikasog nga batunon ang Septuagint sang Judiyong komunidad sa bug-os nga kalibutan.

Walay sapayan nga ang una nga pagbadbad naglakip lamang sa lima ka tulun-an ni Moises, ang ngalan nga Septuagint nagpatuhoy sang ulihi sa bug-os nga Hebreong Kasulatan nga ginbadbad sa Griego. Ang iban nga tulun-an ginbadbad sang masunod nga kapin sa isa ka gatos ka tuig. Sa baylo nga bunga sang nahiusa nga panikasog, ang bug-os nga Septuagint isa ka utay-utay nga kasulatan. Ang mga manugbadbad may lainlain nga ikasarang kag ihibalo sa Hebreo. Ang kalabanan nga tulun-an ginbadbad sing literal, kon kaisa tuman gid ka literal, samtang ang iban ginbadbad nga indi literal. Ang pila may malaba kag malip-ot nga bersion. Sang katapusan sang ikaduha nga siglo B.C.E., ang tanan nga tulun-an sang Hebreong Kasulatan mabasa sa Griego. Walay sapayan sang dipalareho nga mga resulta, ang epekto sang pagbadbad sa Hebreong Kasulatan padulong sa Griego naglabaw sa ginapaabot sang mga manugbadbad.

Si Jafet sa mga Layanglayang ni Sem?

Sa pagpaathag sa Septuagint, ginakutlo sang Talmud ang Genesis 9:27: “Tuguti . . . si Jafet . . . nga magpuyo sa mga layanglayang ni Sem.” (Megillah 9b, Babiloniko nga Talmud) Malaragwayon nga ginapahangop sang Talmud nga paagi sa matahom nga Griegong lenguahe sang Septuagint, si Jafet (ang amay ni Javan, nga ginhalinan sang mga Griego) nagpuyo sa mga layanglayang ni Sem (ang katigulangan sang pungsod sang Israel). Apang, mahimo man masiling nga bangod sa impluwensia sang Septuagint, si Sem nagpuyo sa mga layanglayang ni Jafet. Paano?

Pagkatapos sang mga pagpanakop ni Alejandro nga Daku, sang ulihi nga bahin sang ikap-at nga siglo B.C.E., ginhimo ang daku nga panikasog agod ipalapnag ang Griegong lenguahe kag kultura sa tanan nga nasakop nga kadutaan. Ini nga impluwensia gintawag nga Helenisasyon. Nabatyagan sang mga Judiyo nga padayon nga ginasalakay ang ila kultura. Kon mangibabaw ang kultura kag pilosopiya sang mga Griego, matabunan ang relihion sang mga Judiyo. Ano ang makapugong sa paglapnag sining impluwensia?

Tuhoy sa isa ka posible nga motibo sang mga Judiyo sa pagbadbad sa Septuagint, ang Judiyo nga manugbadbad sang Biblia nga si Max Margolis nagakomento: “Kon ginahunahuna sang isa nga ang Judiyong komunidad amo ang ginhalinan sang ideya sini nga pagbadbad, may isa pa ka motibo nga nadalahig sa sini, nga amo, ang pagpaambit sang Judiyong Kasuguan sa mga Gentil kag kumbinsihon ang kalibutan nga ang mga Judiyo may kultura nga makatupong sa kaalam sang Hellas [Gresya].” Busa ang pagpaambit sa Hebreong Kasulatan sa nagahambal sang Griego nga kalibutan nangin isa ka pag-amlig sa kaugalingon kag isa ka balos nga pag-atake.

Ang Helenisasyon ni Alejandro naghimo sa Griego subong ang internasyonal nga lenguahe sang kalibutan. Bisan sang ginbuslan na sang mga Romano ang iya paggahom, ang kinaandan (ukon, Koine) nga Griego nangin ang lenguahe sang negosyo kag komunikasyon sa tunga sang mga pungsod. Bisan kon resulta ini sang hungod nga panikasog ukon natabuan lamang, ang Septuagint nga bersion sang Hebreong Kasulatan nakalab-ot sa mga puluy-an kag mga tagipusuon sang madamo nga di-Judiyo nga wala anay makakilala sa Dios kag sa Kasuguan sang mga Judiyo. Makadalayaw gid ang mga resulta.

Ang mga Proselita kag ang mga Mahinadlukon sa Dios

Sang unang siglo C.E., si Philo nagsulat nga ang “katahom kag ang dignidad sang kasuguan ni Moises gintahod indi lamang sang mga Judiyo, kundi sang tanan iban nga pungsod.” Tuhoy sa mga Judiyo nga nagapuyo sa guwa sang Palestina sang unang siglo, ang Judiyong istoryador nga si Joseph Klausner nagsiling: “Indi mapatihan nga ang tanan sining minilyon ka Judiyo mga imigrante halin sa Palestina. Indi mapanghiwala nga ini nga kadamuon nagalakip man sa madamo nga lalaki kag babayi nga proselita.”

Apang, ining makadalayaw nga mga detalye wala nagaunod sang tanan nga hitabo nga makapaathag sing bug-os nga kahimtangan. Ang awtor nga si Shaye J. D. Cohen, propesor sang maragtas sang mga Judiyo, nagsiling: “Madamong gentil, lalaki kag babayi, ang nakumbertir sa Judaismo sang katapusan nga mga siglo B.C.E. kag sang unang duha ka siglo C.E. Apang, mas madamo pa ang mga gentil nga nagbaton sing pila ka bahin sang Judaismo apang wala magpakumbertir sa sini.” Gintawag nanday Klausner kag Cohen ining mga dikumbertido subong mga mahinadlukon sa Dios, isa ka ekspresyon nga masami makit-an sa Griegong mga literatura sadto nga tion.

Ano ang kinatuhayan sang isa ka proselita kag sang isa ka mahinadlukon sa Dios? Ang mga proselita bug-os nga mga kumbertido, ginakabig nga mga Judiyo sa bug-os nga kahulugan bangod ginbaton nila ang Dios sang Israel (ginasikway ang tanan iban pa nga dios), nagpatuli, kag nagbuylog sa pungsod sang Israel. Sa kabaliskaran, si Cohen nagasiling tuhoy sa mga mahinadlukon sa Dios: “Walay sapayan nga ginsunod sining mga gentil ang madamo nga buhat sang mga Judiyo kag ginpadunggan sa bisan anong paagi ang Dios sang mga Judiyo, wala nila ginkabig ang ila kaugalingon nga mga Judiyo kag wala sila ginkabig sang iban subong mga Judiyo.” Ginlaragway sila ni Klausner subong “wala sing ginadampigan,” bangod ginbaton nila ang Judaismo kag “ginsunod ang pila ka kinabatasan sini, apang . . . wala nagpakumbertir subong bug-os nga mga Judiyo.”

Ang iban mahimo nga nangin interesado sa Dios bangod sang pagpakigsugilanon nila sa misyonero nga mga Judiyo ukon sa ila nakita nga tuhay nga panimuot, kinabatasan, kag pagginawi. Apang, ang Septuagint amo ang panguna nga galamiton nga nakabulig sa sining mga mahinadlukon sa Dios nga makatuon tuhoy kay Jehova nga Dios. Walay sapayan nga indi mahibaluan kon ano ang eksakto nga kadamuon sang mga mahinadlukon sa Dios sang unang siglo, walay duhaduha nga napalapnag sang Septuagint ang pila ka ihibalo tuhoy sa Dios sa bug-os nga Emperyo sang Roma. Paagi sa Septuagint, napahamtang ang importante nga sadsaran.

Ang Septuagint Nakabulig sa Paghanda sing Dalanon

Ang Septuagint gingamit sa pagpalapnag sing mensahe sang Cristianismo. Madamo sang nagahambal sing Griego nga mga Judiyo ang nagtambong sa pagpasad sa Cristianong kongregasyon sang Pentecostes 33 C.E. Ang mga proselita nalakip man sa sadtong nangin mga disipulo ni Cristo sadtong maaga nga tion. (Binuhatan 2:5-11; 6:1-6; 8:26-38) Sanglit ang mga sinulatan sang mga apostoles kag sang iban pa nga una nga mga disipulo ni Jesus gintuyo para sa madamo nga tawo, ginsulat ini sa Griego.a Sa amo, madamo nga pagkutlo halin sa Hebreong Kasulatan nga makit-an sa Cristianong Griegong Kasulatan ang halin sa Septuagint.

Ang iban luwas sa kinaugali nga mga Judiyo kag mga proselita handa sa pagbaton sa mensahe sang Ginharian. Ang Gentil nga si Cornelio “isa ka debotado nga tawo kag isa nga mahinadlukon sa Dios upod sa tanan sang iya panimalay, kag naghatag sia sing madamo nga dulot sang kaluoy sa mga tawo kag padayon nga nagapakiluoy sa Dios.” Sang 36 C.E., si Cornelio, ang iya pamilya, kag ang iban pa nga nagtipon sa iya balay amo ang una nga mga Gentil nga ginbawtismuhan subong mga sumulunod ni Cristo. (Binuhatan 10:1, 2, 24, 44-48; ipaanggid ang Lucas 7:2-10.) Sang naglakbay si apostol Pablo sa bug-os nga Asia Minor kag sa Gresya, nagbantala sia sa madamo nga Gentil nga nagakahadlok [na] sa Dios subong man sa “mga Griego nga nagasimba sa Dios.” (Binuhatan 13:16, 26; 17:4) Ngaa handa nga ginbaton ni Cornelio kag sang iban pa nga Gentil ang maayong balita? Ang Septuagint nakabulig sa paghanda sing dalanon. Ang isa ka iskolar nagsiling nga ang Septuagint “isa gid ka importante nga tulun-an nga kon wala ini ang Cristiandad kag ang kultura sang nakatundan indi mahangpan.”

Nadula sang Septuagint ang Iya “Pagkainspirado”

Ang lapnag nga paggamit sa Septuagint ginpamatukan sang ulihi sang mga Judiyo. Sa pagpakighambal sa mga Cristiano, halimbawa, ang mga Judiyo nagsiling nga ang Septuagint indi sibu nga badbad. Sang ikaduha nga siglo C.E., bug-os nga ginsikway sang Judiyong komunidad ini nga badbad nga ila anay gindayaw subong inspirado. Ginsikway sang mga rabbi ang sugilanon tuhoy sa 72 ka manugbadbad, nga nagsiling: “Natabo sadto anay nga ginbadbad sang lima ka gulang ang Torah sa Griego para kay Hari Ptolemy, kag yadto nga adlaw nangin kailo sa Israel subong sang adlaw nga ginhimo ang bulawan nga tinday nga baka, bangod ang Torah indi mabadbad sing sibu.” Agod mapat-od ang paghisanto sa rabiniko nga mga pagtamod, gintugutan sang mga rabbi ang isa ka bag-o nga badbad sa Griego. Ginbadbad ini sang ikaduhang siglo C.E. sang Judiyong proselita nga si Aquila, disipulo sang rabbi nga si Akiba.

Wala na gingamit sang mga Judiyo ang Septuagint, apang nangin sadsaran ini sang “Daan nga Testamento” sang nagadaku nga Iglesia Katolika tubtob nga ginbuslan ini sang Latin Vulgate ni Jerome. Walay sapayan nga indi gid mabuslan sang isa ka badbad ang orihinal, ang Septuagint may daku nga nahimo sa pagpalapnag sang ihibalo tuhoy kay Jehova nga Dios kag tuhoy sa iya Ginharian paagi kay Jesucristo. Sa pagkamatuod, ang Septuagint isa ka badbad sang Biblia nga nagpabag-o sa kalibutan.

[Mga footnote]

[Retrato sa pahina 31]

Ang “Septuagint” nahangpan sang madamo nga ginbantalaan ni Pablo

[Picture Credit Line sa pahina 29]

Sa maayong kabubut-on sang Israel Antiquities Authority