“Ang Maitom-sing-Buhok nga Reyna sang Desyerto sang Siria”

MORENA ang iya kutis, ang iya unto daw perlas kaputi, ang iya mata maitom kag matin-aw. Maalam sia kaayo kag sampaton sa lenguahe. Ining hangaway nga reyna maalam pa kuno kay Cleopatra kag ayhan pareho sa iya kaanyag. Bangod sang iya maisugon nga pagpakig-away batok sa nagagahom nga pungsod sa kalibutan sang iya mga adlaw, natuman niya ang isa ka matagnaon nga papel sa Makasulatanhon nga drama. Pagligad sang malawig nga tion sang napatay sia, gindayaw sia sang mga manunulat, kag gindibuho sia sing mas matahom sang mga dibuhista. Ginlaragway sia sang ika-⁠19 nga siglo nga mamalaybay subong “ang maitom-sing-buhok nga reyna sang desyerto sang Siria.” Ining bantog nga babayi amo si Zenobia—reyna sang Palmyra nga isa ka siudad sang Siria.

Paano nagbantog si Zenobia? Ano ang kahimtangan sa politika nga nagdul-ong sa pagtigayon niya sang kagamhanan? Ano ang iya pagkatawo? Kag anong matagnaon nga papel ang gintuman sini nga reyna? Binagbinaga anay ang geograpiko nga kahimtangan diin natabo ang drama.

Isa ka Siudad sa Higad sang Desyerto

Ang siudad ni Zenobia, nga Palmyra, nahamtang mga 210 kilometros aminhan-sidlangan sang Damascus, sa naaminhan nga bahin sang Desyerto Sang Siria diin ang Anti-Lebanon nga kabukiran nagapanaug sa kapatagan. Ining mabungahon nga siudad halos yara sa tungatunga sang Dagat Mediteraneo pakatundan kag sang Suba Eufrates pasidlangan. Mahimo nga gintawag ini ni Hari Solomon nga Tadmor, isa ka duog nga importante anay sa kaayuhan sang iya ginharian sa duha ka rason: subong isa ka garison sang depensa sa naaminhan nga dulunan kag subong isa ka importante nga koneksion sa mga banwa sang karaban. Busa, si Solomon “nagtukod liwat sang Tadmor sa kahanayakan.”—2 Cronica 8:4.

Ang linibo ka tuig nga maragtas pagkatapos sang paggahom ni Hari Solomon wala sing ginasugid tuhoy sa Tadmor. Kon husto nga ginakilala subong amo ang Palmyra, nagbantog ini pagkatapos nga ang Siria nagtukod sing naguwa nga probinsia sang Emperyo sang Roma sang 64 B.C.E. “Ang Palmyra importante sa Roma sa duha ka rason, sa ekonomiya kag sa militar,” siling ni ­Richard ­Stoneman sa iya libro nga Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome. Bangod ining siudad sang mga palma yara sa mayor nga ruta sang negosyo nga nagaangot sang Roma sa Mesopotamia kag sa Sidlangan, diri nagaagi ang dalagku nga mga negosyo sang dumaan nga kalibutan—mga panakot halin sa Sidlangan nga India, seda halin sa China, kag iban pa nga butang halin sa Persia, Naubos nga Mesopotamia, kag mga kadutaan sa Mediteraneo. Ang Roma nagasandig sa sining mga produkto halin sa luwas.

Tuhoy sa militar, ang probinsia sang Siria amo ang neutral nga duog sa tunga sang nagaribalay nga kagamhanan sang Roma kag Persia. Ginapain sang suba Eufrates ang Roma halin sa iya mga kaingod sa sidlangan sadtong una nga 250 ka tuig sang aton Kumon nga Dag-on. Ang Palmyra yara lamang sa tabok sang desyerto, katundan sang siudad sang Dura-Europos sa Eufrates. Ginakilala ang importante nga bahin sini, ang mga emperador sang Roma subong nanday ­Hadrian kag ­Valerian nagduaw sa Palmyra. Labi nga ginpatahom ni ­Hadrian ang arkitektura sini kag maalwan nga naghatag sing mga donasyon. Ginpadyaan ni ­Valerian ang isa ka dungganon nga tawo nga taga-Palmyra nga si Odaenathus—ang bana ni Zenobia—paagi sa pagpataas sang iya ranggo sang 258 C.E., subong konsul sang Roma bangod sang iya madinalag-on nga pagpakig-away batok sa Persia kag ginpasangkad ang dulunan sang Emperyo sang Roma tubtob sa Mesopotamia. Si Zenobia may daku nga papel sa pagsaka sang ranggo sang iya bana. Ang istoryador nga si Edward Gibbon nagsulat: “Ang daku nga bahin sang kadalag-an ni Odenathus natigayon bangod sa iya [Zenobia] daku nga kaalam kag kalig-on.”

Sang ulihi, si Hari Sapor sang Persia namat-od nga hangkaton ang gahom sang Roma kag ginpatuman ang iya soberanya sa tanan nga mga probinsia anay sang Persia. Upod sa daku nga hubon sang hangaway, nagmartsa sia padulong sa nakatundan, ginsakop ang garison nga mga banwa sang Roma nga Nisibis kag Carrhae (Haran), kag nagpadayon sa pagsalakay sa naaminhan nga Siria kag Cilicia. Personal nga ginpamunuan ni Emperador ­Valerian ang iya mga puwersa batok sa mga kaaway apang nalutos sia kag ginbihag sang mga taga-Persia.

Ginhunahuna ni Odaenathus nga nagakaigo ini nga tion nga magpadala sing malahalon nga mga regalo kag isa ka mensahe sang paghidait sa hari sang Persia. Matinaastaason nga nagmando si Hari Sapor nga ihaboy ang mga regalo sa Eufrates kag nagsugo nga mag-atubang sa iya si Odaenathus subong nagapakiluoy nga bihag. Bilang sabat, ang mga taga-Palmyra nagtipon sang hangaway nga ginahuman sang mga pumuluyo sa desyerto kag sang nabilin nga mga puwersa sang Roma kag ginlagas ang nagpalagyo nga mga taga-Persia. Bangod sang salakay-palagyo nga mga taktika sang mga hangaway sa desyerto, ang mga puwersa ni Sapor—lapyo na sa pagpakig-away kag ginabug-atan bangod sing mga inati—wala sing padaug kag napilitan nga magpalagyo.

Bilang pagkilala sa iya kadalag-an batok kay Sapor, ang anak nga lalaki kag salili ni Valerian, nga si ­Gallienus, naghatag kay ­Odaenathus sing ranggo nga corrector totius Orientis (gobernador sang bug-os nga Sidlangan). Sang ulihi, gintawag ni Odaenathus ang iya kaugalingon subong “hari sang mga hari.”

Si Zenobia Naghandum nga Magtukod sing Isa ka Emperyo

Sang 267 C.E., sa putukputukan sang iya paggahom, si ­Odaenathus kag ang iya manunubli ginpatay, kuno sang nagtimalos nga hinablos. Si Zenobia ang nagbulos sa posisyon sang iya bana, bangod tuman pa ka bata ang iya anak nga lalaki. Maanyag, ambisyusa, sangkol nga administrador, anad sa pagpakig-away upod sa iya napatay nga bana, kag lantip sa madamo nga lenguahe, natigayon niya ang pagtahod kag pagsakdag sang iya mga sinakpan—isa ka daku nga hinimuan para sa isa ka Bedouin. Luyag ni Zenobia nga magtuon amo nga ginpalibutan niya ang iya kaugalingon sing maalam nga mga tawo. Ang isa sang iya mga manuglaygay amo ang pilosopo kag retoriko nga si Cassius Longinus—ginakilala anay nga “buhi nga librarya kag nagalakat nga museo.” Ang awtor nga si ­Stoneman nagsiling: “Sa sulod sang lima ka tuig pagkapatay ni ­Odenathus . . . si Zenobia ginkilala sang iya katawhan subong ang reyna sang Sidlangan.”

Ang pihak nga bahin sang ginharian ni Zenobia amo ang Persia, nga ginpaluya nila sang iya bana, kag ang pihak nga bahin amo ang Roma. Tuhoy sa mga kahimtangan sang Emperyo sang Roma sadto nga tion, si istoryador J. M. Roberts nagsiling: “Ang ikatlo nga siglo . . . mabudlay gid nga tion para sa Roma sa sidlangan kag sa katundan nga bahin, samtang sa Roma mismo nagsugod ang bag-o nga dag-on sang inaway sibil kag pag-inagaway kon sin-o ang magabulos sa paggahom. Beinte-dos ka emperador (wala labot sang mga nagpakunokuno) ang nagbulosbulos sa paggahom.” Sa pihak nga bahin, ang reyna sang Siria, isa ka mabakod kag nagaisahanon nga gumalahom sa iya ginharian. “Bangod masarangan niya balansehon ang duha ka emperyo [Persia kag Roma],” siling ni ­Stoneman, “sarang sia makatukod sing ikatlo nga magagahom sa ila nga duha.”

Sang 269 C.E., nag-abot ang kahigayunan nga mapasangkad ni Zenobia ang iya kagamhanan, sang ang nagapakunokuno nga manuggahom sang Roma nag-abot sa Egipto. Gilayon nga ginsulong sang mga hangaway ni Zenobia ang Egipto, ginpatay ang rebelde, kag gin-agaw ang pungsod. Ginproklamar ang iya kaugalingon subong reyna sang Egipto, nagpahimo sia sing mga sensilyo nga may ngalan niya. Ang iya ginharian nagsangkad halin sa suba sang Nilo tubtob sa suba sang Eufrates. Sa sini nga tion sang iya kabuhi, natigayon niya ang posisyon subong “ang hari sang bagatnan” nga ginpatuhuyan sang tagna ni Daniel sa Biblia, bangod nasakop sang iya ginharian ang bagatnan nga bahin sang duog nga natawhan ni Daniel. (Daniel 11:25, 26) Nasakop man niya ang kalabanan sang Asia Menor.

Ginpabakod kag ginpatahom ni Zenobia ang iya kapital, ang Palmyra, amo nga natupungan sini ang dalagku nga mga siudad sang emperyo sang Roma. Ang populasyon sini ginabulubanta nga kapin sa 150,000. Ang siudad puno sing publiko nga mga tinukod, templo, hardin, mga haligi, kag mga monumento, sa sulod sang pader nga 21 kilometros kuno ang kalaparon. Nagaraya ang matahom kaayo nga mga haligi nga kapin sa 15 metros ang kataason—mga 1,500 ka bilog sini—nagakubay sa mayor nga dalan. Madamo sing mga estatwa kag monumento sang mga baganihan kag manggaranon nga mga tawo sa siudad. Sang 271 C.E., si Zenobia nagpatindog sing isa ka paris sang iya estatwa kag sang iya napatay nga bana. Sa higad sang desyerto, ang Palmyra nagainggat kaangay sang isa ka alahas.

Ang Templo sang Adlaw amo ang isa sang pinakamatahom nga tinukod sa Palmyra nga walay duhaduha amo ang sentro sang relihioso nga hilikuton sang siudad. Mahimo gid nga si Zenobia nagsimba man sa isa ka dios nga may kaangtanan sa dios nga adlaw. Apang, ang Siria sang ikatlo nga siglo, isa ka duta nga may madamo nga relihion. Sa ginharian ni Zenobia may nagapangangkon nga mga Cristiano, Judiyo, astrologo, kag mga sumilimba sang adlaw kag bulan. Ano ang iya panimuot sa madamo nga paagi sang pagsimba sa iya ginharian? Ang awtor nga si ­Stoneman nagasiling: “Wala ginsikway sang maalam nga gumalahom ang bisan anong kinabatasan nga daw nagakaigo para sa iya katawhan. . . . Ang mga dios, ginasiling sadto . . . nagdampig sa Palmyra.” Maathag nga si Zenobia matinuguton sa relihion. Apang matuod gid bala nga gindampigan sang mga dios ang Palmyra”? Ano ang nagahulat sa Palmyra kag sa iya “maalam nga manuggahom”?

Ang Isa ka Emperador ‘Nagpukaw sang Iya Tagipusuon’ Batok kay Zenobia

Sadtong tuig 270 C.E., si Aurelian nangin emperador sang Roma. Madinalag-on nga ginbungkag kag gindisiplina sang iya lehiyon ang mga barbaro sa aminhan. Sang 271 C.E.—nagatiglawas karon sa “hari sang aminhan” sa tagna ni Daniel—si Aurelian ‘nagpukaw sang iya gahom kag tagipusuon batok sa hari sang bagatnan,’ nga ginarepresentar ni Zenobia. (Daniel 11:25a) Direkta nga nagpadala si Aurelian sang pila niya ka puwersa sa Egipto kag ginpangunahan niya ang panguna niya nga mga hangaway padulong sa sidlangan tubtob sa Asia Menor.

Ang hari sang bagatnan—ang nagagahom nga panguluhan nga ginapamunuan ni Zenobia—‘nagpukaw sang iya kaugalingon’ sa pagpakig-away batok kay Aurelian “nga may tuman kadaku kag mabaskog nga puwersa militar” sa idalom sang duha ka heneral, si Zabdas kag si Zabbai. (Daniel 11:25b) Apang nasakop ni Aurelian ang Egipto kag naglakbay padulong sa Asia Menor kag Siria. Si Zenobia nalutos sa Emesa (Homs karon), kag nag-atras sia sa Palmyra.

Sang ginsakop ni Aurelian ang Palmyra, si Zenobia, nagalaum nga makakuha sing bulig, nalagyo upod sa iya anak nga lalaki sa Persia, apang nadakpan sia sang mga Romano sa Suba Eufrates. Ginsungka sang mga taga-Pal­myra ang ila siudad sang 272 C.E. Ginpintasan ni Aure­lian ang mga pumuluyo sini, nagkuha sing madamo nga inati, lakip ang idolo halin sa Templo sang Adlaw, kag nagbalik sia sa Roma. Wala ginpatay sang emperador sang Roma si Zenobia, ginhimo sia nga panguna nga talan-awon sa iya prosesyon sang kadalag-an sa Roma sang 274 C.E. Ginhinguyang niya ang nabilin nga bahin sang iya kabuhi subong isa ka matrona sa Roma.

Ginguba ang Siudad sa Desyerto

Mga pila ka bulan pagkatapos nga ginsakop ni Aurelian ang Palmyra, ginsalakay sang mga taga-Palmyra ang iya ginbilin nga garison sang Roma. Sang mabalitaan ni Aurelian ini nga pagrebelde, ginmanduan niya gilayon ang iya mga soldado nga magbalik, kag sa sini nga tion gintimalusan nila sing grabe ang mga pumuluyo. Ang mga nakapalagyo sa wala kaluoy nga pagpamatay ginhimo nga mga ulipon. Ang matahom nga siudad ginguba nga indi na makaayo pa. Sa amo ang masako nga siudad nagbalik sa iya daan nga kahimtangan—“Ang Tadmor sa kahanayakan.”

Sang makig-away si Zenobia batok sa Roma, sia kag si Emperador Aurelian wala makahibalo nga gintuman nila ang ila mga papel subong “hari sang bagatnan” kag “hari sang aminhan,” nagatuman sing bahin sang isa ka tagna nga detalyado nga ginrekord sang manalagna ni Jehova mga 800 ka tuig na ang nagligad. (Daniel, kapitulo 11) Bangod sang iya makagalanyat nga personalidad, madamo ang nagdayaw kay Zenobia. Apang, ang importante gid amo ang iya papel sa pagtiglawas sa politikal nga kagamhanan nga gintagna ni Daniel. Ang iya paggahom wala magsobra sa lima ka tuig. Ang Palmyra, ang kapital sang ginharian ni Zenobia, isa na lang karon ka minuro. Bisan ang gamhanan nga Emperyo sang Roma madugay na nga nadula kag gintabunan sang moderno nga mga ginharian. Ano ang mangin palaabuton sining mga kagamhanan? Ang ila palaabuton ginapat-od man sang katumanan sang tagna sang Biblia.—Daniel 2:44.

[Kahon sa pahina 29]

Ang Ginpapanubli ni Zenobia

Sang pagbalik niya sa Roma pagkatapos nga nalutos niya si Zenobia, nga reyna sang Palmyra, si Emperador Aurelian nagtukod sing templo para sa adlaw. Ginbutang niya sa sini ang mga estatwa sang dios nga adlaw nga ginkuha niya sa siudad ni Zenobia. Nagakomento sa dugang pa nga mga hitabo, ang magasin nga History Today nagasiling: “Ang naglawig gid sa tanan nga ginhimo ni Aurelian ayhan amo ang paghimo, sang AD 274, sang isa ka tuigan nga piesta sang adlaw sa tion sang winter solstice, ika-25 sang Disiembre. Sang nangin Cristiano ang emperyo ang kaadlawan ni Cristo ginsaylo sa sini nga petsa agod mangin labi nga kalahamut-an ang bag-o nga relihion sa sadtong nagasaulog sang daan nga mga kapiestahan. Makatilingala ini, nga paagi gali kay Emperadora Zenobia nga . . . ­ginasaulog sang [mga tawo] ang aton Paskwa.”

[Mapa/​Retrato sa pahina 28, 29]

MEDITERRANEAN SEA

SYRIA

Antioch

Emesa (Homs)

PALMYRA

Damascus

MESOPOTAMIA

Euphrates

Carrhae (Haran)

Nisibis

Dura-Europos

[Credit Lines]

Mapa: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

Mga haligi: Michael Nicholson/Corbis

[Retrato sa pahina 29]

Sensilyo sang Roma nga mahimo nagalaragway kay Aurelian

[Retrato sa pahina 30]

Templo sang adlaw sa Palmyra

The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Credit Line]

Giovanni Battista Tiepolo, Si Reyna Zenobia nga Nagasugilanon sa Iya mga Soldado, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington

[Picture Credit Line sa pahina 28]

Si Reyna Zenobia nga nagasugilanon sa iya mga soldado

Detalye ni: Giovanni Battista Tiepolo, Si Reyna Zenobia nga Nagasugilanon sa Iya mga Soldado, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington