Pamangkot sang mga Pamatan-on

Ano ang Dapat Ko Mahibaluan sa Pagkomunikar Paagi sa Internet?—Bahin 1

“May mga abyan ako sa iban nga pungsod, kag ang pinakamaayo nga paagi para makakomunikar sa ila amo ang Internet. Nanamian gid ako makig-istorya sa ila, bisan malayo sila katama.”—Sue, 17.a

“Pamatyag ko uyang lang sa tiempo ang pagkomunikar paagi sa Internet, tinamad lang na ’ya. Ang personal nga pag-istoryahanay amo lang ang paagi para magdugay ang pag-abyanay.”—Gregory, 19.

DIIN sa sini nga mga opinyon ang ginaugyunan mo? Bisan diin man sa sini, isa lang ang sigurado: Nangin popular na gid subong ang social networking ukon pagkomunikar paagi sa Internet. Binagbinaga ini: Nagdugay sing 38 ka tuig para makapamati sa radyo ang 50 milyones ka tawo, 13 ka tuig para sa telebisyon, kag 4 ka tuig para sa Internet. Pero sa sulod lang sang isa ka tuig, 200 milyones na ang nagagamit sing Facebook!

Husto ukon sala:

Mga tin-edyer ang pinakamadamo nga nagakomunikar paagi sa Internet. ․․․․․ Husto ․․․․․ Sala

Sabat: Sala. Sa pinakabantog nga site, mga 60 porsiento sang mga nagakomunikar paagi sa Internet nagaedad sing 25 ka tuig pataas. Sang 2009, ang pinakamataas nga porsiento sang pagdamo naghalin sa mga nagaedad sing sobra sa 55 anyos!

Pero, minilyon ka pamatan-on ang mas gusto magkomunikar paagi sa Internet. “Gin-deactivate ko ang akon account,” siling sang tin-edyer nga si Jessica, “pero gin-reactivate ko ini kay wala na sing nagatawag sa akon sa telepono. Daw ginakalimtan ka na lang nila kon wala ka sing account!”

Ngaa madamo ang nanamian sa pagkomunikar paagi sa Internet? Bangod normal lang sa mga tawo nga makigkomunikar sa iban, kag amo gid sini ang tuyo sang Internet. Binagbinaga kon ngaa madamo ang naengganyo sini.

1. Mahapos.

“Mabudlay mahibaluan kon ano na ang nagakatabo sa imo mga abyan, pero kon isa lang kamo ka site, mahapos lang ini!”—Leah, 20.

“Kon magsulat ako sa ‘comment’, pareho lang nga gin-e-mail ko sing dungan ang tanan ko nga abyan.”—Kristine, 20.

2. Ginapilit sang mga katubotubo.

“Pirme ko nila ginahambalan nga mag-entra sa ila grupo sang mga abyan sa Internet, pero indi puede kay wala man ko account.”—Natalie, 22.

“Kon isiling ko sa mga tawo nga indi ko gusto maghimo sing account, natingala gid sila.”—Eve, 18.

3. Impluwensia sang media.

“Ginapadaku sang media nga kon indi ka makigkomunikar paagi sa Internet, madulaan ka gid sing mga abyan. Kag kon wala ka sing abyan, wala pulos ang imo kabuhi. Gani kon wala ka nagakomunikar paagi sa Internet, walawala ka gid.”—Katrina, 18.

4. Eskwelahan.

“Ang akon mga manunudlo nagakomunikar paagi sa Internet. Ang iban naga-post para pabal-on kami kon san-o ang eksam. Halimbawa kon nabudlayan ako sa math, puede ako ka-post sing pamangkot sa Wall sang akon manunudlo kag tudluan niya ako paagi sa Internet.”—Marina, 17.

5. Obra.

“Ang iban nagapangita sing obra paagi sa Internet. Kon kaisa makakita gid man sila.”—Amy, 20.

“Para makita sang akon mga kliyente ang akon bag-o nga mga graphic-design ginabutang ko ini sa Internet.”—David, 21.

Kinahanglan gid bala nga may account ka? Kon ara ka pa sa poder sang imo mga ginikanan, sila ang dapat magdesisyon.b (Hulubaton 6:20) Kon indi gusto sang imo mga ginikanan nga may account ka, dapat mo sila tumanon.—Efeso 6:1.

Pero may mga ginikanan man nga nagatugot sa ila hamtong nga mga bata nga makigkomunikar paagi sa Internet kag ginamonitor nila ini. Kon ginahimo ini sang imo mga ginikanan, buot bala silingon nga ginahilabtan ka nila? Wala! Pareho sa iban nga site, ang pagkomunikar paagi sa Internet mapuslanon pero makatalagam, amo nga nabalaka gid sila kon paano mo ini ginagamit. Kon tugutan ka sang imo mga ginikanan, paano mo malikawan ang mga katalagman?

Maghalong sa “Pagmaneho”

Ang paggamit sing Internet mapaanggid sa pagmaneho sing salakyan. Siguro natalupangdan mo nga indi tanan nga may lisensia responsable nga drayber. Ang matuod, madamo sa ila ang naaksidente bangod wala sila nagahalong.

Pareho man ini sa mga nagagamit sing Internet. Ang iban responsable sa “pagmaneho,” pero ang iban indi. Kon gintugutan ka sang imo mga ginikanan nga maghimo sing account, nagasalig sila nga mangin responsable ka sa paggamit sini. Gani, ano ka nga klase sang “drayber”? Ginapakita mo bala nga ‘ginatipigan mo ang kaalam kag ihibalo’?—Hulubaton 3:21, APD.

Sa sini nga artikulo, binagbinagon naton kon ano ang epekto sang imo pagkomunikar paagi sa Internet sa imo privacy kag sa imo tion. Ang masunod nga artikulo sa “Pamangkot sang mga Pamatan-on” sa Magmata! magabinagbinag parte sa imo reputasyon kag pagpakig-abyan.

ANG IMO PRIVACY

Mahimo nga daw wala mo gid ginapensar ang imo privacy kon naga-Internet ka. Kay man, nag-Internet ka gani para madamo ka sing makilala. Pero kon indi ka maghalong, indi gid maayo ang resulta.

Halimbawa kon madamo ka sing kuarta, ipakitakita mo bala ini sa tanan samtang nagalakat kamo sang imo mga abyan sa dalan? Siempre indi, kay ginapailaila mo lang ini sa kawatan. Maayo gid nga taguon mo ini para indi makita sang iban.

Kabiga nga ang imo personal nga impormasyon pareho sa kuarta. Dayon, tan-awa ang listahan sa idalom kag butangi sing tsek ang mga impormasyon nga indi mo gusto isugid sa indi mo kilala.

․․․․․ akon adres

․․․․․ akon e-mail adres

․․․․․ akon ginaeskwelahan

․․․․․ mga oras nga ara ako sa balay

․․․․․ mga oras nga wala sing tawo ang balay

․․․․․ akon mga piktyur

․․․․․ akon mga opinyon

․․․․․ akon mga nanamian kag interes

Bisan ikaw pa ang pinakamaamiguhon nga tawo, may mga butang nga indi mo gusto ipahibalo sa iban. Pero madamo nga pamatan-on kag mga adulto ang wala nagahalong sa pagsugid sini sa mga indi nila kilala. Paano mo ini malikawan?

Kon ginatugutan ka sang imo mga ginikanan nga magkomunikar paagi sa Internet, dapat pamilyar ka gid sa mga privacy setting sini kag gamita ini. Indi ini pag-isalig sa site. Ang ila mga default setting nagatugot sa madamo nga tawo nga makita ang mga impormasyon parte sa imo kag magkomento. Amo ini ang rason kon ngaa gin-customize ni Allison ang iya setting para ang suod nga mga abyan lang niya ang makakita sang iya mga post. “Ang pila sang mga abyan ko may mga abyan man nga indi ko kilala,” siling niya, “kag indi ko gusto nga mabasa sang mga indi ko kilala ang parte sa akon.”

Bisan nagakomunikar ka lang sa mga suod mo nga abyan, dapat ka maghalong. “Mahimo ka maadik sa pagbasa sang mga komento sang imo mga abyan,” siling sang 21 anyos nga si Corrine, “gani nagabutang ka pa gid sing mas madamo nga impormasyon parte sa imo kaugalingon.”

Dumduma, indi ka gid makasiguro nga may “privacy” ka sa Internet. Ngaa? “Ang dalagku nga mga Web site may natago nga mga kopya sang ila mga database,” siling ni Gwenn Schurgin O’Keeffe sa iya libro nga CyberSafe. Nagdugang pa sia: “Ang mga ginabutang naton sa Internet wala gid nagakadula. Makabig naton ini nga permanente kay may mga kopya ini.”

ANG IMO TION

Indi lang privacy ang mapaangid sa daku nga kuarta kundi ang imo man tion. Buot silingon, dapat badyeton mo ini. (Manugwali 3:1) Kag isa ini sa dapat mo hunahunaon kon nagagamit ka sing Internet, lakip na ang pagpakigkomunikar paagi sini.c

“Pirme ko ginasiling nga, ‘Pila lang ko ka minutos a,’ pero nagakalab-utan ako sing pila ka oras.”—Amanda, 18.

“Na-adik na ako. Kon magpauli gani ako halin sa eskwelahan, inoras ako nga nagatan-aw sa komento sang iban sa akon gin-post, kag sa ila mga gin-post.”—Cara, 16.

“May Internet ang akon cell phone, gani matan-aw ko ang akon account kon nagapakadto ako sa eskwelahan, kon ara na ako sa eskwelahan, kag kon nagapauli na ako. Kon ara na ako sa balay, makompyuter naman ako. Naadik na gid man ako, pero indi ko ini gusto untatan!”—Rianne, 17.

Kon gintugutan ka sang imo mga ginikanan nga maghimo sing account, planuha kon daw ano ka lang kalawig sa Internet kada adlaw. Dayon, sa sulod sang isa ka bulan, listaha kon daw ano ka kalawig naggamit sing Internet sa pagkomunikar sa iban. Tan-awa kon nasunod mo ang imo plano. Dumduma nga ang tion pareho sa kuarta. Gani, indi pagtuguti nga ubuson ini sang Internet. Kay man, may mas importante pa sangsa sini!—Efeso 5:15, 16; Filipos 1:10.

Ang iban nga pamatan-on naghimo sing paagi para makontrol nila ang ila tion. Halimbawa, binagbinaga ang masunod:

“Gin-deactivate ko ang akon account, gani mas madamo na ako sing tion kag mahimo! Sining karon lang, gin-activate ko ini liwat pero kontrolado na ang akon paggamit sini. Inadlaw gani nga indi ko ini mabuksan. Kon kis-a indi ko na ini madumduman. Kon magproblema gid man ako liwat, i-deactivate ko naman ini.”—Allison, 19.

“Gin-deactivate ko ang akon account sing pila ka bulan, dayon gin-reactivate naman. Ginahimo ko ini kon sobra na kadugay ang paggamit ko sing Internet. Wala na ako naadik. Ginagamit ko lang ini kon kinahanglanon.”—Anne, 22.

Dapat Mo Mahibaluan

May isa pa ka butang nga dapat mo binagbinagon. Para mahangpan mo ini, butangi sing ✔ ang imo sabat.

Ang pagkomunikar paagi sa Internet ginhimo para . . .

(A)․․․․․ sa negosyo.

(B)․․․․․ sa grupo sang mag-abyanay.

(C)․․․․․ sa kalingawan.

Ang husto nga sabat? A. Una sa tanan, ini nga mga site negosyo. Katuyuan sini nga makaganansia paagi sa mga pasayod. Kag sa mga nagapasayod, daku ang ila kita kon mas madamo nga tawo ang maghimo kag magbukas sang ila account kag makakita sang mga pasayod. Dugang pa, kon nagadugay ang pagbukas sa sini nga site, mas madamo nga pasayod ang makita.

Bangod sini, nahibaluan naton nga kon pirme ka nagabukas kag madamo ang makakita sang imo impormasyon, wala gid sing pierdihon ang mga Internet site, kag daku ang ganansia sang mga manugpasayod. Gani, kon nagakomunikar ka paagi sa Internet, amligi ang imo privacy kag limitahi ang imo tion sa paggamit sini.

Ang iban pa nga artikulo sang “Young People Ask” makita sa Web site nga www.watchtower.org/ype

[Mga Nota]

[Blurb sa pahina 25]

Nagdugay sing 38 ka tuig para makapamati sa radyo ang 50 milyones ka tawo

[Blurb sa pahina 25]

Sa sulod lang sang 1 ka tuig, sobra sa 200 milyones na ang nagagamit sing Facebook

[Kahon sa pahina 27]

PAMANGKUTA ANG IMO GINIKANAN

Istoryahi ninyo sang imo mga ginikanan ang parte sa privacy sa Internet. Ano nga mga impormasyon ang indi dapat ipahibalo sa iban, kag ngaa? Ano nga mga impormasyon ang indi dapat i-post sa Internet? Kag, mangayo sing laygay sa imo mga ginikanan kon paano mo mabalanse ang imo pagkomunikar paagi sa Internet kag pagkomunikar sing personal. Ano nga mga pagbag-o ang ginsiling nila nga himuon mo?

[Retrato sa pahina 26]

Indi ka makasiguro nga pila lang ang nakahibalo sang imo ginahimo sa Internet

[Retrato sa pahina 27]

Ang tion pareho sa kuarta. Kon gastuhon mo ini tanan sa isa lang ka butang, wala ka na sing gamiton kon may kinahanglan ka